Saga Vestmannaeyja I./V. Um Mormónana í Vestmannaeyjum
Hér verður lýst mormónahreyfingunni í eyjum um miðja 19. öld og síðar. Mormónatrúin náði eigi að festast hér, þótt ósleitilega væri í fyrstu gengið að með trúboðið. Fluttust mormónarnir héðan til Vesturheims til trúbræðra sinna í fylkinu Utha. Varð mormónahreyfingin þannig upphaf að fólksflutningum úr Vestmannaeyjum til Ameríku og eru það fyrstu Ameríkuferðir héðan af Íslandi.
Mormónisminn eða trúarbragðafélag hinna síðustu daga heilögu virtist mörgum æði kreddukenndur. Átti hann upptök sín í Ameríku og þaðan voru sendir trúboðar víðsvegar um lönd. Mormónatrúin barst til Íslands frá Danmörku, en þar hafði trúboðinu orðið nokkuð ágengt og á Norðurlöndum yfireitt og í Þýzkalandi. Tveir iðnnemar frá Vestmannaeyjum, er verið höfðu við nám í Kaupmannahöfn, Sveinn Þórarinn Hafliðason og Guðmundur Guðmundsson, komu hingað með mormónatrúna.
Þórarinn þessi Hafliðason kom út hingað 1851 og hafði skipunarbréf, útgefið í Kaupmannahöfn 10. marz 1851, til þess „som Broder og Medlem i Jesu Christi Kirke af sidste Dages Hellige“ að boða mormónatrú og framkvæma prestsverk mormóna, svo sem að skíra þá, er undir trúna gengu, gifta og útdeila sakramenti.
Sóknarpresturinn séra Jón Austmann tók þegar öfluglega í strenginn móti villutrúarmönnunum, er vildu afvegaleiða fólkið frá hinni einu sáluhjálplegu trú, hinni hreinu lúterstrú. Fyrir forgöngu séra Jóns tóku safnaðarmenn höndum saman móti þessum mönnum.
Séra Jón skrifaði þegar biskupi til að láta hann vita, hversu komið væri, og var sendur maður rakleiðis með bréfið. Bréfi séra Jóns, er var dagsett 28. apríl 1851, svaraði biskup þegar 5. maí 1851.¹) Leggur biskup ríkt á við séra Jón að tala um fyrir trúboðunum, og að kæra þá fyrir sýslumanni, ef þeir framkvæmi embættisverk, muni stiftamtmaður og skerast í málið.²)
Mormónatrúboðið gekk nú mjög erfiðlega. Þórarinn hafði aðeins náð að skíra ein hjón vorið 1851, sbr. bréf Jóns 3. júní 1851.³) Guðmundur Guðmundsson trúboði, er verið hafði gullsmíðanemi í Kaupmannahöfn, kom hingað nokkru eftir Þórarni og tók að boða trúna með honum af miklu kappi. Guðmundur átti heima hér í Þorlaugargerði. Báðir voru þeir Þórarinn og hann ættaðir úr Rangárvallasýslu. Þórarinn átti heima í tómthúsinu Sjólyst. Haustið 1851 brá Guðmundur sér til lands til að boða trúna, sjá bréf Jóns Halldórssonar prófasts á Breiðabólsstað 19. nóv. 1851 til biskups.⁴) Trúboð Þórarins varði skammt. Hann drukknaði í Vestmannaeyjum 1852. Guðmundur félagi hans hélt einn uppi trúboðinu og sótti fast. Höfðu fjórir menn látið skírast á árinu 1852, sbr. biskupsbréf til prófasts 9. ágúst 1853.⁵) Síðan bættust fleiri við.
Prófasturinn í Rangárvallasýslu, er mjög mun hafa óttazt, að mormónatrúin myndi breiðast út frá eyjunum til landsins, skrifaði sýslumanni 16. júlí 1853 og beiddist þess, að nákvæmt eftirlit yrði haft með því að fólk, sem færi til landsins, hefði leiðarbréf, og engum leyft að fara, nema hann væri yfirlýstur lúterstrúarmaður. Var ríkt eftir þessu gengið af yfirvaldinu. Stjórnin hafði og nokkru áður að beiðni séra Jóns, er var orðinn aldraður og heilsubilaður, búinn að þjóna prestsembætti um 40 ár, skipað honum kapellán til aðstoðar í baráttunni gegn mormónunum. Var það séra Brynjólfur Jónsson.
Mormónasöfnuðinum í Kaupmannahöfn, er stóð fyrir trúboðinu hér og þótti því þokast frekar hægt fram, sendi einn af trúnaðarmönnum sínum til Vestmannaeyja, Lorensen að nafni. Útnefndi hann, er hingað var komið, Guðmund Guðmundsson sem forseta (Præsident) fyrir söfnuði hinna síðustu daga heilögu í Vestmannaeyjum, og vígði Samúel Bjarnason bónda í Kirkjubæ, er tekið hafði trúna, til mormónaprests.⁶) Samúel skírði nú konu sína og einnig gamla ekkju í eyjunum. Buðu nú háyfirvöldin sýslumanni að skerast í leikinn og halda réttarrannsóknir yfir mormónunum, var það von Kohl sýslumaður, en fyrirrennarar hans í embætti, kammerráð Abel og Baumann, höfðu haldið slíkar rannsóknir áður, án þess að nokkru gagni kæmi, því að eigi höfðu mormónar, er höfðu fengið byr í seglin við komu hins danska prests, neitt látið skipazt við áminningar. Sóknarpresturinn vildi að farið væri með málssókn á hendur þeim Guðmundi og Samúel fyrir brot gegn gildandi kirkjulögum og skrifaði biskupi í því efni, en prestur hélt því fram, að mormónarnir hefðu brotið landslögin með því að útdeila kvöldmáltíðarsakramenti trúbræðrum sínum, og þar með farið inn á verksvið sóknarprestsins, og ennfremur gerði hann það að kæruatriði, að mormónar haldi samkomur og prédiki fyrir fólkið ókirkjulegar trúarsetningar og afvegaleiði ýmsa safnaðarmenn. Skrifaði biskup stiftamtmanni, er aftur reit sýslumanni hér 8. febr. 1854. Sýslumaður síðan stiftamtinu og fékk svar þess.⁷) Þótti nú sem hér væri nokkur vandi á, því að samkvæmt dönsku grundvallarlögunum frá 1848 var fullkomið trúarbragðafrelsi í Danmörku. Að vísu giltu lögin eigi fyrir Ísland, en rétt virtist að fara varlega, er trúarbragðafrelsi var á Norðurlöndum og mormónasöfnuðir fengu dafnazt þar. Var sýslumanni ráðið að sýna lempni í málum þessum. Varð nú ekkert af málssókninni. Samt var mormónum harðlega bannað að halda nokkrar opinberar samkomur. Mun þeim nú hafa þótt sem þeim væri eigi lengur viðvært í Vestmannaeyjum, enda hafði og trúboðið gengið mjög treglega og allur almenningur tekið því fálega. Fóru mormónarnir að hugsa ráð sitt og vildu nú fyrir hvern mun komast frá Vestmannaeyjum. Var afráðið að flytjast búferlum til Ameríku með tilstyrk trúbræðra þeirra í Kaupmannahöfn. Hóf Samúel Bjarnason mormónaprestur og bóndi í Kirkjubæ förina til Vesturheims frá Vestmannaeyjum sumarið 1854. Í för með Samúel var kona hans Margrét Gísladóttir Andréssonar og Þórelfar Kortsdóttur¹x) frá Görðum við Kirkjubæ. Þessi hjón, Samúel og Margrét, eru fyrstu landnámshjónin íslenzku í Vesturheimi. Samúel Bjarnason var sonur Bjarna bónda Jónssonar í Kvíhólma undir Eyjafjöllum, fæddur 1822 og kom til eyja ungur að aldri og ólst þar upp að nokkru, í Miðhúsum, er þá var með helztu heimilum hér, og mun hafa fengið þar góðan þroska. En Samúel var vel að sér og greindur. Var og talinn dugnaðarvíkingur bæði til sjós og lands og einn allra helzti lundaveiðimaður og fjallamaður, er þá var í eyjunum. Var slíkt jafnan mikils metið, er menn voru djarfsæknir og ótrauðir um að afla sér bjargar í bú. Þau hjónin Margrét og Samúel voru jafngömul. Hún var systir Þorgerðar Gísladóttur fyrri konu Sigurðar hreppstjóra Sigurfinnssonar. Voru þær systur greindar vel og hinar gervilegustu. Með þeim hjónum fór stúlka nokkur, er Helga hét Jónsdóttir bónda Hálfdánarsonar á Klasbarða í Útlandeyjum, f. 1815. Í förinni voru og Guðmundur Guðmundsson frá Þorlaugargerði, silfursmiður, forseti mormónasafnaðarins í Vestmannaeyjum, 27 ára að aldri, og Sæmundur Eiríksson, vinnumaður hér frá Dölum, um þrítugt.
Þessi hópur lagði af stað héðan frá Vestmannaeyjum í Ameríkuförina sumarið 1854 með kaupskipi til Kaupmannahafnar, og dvaldi þar alllengi. Þaðan til Englands með skipi og frá Englandi til New York. Til Utha var loks komið sumarið 1855 eftir margra mánaða ferð á landi yfir Ameríku.
Í Utha nam Samúel stórt land, 160 ekrur, og bjuggu þau hjón þar góðu búi í 34 ár. Þar andaðist Samúel nær sjötugur 1891, en kona hans lifði hann lengi og varð háöldruð. Þau áttu eigi börn.
Guðmundur Guðmundsson eignaðist danska konu og með henni þrjá sonu. Þau bjuggu í bænum Lehi í Utha.
Árið eftir að Samúel fór vestur eða sumarið 1855 réðst [Þórður Diðriksson mormóni]] til vesturferðar. Þórður var fæddur í Hólminum í Landeyjum 1828, en ólst upp í Fagurhól í sömu sveit. Meðal bræðra hans var merkisbóndinn Árni Diðriksson í Stakkagerði í Vestmannaeyjum. Þórður fór einn síns liðs í umgetna ferð og hélt fyrst til Kaupmannahafnar og tók sú ferð 3 vikur. Þar dvaldist hann um 4 mánaða tíma. Fór síðan með stórum hópi mormónaútflytjenda frá Danmörku, og var ferðinni heitið til fyrirheitna landsins Utha. Ferðasögu hefir Þórður skrifað. Frá Kaupmannahöfn var komið til Liverpool á Skotlandi eftir 2ja vikna ferð, en 10 vikur tók ferðin yfir Atlanzhafið frá Skotlandi til New York. Hrepptu þeir illveður hin mestu í hafi og dóu 50 manns á skipinu eða nær 10. hver maður af innflytjendahópnum. En hér var þó ferðin eigi nema hálfnuð eða tæplega það, svo löng var leiðin, er eftir var frá New York til Utha-fylkis. Fóru frá New York um St. Louis og Altum til Omaha, og tók sú ferð, er farin var ýmist með járnbraut eða gufuskipi eftir Missisippi-fljóti, 25 daga auk langrar viðstöðu á sumum stöðum, svo að öðruvísi hefir verið að ferðast í þá daga í Ameríku en nú er. En það, sem ófarið var, mjög langan veg, yfir eyðimerkur og óbyggðir, varð að fara fótgangandi. Þórður fylgdist með stórum útflytjendahópi eins og áður segir. Vistir voru fluttar á handkerrum og uxavögnum, voru 16 uxapör með í ferðinni og auk þess 30 nautgripir, er ætlaðir voru til slátrunar á leiðinni. Þeir félagar höfðu með sér 12 stór tjöld. 30 börn voru í hópnum, og voru þau rekin á undan eins og fjárhópur. Þessi ferð varaði í 3 mánuði, frá því í ágúst og til þess í nóvember, er komið var til Salt Lake City í Utha.
Þórður Diðriksson settist að í Spanish Fork og nam þar land. Hann kvæntist skömmu síðar Helgu Jónsdóttur fyrrnefndri, er vestur fór með Samúel Bjarnasyni, og bjuggu þau góðu búi í Spanish Fork í 40 ár. Þórður var greindur maður og vel hagmæltur. Var hann í miklu áliti vestra meðal samborgara sinna, jafnt íslenzkra sem annarra þjóða.
Síðastur þeirra félaga tók sig upp héðan til vesturfarar Loftur Jónsson mormóni og bóndi í Þorlaugargerði. Hann var merkisbóndi, smiður hinn bezti bæði á tré og járn og einn með helztu formönnum hér og aflasæll. Loftur fékk þannig lestarhlut, tíu hundruð tólfræð, sem var fágætt, á vertíð einu sinni. Loftur var annar þeirra manna, er Vestmannaeyingar kusu á þjóðfundinn, en kosning hans var afturkölluð, er hann hafði snúizt til mormónatrúar. Með Lofti bónda fór til Vesturheims kona hans Guðrún Hallsdóttir, ættuð af Skeiðum í Árnessýslu, f. 1795. Hafði hún áður verið gift Jóni bónda Oddssyni í Þorlaugargerði, er drukknaði á vertíð 1834. Með þeim fóru og tvö börn hennar af fyrra hjónabandi, Jón, 23 ára, og Guðrún, 31 árs. Vinnukonur tvær, Vigdís Björnsdóttir, ættuð frá Hjallanesi á Landi, 34 ára, og Anna Guðlaugsdóttir frá Ketilsstöðum í Mýrdal, 22 ára. Magnús Bjarnason tómthúsmaður frá Helgahjalli, f. 1815, með konu sinni Þuríði Magnúsdóttur og barni þeirra ungu. Með þeim var ekkjan Guðný Erasmusdóttir frá
Ömpuhjalli, öldruð. Loftur fór til Liverpool beina leið frá Vestmannaeyjum með seglskipi, frá Liverpool til New York og þaðan inn í Utah, og tók ferðin þangað frá New York 18 vikur og var farið mikið fótgangandi og klæddust konurnar karlmannsfötum.
Loftur settist að í Spanish Fork og nam þar land og bjó þar ágætu búi. Eftir lát konu sinnar Guðrúnar kvæntist Loftur aftur Halldóru Árnadóttur frá Hrauni í Meðallandi. Hún giftist seinna, að Lofti látnum, Gísla Einarssyni Bjarnasonar frá Hrífunesi og var sonur þeirra Loftur Bjarnason umsjónarmaður fræðslumála í Utah-fylki. Jón stjúpsonur Lofts giftist Önnu Guðlaugsdóttur. Bjuggu þau lengi í Spanish Fork. Guðrún systir Jóns bjó ein á landi, er hún nam. Guðrún hafði verið gerðarkona, sérsinna nokkuð og stórbrotin. Hún giftist aldrei, og það í sjálfu mormónalandinu, deyði á tíræðisaldri. Það var í frásögur fært, hversu mikið Guðrún hefði haft með sér af fatnaði að heiman, þar á meðal tvenna skautbúninga. Vigdís Björnsdóttir giftist enskum manni. Hún gegndi lengi ljósmóðurstörfum í Spanish Fork. Hún lifði lengi mann sinn, komst og um nírætt, sömuleiðis Anna Guðlaugsdóttir. Er svo að sjá sem loftslagið hafi átt vel við fólkið. Magnús Bjarnason lézt í Utha 1904, 89 ára. Hann var vel greindur maður og bókamaður mikill.
Þeir Loftur og Samúel Bjarnason komu aftur til Íslands 1872 í trúboðserindum fyrir mormóna. Dvaldi Loftur einn vetur í Vestmannaeyjum, og var þar formaður á vertíð. Var ekki að sjá að honum hefði förlazt í sjómennskunni meðan hann dvaldi vestra. Loftur fórst af slysi í Spanish Fork 1874, skömmu eftir heimkomu sína þangað aftur. Hafði hann jafnan verið talinn ágætismaður.
Frá því um 1874 hefjast hinar eiginlegu Ameríkuferðir frá eyjunum. Á tímabilinu frá 1874—1895 fóru frá Vestmannaeyjum vestur um haf um 200 manns, fullorðnir og börn. Rúmt hundrað af þessu fólki telst farið til Utha, um 80 persónur segir, að þær fari til Ameríku og Kaupmannahafnar, en vitað er, að flest af því fólki fór einnig til Utha. Þó var eigi meira en rúmur helmingur þessa fólks mormónar. Til Utha-nýlendunnar fluttist nú fólk úr öðrum landshlutum, einkum úr Reykjavík, Rangárvallasýslu og Húnavatnssýslu. Frá því um 1900 fara vesturfarar úr eyjum flestir til Kanada.
Þegar fyrstu landnemarnir frá Vestmannaeyjum komu til Utha, var fylkið nýlega tekið að byggjast af hvítum mönnum, eða frá 1848, er hinir fyrstu mormónar fluttust þangað frá austurfylkjum Bandaríkjanna. Fylkið hafði áður verið fjölbyggt af Indíánum og ömuðust þeir mjög við byggð hvítra manna og voru herskáir í þeirra garð. Héldust lengi skærur milli hvítra manna og Rauðskinna þarna, en landið var orðið alfriðað um 1860 og búið að rýma Indíánum burtu og til landsvæða þeirra (territoría), er þeim eru sérstaklega ætluð. Höfuðborg Utha er Salt Lake City. Vestmannaeyingarnir settust margir að í bænum Spanish Fork. Utha-fylki var tekið upp í Bandaríkjasambandið 1896, og hefir sérstaða mormóna með tilliti til trúarbragðanna enga pólitíska þýðingu lengur. Upphaflega höfðu mormónar ætlað að byggja fylkið einir og útiloka aðra, en það tókst eigi. Fjölkvæni er fyrir löngu bannað meðal mormóna.
Hinir íslenzku landnemar í Utha hafa stundað jarðrækt og lagt sinn skerf, þótt fáliðaðir hafi verið, móts við aðrar þjóðir, til að vinna að því að breyta eyðimörkum Utha í blómlegar lendur. Sumir hafa unnið að námaiðnaði, einkum á frumbýlingsárunum, sauðfjárrækt og aldinarækt, húsabyggingum í bæjum, handiðnaði og verzlun. Hafa þeir getið sér góðan orðstír sem nýtir þjóðfélagsborgarar eigi síður en aðrir samlandar þeirra vestanhafs. Þeim tókst með frábærum dugnaði og ráðdeild og ótrúlegri þrautseigju að hafa sig upp úr sárri fátækt og einstæðingsskap frumbýlingsáranna og vinna sig fram til efnalegs sjálfstæðis.
Fyrstu byggðar Íslendinga í Utha var minnzt 1938 og lét félag, er kallar sig „The Pioneers Daugthers of Utha“ reisa minnisvarða til minningar um fyrstu frumbyggjana frá Íslandi þar í landi, er komu frá Vestmannaeyjum árin
1855—57.
Mormónatrúboðar komu hingað við og við eftir aldamótin, en þeim varð ekkert ágengt.
Ein mormónahjón voru eftir í Vestmannaeyjum, er Loftur mormónabiskup hafði gefið saman. Þessi hjón, er hétu Magnús Kristjánsson og Þuríður Sigurðardóttir, bæði ættuð úr Árnessýslu, áttu ekki sjö dagana sæla. Giftingu þeirra vildu yfirvöldin eigi hafa að neinu og voru þau kærð fyrir hneykslanlega sambúð, og gekk um það amtsúrskurður. Sóknarprestur vildi eigi gefa þau saman, þar sem þau eigi voru í þjóðkirkjunni.
Þeim var loks með konungsúrskurði 25. okt. 1875 leyft að stofna til borgaralegs hjónabands, sbr. lög 13. apríl 1851. Var þessi athöfn framkvæmd af sýslumanni í þinghúsi eyjanna 30. marz 1876 að viðstöddu fjölmenni, er þótti nýstárlegt að horfa upp á þessa nýmóðins giftingarathöfn, er mun hafa verið fyrsta borgaraleg hjónavígsla hér á landi.⁸) Hjón þessi fluttu síðar til Stokkseyrar.
Tvenn hjón voru í Vestmannaeyjum mormónatrúar 1879, er neituðu að láta prest skíra börn sín, sbr. ráðh.br. til amtm. 12. marz 1879.⁹) Bréf landsh. til biskups 7. febr. 1883 um málssókn og tálmanir af hálfu hins opinbera gegn boðendum mormónatrúar.¹⁰)
Mormónapollur heitir í Vestmannaeyjum sjávarlón vestur af Torfmýri. Annar Mormónapollur er og við Brimurð syðst á eyjunum. Í sjávarlónum þessum skírðu mormónar þá, er trúna tóku.
¹x) Móðir Margrétar var Sigríður Guðmundsdóttir fyrsta kona Gísla Andréssonar.(Heimaslóð).
Tilvísanir neðanmáls í þessum kafla:
1) Sjá bréf biskups til stiftamtmanns 4. febr. 1854, Bps. II, 115.
2) Bréf stiftamtmanns 8. febr. 1854.
3) Bps. II, 4.
4) Bps. II, 77.
5) Bps. II, 115.
6) Sjá bréf biskups til stiftamtmanns 4. febr. 1854, Bps. II, 115.
7) Bréf stiftamtmanns 8. febr. 1854.
8) Landsh.br. 6. des. 1875, sbr. ráðh.br. 30. okt. 1875, Stjrt. B 1875, 100. Embættisb. Vestmannaeyjasýslu. Ritgerð Brynjólfs Jónssonar frá Minna-Núpi.
9) Stjrt. 1879 B, 57.
10) Stjrt. 1883 B, 4.