Stórhöfði

Fjöll
á Heimaey

Stórhöfði er 122 metra hár og er syðsti hlutinn á Heimaey. Höfðinn myndaðist í gosi í sjó fyrir um 6 þúsund árum, og er samtengdur Heimaey um mjóa flá sem heitir Aur, en hann gengur til norðurs frá Stórhöfða og myndar þar Brimurð að austan og Vík og Klauf að vestan. Sunnan við Vík eru tóftaleifar eftir fiskikrær er nefnast Erlendarkrær. Ef haldið er áfram rangsælis hringinn í kringum höfðann má finna þessi örnefni: Sölvaflá, Valshilluhamar, Napi, Fjósin, Hvannstóð, Hánef, Ketilsker, Kaplapyttir, Grásteinn, Lambhilla, Hellutá, Súlukrókur, Höfðahellir og loks er Garðsendi. Mynd:Storhofdi ornefnakort.PNG

Vitinn

Fyrsti vitinn í Stórhöfða var byggður árið 1906 að frumkvæði þilskipaformanna, en þeir höfðu mikla þörf fyrir vita á þessum stað. Á þessum tíma voru fáir vitar á Íslandi, enda hafði þeirra ekki talist þörf fram að því. Vitinn var lágreist steinsteypt hús sem byggt var úr efni sem tekið var úr Höfðavík og er fyrsta steinsteypta húsið í Vestmannaeyjum, en í dag er húsið syðsti mannabústaður á Íslandi.

Byrjað var að stunda veðurathuganir í Stórhöfða árið 1921, en þá var vitinn í Stórhöfða gerður að mannaðri skeytastöð þar sem gerðar eru veðurathuganir á þriggja klukkustunda fresti allt árið um kring. Tvisvar á sólarhring eru gerðar nákvæmari mælingar á veðurfarinu, og fleiri atriði eru mæld, til dæmis ölduhæð. Áður fyrr voru tvö veðurskip, Alpha og India, sem mældu ölduhæð, en í dag er það gert með öldudufli nokkuð austan við Surtsey. Í Heimaeyjargosinu 1973 varð ein eyða á mælingum Óskars Jakobs Sigurðssonar, þáverandi vitavarðar, en hún var kl. 21:00, fimmtudaginn 22. mars. Þá stóð yfir föstuguðþjónusta í Landakirkju, messa sem síðar var kölluð Eldmessan.

Séð úr Fjósunum, helli norðan í Stórhöfða.

Fyrsti vitavörður í Stórhöfða var Guðmundur Ögmundsson, en árið 1910 tók Jónathan Jónsson við því starfi. Hefur sama fjölskyldan séð um vitann og veðurstöðina síðan þá, en starf vitavarðar hefur gengið í beinan karllegg. Sigurður, sonur Jónathans, aðstoðaði föður sinn við vitavörsluna og veðurathuganirnar um árabil áður en hann tók alfarið við starfinu árið 1935. Óskar J. Sigurðsson, sonur Sigurðar tók við starfinu af föður sínum árið 1965 og gegnir því enn. Pálmi, sonur Óskars, hefur síðan leyst föður sinn af og er hann því fjórði ættliðurinn sem gegnir þessu starfi.

Enginn vegur var út í Stórhöfða í fyrstu, en troðinn vegur lá út í sjálfan höfðann. Árið 1920 sótti vitavörður um það til bæjarstjórnar að gerður yrði vegur þangað suður eftir. Bæjarstjórn baðst þess að ríkið sæi um gerð vegarins og var hluti samnings sem gerður var að bærinn sæi um viðhald á veginum. Þegar að vegurinn var loks gerður var hann kallaður þjóðvegur, enda eini þjóðvegurinn í Vestmannaeyjum á þessum tíma.

Rafmagn var ekki leitt út í Stórhöfða fyrr en árið 1979, en CANTAT-3 sæstrengurinn var leiddur út í Stórhöfða árið 1994 til þess að taka við af ScotIce sæstrengnum sem leiddur var 1962.

Um veðurstöðina

Veðurstöðin á Stórhöfða er sjálfvirk veðurstöð á 63°23.974'N, 20°17.295'V (WGS). Hún stendur í 118 metra hæð yfir sjávarmáli, en loftvogin er 123.2 m yfir sjávarmáli. Vindmælirinn stendur 10.32 m yfir jörðu. Stórhöfði er þekktur meðal veðurathugunarmanna með stöðvarnúmerið 6017, WMO-númerið 04148 og skammstöfunina STORH. Sjálfvirki mælirinn var tekinn í notkun árið 1997.

Stríðsárin

Á tímum seinni heimstyrjaldarinnar voru Bretar, svo Kanadamenn, og loks Bandaríkjamenn með hersetu í Stórhöfða. Þá voru um 10-12 braggar byggðir af Bandaríkjamönnum, hjá vitahúsinu, ásamt varðstöð norðan megin. Vitavörðurinn og fjölskylda hans þurftu á þeim tíma að sækja um leyfi til þess að fá gesti í heimsókn, og þeim var óheimilt að fara á vissa staði á höfðanum:

„Það mátti enginn fara suður fyrir húsið og ekki upp í vitann. Þeir voru með eitthvert hernaðarleyndarmál hér fyrir sunnan, líklega radar.“ (úr samtali Óskars Sigurðssonar við Morgunblaðið).

Eftir stríðið var stærsti bragginn skilinn eftir, og stóð hann til ársins 1991 þegar hann eyðilagðist í miklu fárviðri, 3. febrúar. Þá náði vindhraðinn upp í 67 metra á sekúndu, og vindmælarnir gátu ekki mælt meira en 120 hnúta vind, þó vindurinn hafi verið talsvert meiri.

Er eldingu laust niður

Áður en rafmagn kom til sögunnar í Stórhöfða var notast við olíulampa. Þá varð að gæta þess vel að loginn yrði hvorki of mikill né of lítill. Reynt var að rafvæða vitann með vindorkustöð sem hlóð í rafgeyma á tímum seinni heimstyrjaldar, en það kom fyrir ekki vegna þess hve illa vindmyllan þoldi veðrahaminn á höfðanum. Bensínknúin raforkustöð var tekin í notkun eftir heimstyrjöldina, og svo árið 1956 kom díselrafstöð sem talin var mun áreiðanlegari.

Þann 12. mars árið 1921 um 23:30 að kvöldi sló niður eldingu í vitann í miklu óveðri. Við þetta misstu allir þeir sem voru í vitahúsinu meðvitund, auk þess sem kviknaði í vitahúsinu.

„[...] þegar [fólkið] rankaði við sér aftur var allt í björtu báli í vitanum. Sem betur fór varð eldsins vart áður en hann náði til olíunnar, en stiginn og þilið í varðklefanum og anddyrinu brunnu.“

Eftir þennan atburð var settur eldingavari í vitann. Í bókinni Vitar Íslands í 50 ár segir að þetta sé eina skiptið sem eldingu hefur lostið niður í vita hér á landi, en það stenst þó ekki lengur þar sem eldingu sló niður í Urðavita í nóvember árið 2003.

Vitaverðir í Stórhöfða

1906–1910 — Guðmundur Ögmundsson
1910-1935 — Jónathan Jónsson
1935-1965 — Sigurður Jónathansson
1965- — Óskar Jakob Sigurðsson

Veðurfar

Mynd:Vindros storhofdi.PNG Á Stórhöfða er veðurstöð sem fræg er fyrir afleit veðurskilyrði, enda er stöðin sú vindasamasta á Íslandi og almennt talin ein sú vindasamasta í Evrópu. Veðurstöðin er í 120 m hæð yfir sjávarmáli og opin fyrir öllum vindáttum. Þar hefur vindur mælst allt að 130 hnútar, eða um 67 metrar á sekúndu, og ölduhæð hefur mælst allt að 30 metrar. Meðalvindhraði yfir allt árið er 11 m/s, en talsverður munur er á vindhraða milli árstíða, í júlí er meðalvindhraði 8 m/s en 13.2 m/s í janúar. Sagt er að gluggarnir hafi verið svo illa farnir í vitanum á Stórhöfða vegna sandfoks að vitinn sjálfur hafi verið gagnslaus. Kofoed Hansen, skógræktarstjóri, lagði til að sáð væri melgresi og grasi í verstu sandbörðin til þess að minnka sandfokið, og hafði það mjög góð áhrif, þar sem landrof var orðið mikið:

„Stórhöfði er með veðraverstu vitastöðum á landinu og kringum vitann hefur landið verið að blása upp.“

Á Stórhöfða rignir að meðaltali um 129 mm á mánuði sem er mikið miðað við aðra landshluta. Heildar meðalúrkoma á ári var 1556 mm á tímabilinu 1961–2000. Þoka er að jafnaði 86 daga á ári en þar voru fleiri þokudagar en á nokkrum öðrum stað á Íslandi á tímabilinu 1961–1990. Þá eru að meðaltali aðeins fjórir logndagar á ári á Stórhöfða.

Aðrar byggingar

Útsýnispallurinn í Stórhöfða með Heimaey í bakgrunni

Norðvestan megin í Stórhöfða stóð Þorgerðarhjallur, ofan við Erlendarkrær. Þar vestan við var byggður útsýnispallur árið 2005 af Lions-mönnum, en hann var formlega tekinn í notkun þann 1. júlí 2005.

Lífríki

Lífríkið í Stórhöfða er talið mjög sérstætt, enda eru sum svæði þar óvenju tegundarík og er höfðinn talinn hafa alþjóðlegt náttúruverndargildi. Þá er svæðið skilgreint sem hverfisverndarsvæði (HV-7) í Aðalskipulagi Vestmannaeyja vegna þessarra sérstæðu eiginleika.

Húsdýr og fiskveiðar

Fram á miðja 20. öld var stundaður smábúskapur á Stórhöfða og þaðan var gjarnan róið á miðin. Ein kýr og allmargar kindur voru þar lengi vel, en kúabúskapur lagðist af um 1960. Enn eru nokkrar kindur þar, en sá búskapur er smám saman að leggjast af. Áður fyrr var útræði frá Erlendarkróm, en þar sjást í dag rústir krónna og spilvindan sem notuð var til að draga bátana í land sést þar hjá, syðst í Víkinni.

Bjargfuglar

Áætlað er að um 700.000 lundar verpi í Stórhöfða árlega, en lundaveiði hefur mikið verið stunduð þar. Lundabyggðin í Stórhöfða er mestmegnis á ofanverðum höfðanum, en í þverhníptum hömrunum er mjög blönduð fuglabyggð þar sem má finna langvíu, álku, skúm og fleiri tegundir fugla.

Vaðfuglar og mófuglar

Stelkur og tjaldur verpa norðan til í Stórhöfða, nálægt Erlendarkróm. Varplendi hrossagauks má finna í nokkrum mæli í nánd við Höfðahelli.

Sporðdrekar

Í Stórhöfða finnast mosadrekar (Neobisium carcinoides), örsmáar lífverur af áttfætlukyni (Arachnida) sem minna helst á sporðdreka útlitslega, og eru gjarnan kallaðir gervisporðdrekar. Þeir verða allt að einum millimetra að lengd og eru meinlausir mönnum.

Heimildir

Bjarmar yfir björgum, Gunnhildur Hrólfsdóttir.
Í sumarferð í Stórhöfða 1954, Sjómannadagsblaðið 1999, bls. 62-63.
Stórhöfðinn er hans heimur, Morgunblaðið, 19. september, 2004.
Saga Símans [1]
Aðalskipulag Vestmannaeyja 2002-2014.
Eldingu laust niður í Urðavita, mbl.is, 18. nóvember 2003. [2]
Vitar Íslands í 50 ár.
Eru til drekar á Íslandi?, Vísindavefurinn. [3]
Sjálfvirkar veðurathugunarstöðvar, Veðurstofa Íslands. [4]