Landakirkja

Saga Landakirkju er löng og merk. Fyrsta Landakirkjan var byggð árið 1573 og var hún byggð fyrir tvær sóknir Eyjamanna sem voru þá. Núverandi Landakirkja mun vera fyrsta kirkja á Íslandi sem reist var utan kirkjugarðs. Henni hefur verið vel við haldið og verið söfnuði sínum kær. Eyjamenn hafa lagt metnað sinn í að hafa búnað og aðstöðu Landakirkju sem veglegastan.

Landakirkja.

Kirkjubyggingar og breytingar

Kirkjubyggingar í Vestmannaeyjum hafa verið allnokkrar. Fyrsta kirkjan er talin hafa verið reist árið 1000.

Fyrsta kirkjan árið 1000

Kór Landakirkju árið 1987.

Rétt áður en kristni var lögtekin á Íslandi var fyrsta kirkjan á landinu byggð í Eyjum. Efniviðinn fluttu þeir Gissur hvíti og Hjalti Skeggjason með sér frá Noregi í júní árið 1000. Að fyrirmælum Ólafs konungs Tryggvasonar skyldi kirkjan reist þar sem þeir kæmu fyrst á land. Var hún reist á Hörgaeyri sunnan undir Heimakletti eftir að hlutkesti var varpað um hvorum megin hún skyldi byggð. Blótstaðir Vestmannaeyinga viku fyrir kirkju Krists, helgaðri hinum heilaga Klementi, verndardýrlingi sæfara og sjósóknara.

Fyrsta Landakirkjan byggð árið 1573

Kirkjur voru síðar, sennilega um 1200 eða á 13. öld, reistar á Kirkjubæ og Ofanleiti, en árið 1573 stóðu sr. Bergur Magnússon á Ofanleiti og Símon Surbech kaupmaður fyrir því að reist var allstór timburkirkja að Löndum í suðvesturhorni gamla kirkjugarðsins þar sem sálnahliðið er nú. Henni heyrðu til þær tvær kirkjusóknir sem í Vestmannaeyjum voru, það er Kirkjubæjar- og Ofanleitissóknir, og voru kirkjur þær, er fyrir voru, þá gerðar að bænahúsum. Kirkja þessi var brennd í Tyrkjaráninu árið 1627. Fjórum árum síðar var reist ný kirkja á sama stað. Sú kirkja var þrívegis endurbyggð og í notkun þar til núverandi Landakirkja var fullgerð á flötinni vestan kirkjugarðsins. Við gamla kirkjustæðið var gröf sr. Ólafs Egilssonar sem Tyrkir herleiddu en átti afturkvæmt til Eyja.

Hugmyndir um nýja kirkju árið 1773

Teikning af Landakirkju.

Árið 1773 var afráðið að reisa úr steini þá Landakirkju sem nú stendur. Uppdráttinn að kirkjunni gerði konunglegur byggingameistari, Georg David Anthon (1714-1781) en hann var aðstoðarmaður eins kunnasta arkitekts og hallarsmiðs Dana, Nikolai Eigtveds. Anthon hafði áður teiknað fyrir stjórnina ýmis hús hér á landi, stjórnarráðshúsið í Reykjavík og Viðeyjarkirkju, og eftir það hefur hann sennilega teiknað Bessastaðakirkju. Jafnhliða uppdrættinum gerði hann kostnaðaráætlun um verkið og útvegaði til þess efni. Kirkjan skyldi vera 27,5 álnir á lengd og 16 álnir á breidd (u. þ. b. 17,3x10 m). Veggir yrðu tvíhlaðnir úr höggnu og óhöggnu hraungrýti, um tvær álnir á þykkt, múraðir að utan og innan, bogar yfir gluggum og gólf lagt tígulsteini. Talið var þurfa um 90 tunnur af kalki í bygginguna og um 11.000 Flensborgarmúrsteina, sem lagðir voru í gólfið, auk trjáviðar. Yfirsmiður var Christopher Berger, þýskur steinsmiður. Áætlaður kostnaður við verkið var 2.843 ríkisdalir og 4 skildingar auk flutningseyris undir efnið til Íslands, en kirkjan kostaði fullgerð 5.174 ríkisdali.

Sjá samning um byggingu kirkjunnar: Blik 1958/Gömul skjöl

Bygging núverandi Landakirkju árin 1774-1780

Teikningin er dagsett 15. nóvember 1773.

Smíði kirkjunnar hófst árið 1774 en talið er að henni hafi ekki lokið að fullu fyrr en 1780. Þá voru íbúar í Eyjum um 200. Þjónaði hún báðum kirkjusóknunum uns sameinaðar voru árið 1837 í prestskapartíð séra Jóns Austmanns að Ofanleiti en hann þjónaði Vestmannaeyjum 1827 til 1858.

Ýmsar breytingar hafa verið gerðar á Landakirkju í aldanna rás. Upphaflega var hún turnlaus, sneitt af burstum og engin forkirkja, látlaus og einföld í sniðum, laus við tískuprjál rokokkó-stílsins sem þá var ríkjandi byggingarstíll. Fyrir vesturgafli var sett upp klukknaport en þar voru höfuðdyr. Auk þeirra voru dyr á norðurhlið í kór.

Breytingar árin 1853-1860

Þrennar breytingar eru veigamestar, einkum þær, sem gerðar voru á dögum Kohls sýslumanns (1853-1860). Var þá reistur turn á kirkjuna og klukkurnar fluttar þangað. Predikunarstóll stóð hægra megin í kórdyrum en var fluttur yfir altarið og er það fátítt hérlendis. Skilrúm með útskornum myndum af postulunum tólf, sem var milli kórs og kirkju, var fjarlægt og svalir settar fyrir vesturenda og fram með langveggjum og ýmsar aðrar breytingar gerðar. Nokkru áður, um 1820, hafði farið fram umfangsmikil og dýr viðgerð á timburverki kirkjunnar.

Breytingar árið 1903

Árið 1903 stóð Magnús Ísleifsson trésmíðameistari fyrir allmikilli viðgerð á kirkjunni. Voru gluggar stækkaðir niður, dyr á norðurhlið í kór voru teknar af og reist forkirkja úr timbri. Hvelfingu, blámálaðri með gylltum stjörnum, var breytt, svalir breikkaðar um helming og söngpallur stækkaður að mun.

Miklar breytingar árin 1955-1959

Þriðja veigamesta breytingin var gerð á árunum 1955-1959. Reist var ný forkirkja og turn og jafnframt sæti og gólf endurnýjað. Var kirkjan endurvígð eftir þá breytingu 4. október 1959. Teikningar gerði Ólafur Á. Kristjánsson bæjarstjóri.

Viðgerð árið 1978 og safnaðarheimili árið 1990

Altari Landakirkju

Árið 1978 var sett eirþak á Landakirkju. Þá voru pottgluggar frá því um aldamót teknir úr kirkjunni og nýir harðviðargluggar með tvöföldu gleri settir í staðinn. Á aðalsafnaðarfundi 6. september 1987 var samþykkt að hafist yrði handa við að koma upp safnaðarheimili á kirkjulóðinni. Fyrsta skóflustunga að byggingunni var tekin 1. maí 1988 og safnaðarheimilið vígt 17. júní 1990 í tengslum við 210 ára afmæli Landakirkju. Páll Zóphóníasson teiknaði safnaðarheimilið. Frá siðaskiptum hafa 38 prestar gegnt prestsþjónustu í Vestmannaeyjum. Árið 1924 fannst skammt frá Kirkjubæ legsteinn sr. Jóns Þorsteinssonar píslarvotts sem Tyrkir vógu 1627. Er steinninn varðveittur í Þjóðminjasafni. Eftirlíkingu steinsins, sem var yfir moldum sr. Jóns, varð naumlega bjargað undan jarðeldunum 1973. Árið 1977, á 350. ártíð sr. Jóns, var steinninn reistur aftur í Eldfellshrauni á þeim stað þar sem áður var Kirkjubær. Landakirkja er þriðja elsta steinkirkja landsins, næst á eftir Hóladómkirkju í Hjaltadal, sem fullgerð var 1763, og Viðeyjarkirkju frá 1774.

Nýtt safnaðarheimili árið 2005

Viðbygging við safnaðarheimili Landakirkju var vígt árið 2005 við hátíðlega athöfn. Stækkunin var kærkomin viðbót fyrir kirkjustarfið. Í viðbyggingunni eru skrifstofur og góð fundaraðstaða, ásamt eldhúsi.

Kirkjufiskur

Fótgeti konungs í Vestmannaeyjum, báðir prestarnir og íbúarnir samþykktu sérstakan skatt til Landakirkju, hinn 11. október árið 1606.

Í samþykktinni var tekið fram, að leggja skuli einn fisk til Landakirkju í hverjum útróðri um vertíðina, er einn fiskur fáist í hlut af hverju skipi, sem sæki sjóinn frá Eyjum. Þessi löggilti kirkjufiskur nam árlega í meðalári 200-300 fiskum. Þá fékk Landakirkja gjafafisk á nafndögum kirkjunnar, 5-20 fiska frá hverjum bónda, venjulega þriðja hvert ár og frá tómthúsmönnum 2-5 fiska. Frá skipstjórum og sjómönnum á kaupskipum bárust einnig oft gjafir.

Skattur þessi var talinn sem lögmál í Vestmannaeyjum, en lagðist fyrst af 1. janúar 1879.

Góðir gripir

Eldri bjallan í Landakirkju. Henni var stolið 1627, en skilað aftur um tíu árum síðar.

Landakirkja á fjölmarga góða og vandaða gripi og berast henni tíðum góðar gjafir.

Altaristaflan og mynd sú, er hangir í kór og sýnir Jesú blessa börnin, eru eftirmyndir af málverkum sem Hans Würst kaupmaður gaf kirkjunni 1674, en fyrirmyndirnar voru sendar til Kaupmannahafnar 1847 eða 1848. Þriðja myndin, sem einnig hangir inni í kór, er eftirmynd sem Engilbert Gíslason hefur gert af málverki sem kirkjan átti, en frummyndin er nú í Þjóðminjasafni.

Altarisstjaka á kirkjan tvenna. Aðrir eru frá 1642, gefnir af Christensen kaupmanni, hinir frá 1766, gefnir af Hans Klog kaupmanni sem var frumkvöðull þess að steinkirkjan var reist.

Skírnarfontur úr eiri er frá 1749 en skírnarskál úr tini ber ártalið 1641. Í lofti hanga þrír ljóshjálmar úr skyggðum eiri. Stærsta hjálminn, 16 arma, gaf Hans Nansen, borgarstjóri í Kaupmannahöfn 1662 en hann hafði þá á leigu verslun við Vestmannaeyjar. Annar hjálmurinn, 12 arma, er talinn smíðaður í Eyjum árið 1782 af Erlendi Einarssyni. Þá eru tvíarma messingstjakar með ágröfnu nafni Guttorms Andersen frá 1662.

Í kirkjuturni eru tvær stórar hljómmiklar klukkur, önnur steypt í Þýskalandi 1617, með latneskri áletrun (Vestmannoe. Verbum domini manet in æternum. Hans Kremmer me fecit 1617; Vestmannaeyjar. Orð drottins varir að eilífu. Hans Kremmer gerði mig 1617). Henni var rænt í Tyrkjaráninu árið 1627, en síðar keypt aftur til bæjarins. Áletrun er á henni til vitnisburðar um þetta. Hin er frá 1743 með áletruðum ljóðlínum á dönsku.

Sitt fyrsta orgel fékk Landakirkja árið 1877 fyrir tilstuðlan J. P. T. Brydes kaupmanns og var Sigfús Árnason frá Vilborgarstöðum þá ráðinn organisti. Stórt orgelharmoníum var sett í kirkjuna 1927 í tíð Brynjúlfs organista sonar Sigfúsar. Árið 1953 var sett upp fyrsta pípuorgelið, gert hjá I. Starup & sön í Kaupmannahöfn. Það var stækkað og endurbætt sumarið 1966.

Kirkja í eldgosi

Hinn 23. janúar 1973 kom upp jarðeldur á Heimaey. Í umbrotunum féll mikil aska og vikur á Landakirkju og kirkjulóðina. Kirkjan varð þó ekki fyrir teljandi skemmdum. Ekki var hreyft við neinu í Landakirkju meðan eldsumbrotin stóðu yfir. Kirkjan var því styrk stoð þeim sem til hennar leituðu á þessum erfiðu tímum. Messað var í Landakirkju 23. mars 1973 en þá stóð eldgosið sem hæst. Í gosinu skemmdist orgel kirkjunnar af völdum gosefna. Var keypt nýtt ítalskt orgel, framleitt af Famiglia Mascioni.

Prestar Landakirkju

Landakirkja og Barnaskólinn

Landakirkja og Barnaskólinn

• Snorri Helgason 1482-1492
• Halldór Tómasson (Ofanleiti) 1545-æviloka
• Gissur Vigfússon (Kirkjubæ) 1546-loka 16. aldar
• Bergur Einarsson (Ofanleiti) 1563-1593
• Ormur Ófeigsson 1593-1607
• Jón Jónsson 16. öld
• Ólafur Egilsson 1594-1627
• Jón Þorsteinsson (Kirkjubæ) píslarvottur, 1607-1627
• Gísli Þorvarðarson (Ofanleiti) 1628-1634 og aftur 1639-1660
• Jón Jónsson 1628-1650
• Böðvar Sturluson (Kirkjubæ) 1650-1656
• Árni Kláusson (Kirkjubæ) 1656-1673
• Gissur Pétursson (Ofanleiti) 1659-1713
• Pétur Gissurarson (Ofanleiti) 1660-1689
• Oddur Eyjólfsson (Kirkjubæ) 1674-1732
• Gísli Bjarnason (Ofanleiti) 1713-1734
• Illugi Jónsson (Ofanleiti) 1734-1744
• Arngrímur Pétursson (Kirkjubæ) 1732-1732
• Guðmundur Högnason (Kirkjubæ) 1742-1792
• Grímur Bessason (Ofanleiti) 1745-1748
• Benedikt Jónsson (Ofanleiti) 1748-1781
• Páll Magnússon (Ofanleiti) 1781-1789
• Bjarnhéðinn Guðmundsson (Kirkjubæ) 1792-1821
• Ari Guðlaugsson 1789-1809
• Jón Arason (Ofanleiti) 1809-1810
• Jón Högnason (Ofanleiti) 1811-1825
• Snæbjörn Björnsson (Ofanleiti) 1825-1827
• Páll Jónsson skáldi (Síðasti prestur að Kirkjubæ) 1822-1837
• Jón Jónsson Austmann (Ofanleiti) 1827-1858
• Brynjólfur Jónsson 1852-1884
• Stefán Thordarsen 1885-1889
• Oddgeir Þórðarson Guðmundsen 1889-1924
• Sigurjón Þorvaldur Árnason 1924-1944
• Halldór Kolbeins 1945-1961
• Þorsteinn Lúther Jónsson 1961-1975
• Karl Sigurbjörnsson 1973-1974
• Kjartan Örn Sigurbjörnsson 1975-1990
• Bjarni Karlsson
• Jóna Hrönn Bolladóttir
• Bára Friðriksdóttir
• Þorvaldur Víðisson 2002-2006
• Kristján Björnsson 1998-
• Guðmundur Örn Jónsson 2006-

Myndasafn

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Sjá einnig: Saga Vestmannaeyja I./III. Kirkja 1. hluti
og Blik 1958/Gömul skjöl