Örnefni

Örnefni í Vestmannaeyjum skipta líklega þúsundum. Jafnvel heitið Vestmannaeyjar er örnefni, og eru til ýmsar heimildir um það örnefni, til dæmis í Landnámubók. Ekki er ljóst hverjir hafa búið til örnefnin, og af hvaða tilefni, en víst er að þau skipta þúsundum.

Á Heimaey má finna örnefni á borð við Sölvaflá, Illugaskip, Páskahellir og Háhá. Einnig eru margir hellar í Vestmannaeyjum. Í úteyjum má sjá Austursvelti, Höskuldarhelli, Þolinmæði og Bunka, svo að dæmi séu nefnd.

• Bátsferð með Ása í Bæ

Örnefnaferð um Eyjar

Mynd:Örnefnakort heimaey.PNG Fólk sem kemur til Vestmannaeyja í fyrsta skiptið, hvort heldur er með flugi eða Herjólfi, tekur líklegast fyrst eftir Einidrangi, sem stendur einn og sér úti í hafi. Miðja vegu milli Einidrangs og Heimaeyjar má finna Þrídranga, sem eru í raun fjórir talsins; Stóridrangur (öðru nafni Háidrangur), Þúfudrangur og Klofadrangur. Fjórði drangurinn, sem sést ekki frá Heimaey, er líklega nafnlaus.

Þegar komið er að Heimaey sjást Heimaklettur, Miðklettur og Ystiklettur nyrst og austast á eynni. í Miðkletti má sjá Selhelli, og Latur stendur þar hjá. Elliðaey stendur fyrir norðaustan Ystaklett, og Faxasker skýtur upp kollinum þar á milli. Sunnan við Elliðaey má sjá Bjarnarey, en þær eru einu úteyjarnar sem eru austan við Heimaey.

Höfnin

Þegar siglt er um innsiglinguna er Skansfjöruna að sjá sunnan megin, en Klettsvík norðan megin á milli fjallanna þriggja. Þegar farið er framhjá Hringskersgarður má sjá Stafkirkjuna á Skansinum fast upp við Nýja Hraunið, ásamt gamla Hervirkinu. Í Heimakletti má sjá Hörgaeyri.

Í Vestmannaeyjahöfn eru nokkrar bryggjur, t.d. Nausthamarsbryggja, Básaskersbryggja, Friðarhöfn, Binnabryggja.

Þegar litið er til norðurs frá höfninni má sjá Þrælaeiði, en til vesturs eru Stóra-Klifið, Litla-Klif, Moldi og Háhá. Til austurs má sjá Nýja hraunið, og sunnan við það eru Eldfell og Helgafell.

Bærinn

Miðbær Vestmannaeyja er byggður á aflíðandi brekku sem kallað var Breiðholt áður fyrr, en Breiðholtsvegur heitir Vestmannabraut í dag, og var hún lengsta gata bæjarins fyrir gos. Götur í Vestmannaeyjabæ eru 66 talsins, og eru þær allar malbikaðar nema Reglubraut. Heiðarvegur og Skólavegur eru helstu göturnar sem ganga frá norðri til suðurs, en Strandvegur, Vestmannabraut og Kirkjuvegur þvera þær frá austri til vesturs. Kirkjuvegur sveigir niður til norðurs og gengur meðfram hrauninu niður að Sjómannasundi.

Fjallganga um norðurkletta

Þegar gengið er meðfram Strandvegi til vesturs frá höfninni er fljótlega komið að Spröngunni. Þaðan er auðvelt að ganga upp á Há, og þaðan upp á Háhá og Molda. Áður fyrr tíðkaðist það að síga frá Molda niður í Fiskhella og þurrka þar fisk. Ef gengið er til norðurs á toppi Molda má komast út í Náttmálaskarð, en þaðan er greið leið um Eggjar yfir á Dalfjall. Á eggjum Dalfjalls eru krossgötur: Hægt er að halda til norðurs niður á Ufsaberg og þaðan niður í Stafsnes eða Eysteinsvík, eða til vesturs upp á Blátind, eða einfaldlega til suðurs, framhjá Saltabergi og niður, ofan í Herjólfsdal.

Í miðjum Herjólfsdal er Tjörnin, en hún er tengd vatnsuppsprettu sem er sunnar í dalnum, nær Molda. Ef farið er vestur frá brunninum, sem er við vatnsuppsprettuna, má sjá Gamla Golfskálann í suðri undir Fiskhellum. Þá er komið að landnámsbænum, þar sem talið er að Herjólfur Bárðarson hafi búið. Þá segir sagan um Vilborgu og Hrafnana frá því þegar byggð lagðist í eyði þar.

Meðfram Hamrinum

Til vesturs yfir golfvöllinn má finna Kaplagjótu inni undir Dalfjalli. Suður af Kaplagjótu er Mormónapollur þar sem mormónar voru skírðir í stórum stíl um miðja 19. öld. Gengið er svo meðfram Hamrinum til suðurs, en þá er hægt að sjá á góðum degi út í úteyjarnar og skerin Álsey, Brand, Geirfuglasker, Suðurey, Surtsey og Súlnasker. Lengra til vesturs má sjá Einidrang og Þrídranga.

Þegar gengið er úr Herjólfsdal meðfram Hamrinum er gengið yfir Torfmýri, þar sem nú er Golfvöllur. Syðst á Torfmýri, dálítinn spöl frá hamrinum, er Hundraðmannahellir, sem frægur varð í Tyrkjaráninu en sagt er að um 100 manns hafi skriðið inn í hann og falið sig fyrir sjóræningjunum.

Hamarinn títtnefndi kallast Ofanleitishamar réttu nafni. Í daglegu tali er hann kallaður Hamarinn, þar sem af hömrum í Vestmannaeyjum er Ofanleitishamar stærstur og mestur. Hann teygir sig frá Þorlaugargerðisgrjótum vestur undir Torfmýri að Kaplagjótu. Fræg er sagan af því þegar Jón Vigfússon kleif hamarinn þegar skip hans, Sigríður VE, fórst við Hamarinn og bjargaði Jón þannig skipsfélögumum sínum. Talið er nokkuð víst að Hamarinn hafi brotnað niður mikið frá um landnámsöld, og að jafnvel hafi Ormsstaðir, bær Orms Herjólfssonar, staðið við Hamarinn. Á Hamrinum norðanverðum, rétt sunnan við Torfmýri, er Teistuhellir.

Syðst á hamrinum er Breiðabakki. Breiðabakki er syðsta hraunflæmið úr Helgafellsgosinu, og stendur hann til útsuðurs í átt að Suðurey. Árin 1973 og 1974 var Þjóðhátíðin haldin á Breiðabakka vegna þess hve mikill vikur var í Herjólfsdal. Breiðabakki afmarkar nyrðri mörk Klaufar, sem er steinfjara. Sunnar meðfram fjörunni tekur Víkin við, sem gjarnan er kölluð Klauf í daglegu tali. Syðst í Víkinni eru Erlendarkrær við botn Stórhöfða.

Upp höfðann

Stórhöfði er 122 metra hár móbergsstapi sem myndar syðsta tangann á Heimaey. Hann er samtengdur Heimaey um mjóan flá sem heitir Aur. Ef haldið er áfram í kringum höfðann, rangsælis meðfram ströndinni, má finna Sölvaflá, Valshilluhamar, Napa, Fjósin, Hvannstóð, Hánef, Ketilsker, Kaplapyttir, Grásteinn, Lambhilla, Hellutá, Súlukrókur, Höfðahellir og loks er Garðsendi.

Norðaustan við Stórhöfða er Ræningjatangi, en hann ásamt Garðsenda mynda víkina Brimurð. Ræningjatangi dregur nafn sitt af því að árið 1627 gengu þar á land sjóræningjar í mesta sjóráni íslenskrar sögu, þar sem um 300 manns voru drepin eða flutt til Tyrkjaveldis í þrælahald.

Suðurklettar

Ef rölt er frá Ræningjatanga til norðurs er fljótlegt að komast upp á Litla-Höfða. Hann stendur til austurs frá Kervíkurfjalli, en þar sem þau fjöll mætast er Kópavík. Allra austast á Litla-Höfða má finna Litlahöfðahelli, sem er rétt sunnan við Landstakk.

Úti í Kervíkinni, sem nefnd er Stakkabót, eða hreinlega Bótin, standa stakkar tveir sem heita Stóristakkur og Litlistakkur. Þessir stakkar standa við austari gígrima eldstöðvanna sem mynduðu suðurklettana á sínum tíma, en Litlihöfði, Kervíkurfjall, og Sæfjall sem norðar stendur, mynda aðra gígrima. Á milli Kervíkurfjalls og Sæfjalls er Lyngfellisdalur. Þar er sagt að Tyrkirnir hafi verið með landstöðvar sínar á þeim þremur dögum sem þeir voru á Heimaey.

Djúpidalur

Í djúpadal er Vestmannaeyjaflugvöllur, en dalurinn er e.t.v. betur þekktur fyrir Dalabú og Dallas. Nyrst í Djúpadal er Helgafell, en syðst er Sæfjall. Í Helgafellshlíðinni eru Hrafnaklettar en norðan þeirra er Helgafellsdalur. Flugvöllurinn er stærsta mannvirkið í Vestmannaeyjum, með tvær flugbrautir sem mynda kross, samtals um 42 hektarar.

Austan flugvallarins eru Lambaskorur, nyrst í Stakkabótinni. Skorurnar eru afmarkaðar í austri með Skarfatanga, en enn austar eru Flugur. Norðan Flugna, suðaustan Helgafells, liggur Haugasvæðið. Haugasvæðið markar syðri mörk Eldfellshrauns.

Nýja hraunið

Strandlengja nýja hraunsins skiptist í fjórar aðgreindar fjörur: Prestafjara, Viðlagafjara, Gjábakkafjara og Urðafjara.

Prestafjara er svo nefnd vegna þess að hún stendur næst Kirkjubæ sem fór undir hraunið. Þó stendur hún ansi langt þaðan, enda stækkaði nýja hraunið eyjuna um 2,3 km². Klettar sem heita Prestar standa við Prestafjöru, en nyrst í fjörunni stendur Urðavitinn.

Viðlagafjara heitir eftir Viðlagasjóðnum sem keypti hús þau sem eyðilögðust í gosinu 1973. Fjaran gengur í norður frá Urðavita að innsiglingunni.

Gjábakkafjara liggur frameftir innsiglingunni að Flakkaranum. Flakkarinn varð til þegar, í gosinu, hlíð Eldfells sprakk út til norðurs, og hlíðin í heild sinni flaut ofan á hraunflæðinu. Menn óttuðust að Flakkarinn myndi loka höfninni, en vegna hraunkælingarinnar fór svo ekki. Nes það sem nyrst stendur í nýja hrauninu, milli Gjábakkafjöru og Urðafjöru, kallast Brimnes.

Urðafjara stendur nyrst og vestast fjaranna í nýja hrauninu, alveg þétt upp við Skansinn.

Í nýja hrauninu má finna ýmis önnur örnefni: Gaujulundur, Hraunhitaveitusvæðið og Búastaðagryfja eru dæmi um það.

Örnefnaskrá Gísla Lárussonar