Heimaeyjargosið

Heimaeyjargosið hófst 23. janúar 1973 og var því lýst lokið þann 3. júlí sama ár. Gosið er fyrsta eldgos sem hefst í byggð á Íslandi. Giftusamlegri björgun á fólki og stórum hluta af eignum er minnst þegar gosið er rifjað upp. Þótt að nú á 21. öldinni rísi upp kynslóð sem ekki upplifði atburðina örlagaríku eru þeir þó greipaðir í hjörtu Eyjamanna. Minningarnar lifa og munu fara frá manni til manns. Þannig hefur gosið grópað huga Eyjamanna og einn af þeim hlutum sem gera íbúa Heimaeyjar einstaka.

Undanfari

Gosannáll

• 22. janúar: Þennan dag var illviðri með tólf vindstigum. Allur skipafloti Vestmannaeyinga var í höfn. Um kvöldið lægir svo og gerir hið besta veður. Svolitlir jarðskjálftar finnast en ekkert sem hægt hefði verið að túlka á stórtíðindi.
• 23. janúar: Eftir jarðskjálftakippi hefst eldgos í Heimaey kl. 1:40 um nóttina. Allir íbúar fluttir á brott utan 250-300 manns.
• 24. janúar: Eldur í Kirkjubæ. Logandi hnullungar kveikja í húsum. Mikið gos og sprengingar. Gosmökkur í 8-9 km hæð.
• 25. janúar: Ýmis konar starfsemi fyrir Eyjafólk í Hafnarbúðum á Höfuðborgarsvæðinu. Erfitt að fá leyfi til Eyjaferða, aðeins vísindamenn og ljósmyndarar fá landgöngu. Vindáttin snýst, mörg hús grafast og kviknar í sumum.
• 26. janúar: 17 hús brenna. Vélbátar í Eyjum í stöðugum búslóðaflutningum milli Eyja og Þorlákshafnar. Gaus í Stakkabót og gossprungan þá 3 km löng.
• 27. janúar: 20 hús brunnin. 70 hús undir ösku og vikri. Hiti í höfninni um 15 gráður.
• 30. janúar: Búið að tæma nær öll hús austan Skólavegar. 150 hús brunnin og sokkin. Vont veður þegar vinnuflokkar moka vikur af húsþökum, negla fyrir glugga og bjarga eignunum. Nýtt eldfjall greinilega orðið til og hefur þegar náð 180 m hæð.
• 31. janúar: Öll stjórnsýsla flutt til Reykjavíkur. Búið að negla fyrir glugga 900 húsa. Rúmlega 11 hús kominn á kaf
• 1. febrúar: Talið að þurfi allt að þúsund manns til að moka af húsþökum í Eyjum. 500 manna vinnuflokkur kemur til starfa. Eyjabátarnir koma með afla í aðrar hafnir á landinu.
• 3. febrúar: Fiskimjölsverksmiðjan byrjar móttöku á loðnu til vinnslu.
• 4. febrúar: Karl Sigurbjörnsson vígður sóknarprestur til Vestmannaeyjasóknar og nefndur eldklerkur. Einkennilegar aðstæður fyrir nývígðan prest. Mötuneyti í Ísfélaginu fyrir 1000 manns. Hraun fer að renna í innsiglinguna af miklum krafti en dró úr því 9. febrúar.
• 5. febrúar: Lokað fyrir 14 þúsund glugga og mokað af um þúsund þökum.
• 6. febrúar: Háspennulínan til Eyja slitnaði og önnur vatnsleiðslan rofnaði. Reynt að byggja varnargarða og tilraunir hefjast með hraunkælingu.
• 7. febrúar: Lög nr. 4 um neyðarástand vegna jarðelda á Heimaey samþykkt á Alþingi. Rafstrengur frá meginlandinu slitnar og rafveita Vestmannaeyja tekur við að framleiða rafmagn með díselvélum. Önnur vatnsleiðslan fer í sundur. Aðeins eru 200 metrar frá hraunjaðrinum til Heimakletts.
• 8. febrúar: Skólabörn úr Eyjum nú á 36 stöðum á landinu.
• 9. febrúar: Heimaey hefur stækkað um 2 ferkílómetra.
• 10. febrúar: Gagnfræðaskóli Vestmannaeyja tekinn til starfa í Laugalækjarskóla.
• 14. febrúar: Þorrablót í Samkomuhúsinu, 500 blótuðu Þorra. Gas gerir mönnum lífið leitt.
• 15. febrúar: Eitrað gas tekur að streyma frá eldstreyminu yfir bæinn og safnast í kjöllurum.
• 16. febrúar: Þak bókasafnshússins féll vegna vikurþunga. Bækur fluttar í Gagnfræðaskólann. Frostskemmdir í 10. hverju húsi.
• 17. febrúar: Flutningar hefjast með Hercules flugvélum. Lögreglan flýr lögreglustöðina. Mikil gashætta.
• 20. febrúar: Bærinn í stórhættu. Eldfellið hefur skriðið niður í bæinn.
• 21. febrúar: Miklum varnarvegg komið fyrir til varnar bænum. Hraunið komið hálfa leið til Bjarnareyjar.
• 24. febrúar: 64 hús hurfu á 8 klukkustundum. Birgðir og atvinnutæki flutt úr verslunum
• 25. febrúar: Hraunrennslið stöðvast í bili. Loðnu landað úr 6 bátum.
• 27. febrúar: 400 hús talin eyðilögð eða skemmd. Á sjötta hundrað Eyjamenn hafa sótt um að búa í innfluttu Viðlagasjóðshúsunum. 492 manns eru í Eyjum.
• 2. mars: Um 300 metrar ruddir út á nýja hraunið, á köflum glóandi, til þess að koma þangað vatnsleiðslum til hraunkælingar. Kaupfélagið opnar sölubúð á Hólagötu.
• 8. mars: Hraun hefur runnið að Skansi og Grænuhlíð. Flakkarinn ferðast um 200 metra á dag og er 370 metra frá hraunkantinum. Öskufall er í Landeyjum.
• 13. mars: Hraunið rennur nú mest í suðaustur hjá Flugnatanga. Hraunkanturinn víða 30-40 m hár. Dæluskipið Hákur fengið til að dæla sjó á hraunið.
• 15. mars: Gasmengun hefur aukist og er mest í Dauðadalnum. 425 manns í Eyjum.
• 21. mars: Hin vatnsleiðslan talin vera að gefa sig. Eyjamenn sækja vatn í brunna. Gasmengun minnkandi.
• 22. mars: Hrauntunga, 150 m breið, rennur á bæinn norðvestanverðan og stöðvast við Heimagötu.
• 23. mars: Hraun rann með miklum látum vestur að Heimagötu og kveikti hitinn í húsum. 70 hús hurfu undir hraunið á fáum klukkustundum.
• 26. mars: Hraun fer enn að renna og 30 hús fara undir hraun. Vatnsleiðslan komin í sundur. Rafstöðvarhúsið farið undir hraun. Mörg gömul og merk hús fara undir hraun, t.d Brydeshús, sundlaugin, Godthåb, bankahúsið gamla og verslun Haralds Eiríkssonar. Gaseitrun hættulega mikil.
• 27. mars: Reglugerð um Viðlagasjóð, nr. 62, kom út í dag. 270 hús farin í hraun og vikur.
• 28. mars: Hraun rann niður Formannabraut, bókasafnshúsið undir hraun sl. nótt. Stórvirkar véldælur frá Bandaríkjunum koma.
• 29. mars: Vonskuveður með 7-8 stiga frosti og byl. 30 skip leita hafnar. Hraunið komið inn í Fiskiðju og Ísfélag.
• 30. mars: Stórt fiskhús í eigu Ísfélagsins í rúst. Háþrýstidælur og vatnsmagn aukið um 50%. Hraun virðist vera að stöðvast niður undir bryggju.
• 2. apríl: Lítil breyting á gosinu. Dælt af krafti á hraunið.
• 4. apríl: Um hádegi gaus kolsvörtum öskumekki. Harðinn í hrauntröðinni minnkar.
• 5. apríl: Hraunrennsli ekkert og engin gosmengun.
• 6. apríl: Sóleyjargata hreinsuð, grafið 4-5 m niður á tvö hús og var annað nánast óskemmt. Gosvakt austur á hrauni.
• 11.-16. apríl: Tvær götur hreinsaðar Heiðarvegur og Fjólugata. Dælt á hraunið af krafti. Hraun rennur neðansjávar við innsiglinguna. Lundinn sést fyrst 13. apríl.
• 17.-23. apríl: Litlar breytingar á hraunrennsli. Öðru hverju há öskugos. Fiskimjölsverksmiðjan bræddi loðnu.
• 24. apríl: Hraun rann með 60 m hraða í þröngum farvegi austur, hægði svo á sér.
• 25. apríl: Mikill hiti í húsum við Kirkjubæjarbraut, viður svíður og málning flettist af. Einhverjir hafa sett niður kartöflur.
• 30. apríl: Engar sérlegar breytingar á gosinu , sem er oftast kraftlítið.
• 1. maí: Hátíðarhöld. Sigurður Guðmundsson flutti ræðu, knattspyrnuleikur háður og kvikmyndir sýndir. Sjö menn hafa sótt um byggingarlóðir í Eyjum.
• 5. maí: Stjórn Viðlagasjóðs samþykkir að hefja hreinsun af krafti. Vinna á 10 klst. vöktum. Skal vera lokið um áramót. 226 skráðir hér.
• 23. maí: Bæjarráð samþykkir að Félagsheimilið verði notað sem tómstundaheimili þeirra sem eru við störf í Eyjum.
• 26. maí: Sjór kraumar og vísbendingar um neðansjávargos inn við Ál.
• 1. júní: Fyrsti bæjarstjórnarfundurinn í Eyjum eftir gos. Línurnar lagðar um uppbyggingu og hreinsun.
• 5. júní: Almannavarnarnefnd tilkynnir að þeir sem áttu lögheimili í Eyjum 23. janúar megi fara þangað frjálsir ferða.
• 3. júlí: Almannavarnarnefnd Vestmannaeyja tilkynnir að gosið sé hætt að áliti sérfræðinga. Fjölskyldur koma heim og uppbygging samfélagsins hefst.

Það voru bjartsýnir Eyjamenn sem horfðu fram á veginn við áramót 1972-1973. Hafið hafði þá verið gjafmilt og einnig kaupendur fisksins. Í nýrri og enn stærri landhelgi, þá nýstækkaðri úr 12 sjómílum í 50, höfðu Vestmannaeyingar veitt vel í soðið. Árið 1972 áttu Vestmannaeyingar 8,4% af útflutningsverðmæti landsmanna. Nóg atvinna var í plássinu og íbúar Vestmannaeyja höfðu aldrei verið fleiri, eða 5273 þann 1. des 1972. Þetta bjartsýna fólk fór því að sofa áhyggjulaust að kvöldi mánudagsins 22. janúar 1973.

Ekki er hægt að segja að Eyjamenn hafi fengið viðvörun um eldgos daginn fyrir upphaf þess. Þegar jarðhræringarnar eru skoðaðar þá voru að vísu tvær mjög litlar jarðskjálftahrinur tvo daga fyrir gosið sem mega teljast fyrirboðar. Þessar hrinur mældust í Mýrdal og Laugarvatni og töldu menn upptök nálægt Veiðivötnum eða við Heimaey. Mönnum fannst upptökin frekar vera við Veiðivötn, þar sem það var mun algengara. En annað kom svo í ljós. Upptökin voru á tvöfalt meira dýpi en vanalega og telja menn nú að slíkt dýpi sé fyrirboði um eldgos. Stærsti jarðskjálftinn, um 3 á Richter, mældist kl. 1:40 aðfaranótt 23. janúar. Það var 15 mínútum fyrir sjáanlegt upphaf gossins. Enginn gerði sér það þó í hugarlund á þessu stigi málsins að þessar jarðhræringar hafi verið fyrirboðar eldgoss á Heimaey.

Gos hefst

Loftskeytamaðurinn Hjálmar Guðnason bað vin sinn Ólaf Gränz að koma í miðnæturgöngutúr rétt áður en gosið hófst. Löbbuðu þeir félagar vanalegan rúnt, með bryggjunni, ströndinni, í átt að Kirkjubæ og svo upp á Helgafell. Hin tilkomumesta sýn birtist þeim þegar þeir skoðuðu bæinn á toppi Helgafells. Jörðin hreinlega opnaðist og eldtungur hennar skutust upp á yfirborðið. Á sama tíma var hringt í lögregluna og henni tilkynnt að jarðeldur væri kominn upp austan Kirkjubæjar. Vantrúuð lögreglan fór á stjá og sá strax hvað var í gangi. Gos var þá hafið á 1600 metra langri sprungu og magnaðist vel á fyrstu mínútunum. Fólk var þá vaknað í austurbænum og byrjað að vekja nágranna. Var þá kveikt á brunalúðrum og á innan við klukkutíma frá upphafi gossins var bærinn vaknaður og streymdi fólkið niður á bryggju. Flestum ber saman um að upphaf gossins hafi verið um fimm mínútur í tvö.

Flestir bæjarbúar voru sofandi á þessum tíma en Hjálmar Guðnason og Ólafur Gränz voru eins og áður segir í miðnæturgöngu. Þeir voru því með þeim fyrstu sem sáu eldinn. Í fyrstu töldu þeir að eldur hefði komið upp í austustu húsunum í bænum, en þegar þeir höfðu áttað sig á því hvað þarna var að gerast, snéru þeir við og hlupu heim til að vekja konur sínar og börn.

Guðjón Ármann Eyjólfsson lýsir fyrstu gosnóttinni mjög ítarlega í bók sinni Vestmannaeyjar byggð og eldgos. Þar er einnig farið í sögur margra annarra af gosinu, en örvilnun fólks, skelfing og hugrekki kemur fram vel í mörgum frásögnunum.

Meðal frásagna í bók Guðjóns frá fyrstu gosnóttinni er frásögn Kristjáns Kristóferssonar og Þóru Valdimarsdóttur á Kirkjubóli. Þóra segir svo frá: "Ég var háttuð, en ekki sofnuð, seint um kvöldið. Ég vissi ekki hvað klukkan var. Þá verð ég allt í einu vör við ansi mikinn kipp, jarðskjálftakipp. Ég hentist fram úr rúminu og kveikti ljósið og lít á klukkuna. Þá er klukkan tíu mínútur gengin í tvö. Það var mitt fyrsta verk að fara niður í kjallara til að vita hvort að þetta sé í "fýrnum", af því að alltaf er maður hræddur um miðstöðina. En þegar ég ætla að opna eldhúshurðina, sem liggur að stiganum niður í kjallara, þá finn ég strax, að eitthvað er að. Hurðin er orðin skekkt í og ég má taka fast í til þess að geta opnað hurðina. Þá bregður mér svolítið. Ég fór samt niður stigann og sé, að allt er í lagi með miðstöðina og fer upp. En mér líkar ekki þessi titringur á ofnunum. Það er þessi eilífi nötringur og einkennilegheit í "fýrnum" og ég fer niður aftur." Kristján maður hennar segist þá vakna og fara niður og athuga með miðstöðina. "Ég heyrði nú eitthvað undarlegt hljóð sem ég kannaðist ekki við. Mér fannst hljóðið vera í ofnunum, eitthvað titringshljóð. Ég fer síðan norður í verkstæðisherbergi, sem var við hliðhljóð. Ég fer síðan norður í verkstæðisherbergi sem var við hliðina á miðstöðvarherberginu en heyri ekkert þar. Slekk ég síðan á "fýrnum" og geng upp. Þetta heldur samt áfram og mér dettur nú í hug Katla. Geng að norðurglugganum og dreg frá honum, en þaðan er ekkert skyggni austur og norður til landsins, svo að ég fer aftur inn í kokkhúsið og dreg frá eldhúsglugganum að sunnan en þar er ekkert að sjá. Þá fer ég aftur inn í rúm. Þegar ég er rétt lagstur í rúmið heyrist mér fara þungavinnuvél eftir götunni, svo að ég fer enn fram úr og ætla að athuga hvað sé á ferð eftir götunni. Það skiptir ekki mörgum mínútum; sem ég stend þarna við gluggann og þar til hljóðið er orðið líkast og í þotu; svo hækkar hljóðið all verulega og þá kemur fyrsti neistinn upp. Klukkan hefur þá verið svona um hálf tvö. Ég kallaði í Þóru, en fyrstu sekúndurnar var þetta ekki svo mikið að sjá og við horfðum á þetta hjónin. Þetta var svona eins og þegar búið er að kveikja á góðum bletti í sinu, og þetta stóð yfir augnablik."

Björgunaraðgerðir á fólki og munum

Bæjarbúar söfnuðust fljótt og vel niður á bryggju. Mikið þakkarefni í sambandi við gosið er óveðrið daginn fyrir gosið. Þá höfðu allir bátar komið í land vegna óveðurs og veðrið hafði skánað til muna með kvöldinu. Loftskeytastöðin hafði kallað út hið alþjóðlega neyðarkall "may-day" og tilkynnt að byrjað væri að gjósa í bænum. Bátar, sem voru að veiðum í nágreinni eyjanna, hættu þegar og héldu þangað.

Fyrsti báturinn lagði af stað með fólk um hálf þrjú, aðeins um hálftíma eftir upphaf eldgossins. Af því má sjá að þrátt fyrir að ekkert hafi verið undirbúið voru menn í viðbragðsstöðu. Bátarnir tóku frá 50 manns og upp í 400. Sjóferðin var ekki skemmtileg fyrir neinn. Vont var í sjóinn og ofan á sjóveiki og vanlíðan, bættust áhyggjur um framtíð bæjarins, húsa og lífsviðurværis. Björgunaraðgerðir fóru þó almennt vel fram og undir morgun komu bátar til Þorlákshafnar þar sem að tekið var á móti örvingluðu fólkinu. Langflestir voru fluttir með skipum en nokkur hundruð manns voru fluttir með flugvélum. Þeir sem fóru með flugvélunum voru þó aðallega eldri borgarar og sjúklingar. Allur tiltækur flugfloti, jafnt stórar og smáar vélar fóru strax um nóttina frá Reykjavík. Að morgni fyrsta gosdags var búið að flytja alla íbúa eyjunnar upp á meginlandið, að undanskildum 200-300 manns sem urðu eftir til að sinna þeim verkum sem þurfti að vinna.

Strax og ljóst var að björgunaraðgerðir á fólki höfðu heppnast sem skildi var hafist handa við að bjarga því sem var hægt að bjarga af eignum fólks. Hafist var handa í austurbænum, þeim hluta sem að stóð næst eldsupptökum. Hjólin tóku að snúast eftir nokkra daga. Björgunarsveitir komu ofan af landi og fljótt varð til samfélag. Samfélag þar sem að flestir unnu kauplaust, fengu einungis mat og húsaskjól í laun og ekkert var öruggt varðandi starfsumhverfi. Sjálfboðaliðar úr trésmiðafélögum í Reykjavík negldu fyrir glugga sem sneru að eldgosinu. Nokkur hús féllu saman vegna gjalls á þökum og því fóru trésmiðirnir einnig í að styrkja húsþök, á meðan stúdentar ruddu gjallið af þökunum. Nóg var að gera og var mikið álag á lúnu hjálparfólki. Heilu búslóðirnar voru fluttar upp á land eða komið í örugga geymslu. Bílaeign Vestmannaeyinga var mikil og hátt í þúsund bílum komið upp á land. Með ótrúlegu þrekvirki náðist að koma í veg fyrir milljarðatjón á eignum bæjarbúa.

Nýbyggða sjúkrahúsið var á þessum tíma með flatt þak, og var jarðýtu komið fyrir ofan á þakinu til þess að vinna við það að moka gjalli ofan af því til þess að það myndi síður leggjast saman. Austan til á sjúkrahúsinu var hægt að keyra bílum alveg upp á þakið á gjallinu, en byggingin er um þrjár hæðir. Svipaða sögu er að segja af mörgum öðrum húsum, en vinna var viðhöfð við að sópa gjallinu af húsunum eins og best var unnt, til þess að minnka skemmdirnar.

Sum hús sem fóru ekki undir hraun urðu samt eldfjallinu að bráð, þar sem hraunbombur lentu á þeim og kveiktu í. Önnur hús urðu grafin alveg undir gjall, til dæmis húsin á Suðurvegi, og var talið ógjörningur að grafa flest þeirra þaðan uppúr.

Af hálfu hins opinbera var strax hafist handa við að gera ráðstafanir vegna hamfaranna. Ríkisstjórnin kom saman mannavörnum björgunarstarf og gæsli eigna í Vestmannaeyjum í samráði við Bæjarstjórn Vestmannaeyja. Rauði Krossinn skyldi annast veglast fólk og var skipuð nefnd þriggja ráðuneytisstjóra til að vinna með Rauða Krossinum að lausn mála. Ríkisstjórnin skipaði sérstaka Vestmannaeyjanefnd sem skyldi aðstoða Bæjarstjórn Vestmannaeyja og Vestmannaeyinga í þeim vanda sem að steðjaði.

Nefndin kom til fundar með Bæjarstjórn Vestmannaeyja í Eyjum á skrifstofum bæjarsjóðs fimmtudaginn 25. janúar. Um leið og Alþingi kom saman þann sama dag tók þingið til meðferðar þau vandamál sem urðu við náttúruhamfarirnar. Rædd voru þau áhrif sem eldgosið myndi hafa á hag þjóðarbúsins og hvaða úrræðum ætti að beita til aðstoðar og síðar uppbyggingar í Vestmannaeyjum.

Ávarp biskups Íslands og forseta Íslands

Daginn sem eldgosið hófst ávarpaði forseti Íslands herra Kristján Eldjárn þjóðina sem og Biskupinn yfir Íslandi herra Sigurbjörg Einarsson.

Ávarp Kristjáns er eftirfarandi: "Góðir landsmenn. Náttúruhamfarirnar í Vestmannaeyjum eru einn þeirra atburða sem gera öll orð vanmegna. Og þó- þau má þó alltaf nota til að tjá hug sinn í þökk fyrir það, að svo óskaplegur háski við bæjarvegginn í einum fjölmennasta kaupstað landsins skyldi ríða yfir, án þess að nokkurt mannsbarn biði líftjón eða lima. Einu sinni áður hafa Vestmannaeyjar orðið vettvangur einhverra hrikalegustu atburða í sögu landsons. Það var þegar Tyrkir fóru þar herskildi, drápu tugi manna og fönguðu hundruð manns og seldu mansali. Þá tæmdust Vestmannaeyjar nær því af fólki um sinn, eins og nú. En ólíku er saman að jafna. Annars vegar mannleg grimmd og miskunnarleysi í blindni sinni. nú eru það blind náttúruöflin, sem búa í eldlegu eðli lands vors, sem ógnum valda, en á hinn bóginn hefur mönnum tekist það þrekvirki að flytja fólk allt heilt á húfi brott frá voðanum. Það er ljúft og skylt að þakka öllum, sem á svipstundu, að heita mátti, byggðu þessa brú milli lands og Eyja, bæði heimamönnum í Vestmannaeyjum og öllum öðrum, sem hlut eiga að máli. Það verður ekki annað séð, en að stilling, þrek og góð skipulagning hafi einkennt þessa stórkostlegu mannflutninga, sem um getur í sögu landsins. Og veit þó enginn hvernig farið hefði ef ekki hefði verið það lán í óláni að veðir var gott á hættulegri árstíð. Leggur drottinn líkn með þraut. Þetta áfall er mikið fyrir Vestmannaeyinga og fyrir þjóðina alla og er þó enn hulið, hversu mikið það áfall kann að verða. En ég vænti þess, að það sé þegar komið á daginn, að allar hendur séu útréttar til þess að bjarga því, sem bjargað verður. Þetta er vissulega mál þjóðarinnar allrar, það mun Vestmannaeyingum vera óhætt að treysta á. Það þarf minna en þessi ósköp til að Íslendingar finni, að þessi fámenna þjóð er líkust stórri fjölskyldu, sem veit, að það sem á einn er lagt, það er lagt á alla. Nú má enn vona, að sú mildi verði með, að eldurinn hlífi Vestmannaeyjakaupstað og höfninni þar, sem er skilyrði mannlífs í Eyjunum og um leið ein af lífæðum þjóðarinnar. Um þetta er á einskis manns færi að spá. Hver veit nema Vestmannaeyingar verði aftur komnir til heimila sinna áður en langar stundir líða. Þá væri vel, en ekki dugir annað á þessu stigi máls en að vera við öllu búinn, þótt hið besta sé vonað. Og þangað til sárin eru gróin, hver sem verða kunna er það landsmanna allra að leggja fram liðsinni sitt, í hvaða mynd sem að gagna má koma, hvers eftir sinni getu. Ég lýk þessum ávarpsorðum með því að láta í ljós samhug minn með því fólki, sem nú hefur orðið að yfirgefa hús og heimili í mikilli skyndingu, og þá von og bæn, að sústund komi áður en varir, að aftur blómgist mannlíf í hinum fögru og frægu Eyjum, því að víst mun það ekki búa Vestmannaeyingum í hug að láta undan síga fyrir þeim aðsópsmiklu nágrönnum, sem gert hafa þeim þungar búsifjar nú um sinn."

Ávarp biskups: "Ó Guð vors lands, vér lofum þitt heilaga nafn. Þetta er sá strengur, sem ómar dýpst í þjóðarbarmi á honum mestu stundum. Svo skyldi einnig vera nú, þegar vér höfum lifað einn hinn hrikalegasta atburð, sem orðið hefur í sögu landsins, án þess að tjón hafi orðið á lífi eða limum nokkurs manns. Það hefur margur háski steðjað að þessari þjóð um aldirnar, en varla hefur í annan tíma jafn mikill voði vofað yfir jafn mörgum á sama andartaki og síðastliðna nótt, þegar eldvarpið opnaðist í Helgafelli í Vestmannaeyjum. Og allir hafa bjargast. Þar hjálpaðist margt að, stöðvar gossins, veður og aðrar aðstæður, eistök viðbrögð og gifta þeirra manna, sem stýrðu þessu risavaxna björgunarstarfi eða lögðu því lið, og stilling og æðruleysi þess mannfjölda, sem koma þurfti undan hættunni. Að sjálfsögðu veit enginn nú, hvað gerist frekar af völdum þeirra afla, sem losnað hafa úr læðingi á þessum stað. En hvernig sem gosinu vindur fram, getur ekkert skyggt á þá mildi Guðs og miskunn, sem vér höfum reynt og lifað nú. Og í því ljósi og með það í huga horfum vér öruggir fram, ráðinir í því, allir landsmenn, að standa einhuga og drengilega við hlið Vestmannaeyinga í þeirri miklu mannraun, sem þeir eiga að mæta. Eilífum Guði sé æra, var viðkvæði séra Jóns Steingrímssonar, þegar hann rifjaði upp ógnir Skaftárelda og öll þau merki um gæsku Guðs, sem hann þreifaði á í þeim skelfingum. Ég veit að Vestmannaeyingar geta tekið undir með honum. Vér megum muna það, að manneskjan er smá, líf og lán er valt og veikt. En hitt er sýnu meiri og brýnni staðreynd, að vér eigum athvarf, sem bregst ekki. Guð er minn Guð, þó geysi nauð og gangi þannig yfir. Eilífur Guð styrki og blessi þá, sem heimtir voru úr helku. Elífur Guð haldi hlífiskildi yfir oss öllum til lífs og sálar. Hann segir ó orði sínu: Þótt fjöllin færist úr stað og hálsarnir riði, skal mín miskunnarsemi við þig ekki færast úr stað og minn friðarsáttmáli ekki raskast. Þetta verði oss öllum satt í Jesú nafni."

Gosið

Öfugt við bjartsýni Eyjamanna í byrjun árs 1973 voru jarðfræðingar ekki bjartsýnir varðandi hið nýja eldgos. Fyrstu dagana var gosið dæmigert sprungugos. Sprungurnar voru 1600 metra langar og röðuðu 30-40 gígar sér þar. Í gosinu sáust hraunflyksur þeytast upp í 600 metra hæð og hraunkúlum flugu að minnsta kosti 2500 metra upp í loftið. Stundum rigndi glóandi hraunflyksum í svo miklu magni og svo títt á ytri veggi eldfjallsins að ýmsir héldu að um hraunstrauma væri að ræða. Hraunkvikan leitaði út í sjó og kom það sér vel fyrir byggðina og innsiglinguna. En það var aðeins fyrstu dagana. Ekki leist mönnum á blikuna í byrjun febrúar þegar neðansjávarsprunga opnaðist við hafnarmynnið. Frá 4.-20. febrúar var höfninni lokað og umferð bönnuð. Höfnin lokaðist þó ekki en hraunstraumurinn reyndi aftur á taugar manna með straumi í hafnarmynnið frá 9. mars. Þá hafði hraunkælingin sitt að segja.

Andstæður hraunsins.

Í lok febrúar safnaðist hraun saman norðan við gígmynnið. Varnargarðar höfðu verið byggðir til varnar bænum og höfninni. Hraunið tók að streyma í tungu frá gígmynninu og ógnaði varnargörðunum. Ekki var hægt að dæla á hrauntunguna sökum þess að vegalengdin frá sjó var of mikil. Þess vegna gerðist það aðfararnótt 18. mars að varnargarðurinn brast með þeim afleiðingum að 10 hús fóru undir. Næstu daga fóru enn fleiri hús undir hraun. Verst var áhlaup 300m breiðrar tungu fimmtudagskvöldið 22. mars sem fór yfir 70 hús og stöðvaðist niðri á Heimagötu.

Flakkarinn

Stór sprenging varð í aðalgígnum í upphafi marsmánaðar, sem varð til þess að stórt bjarg brotnaði úr norðurhlið eldkeilunnar sem hafði myndast. Þessi risavaxni hraunklettur flaut ofan á hrauninu til norðurs, og hlaut hann nafnið Flakkarinn. Fyrstu tvo dagana fór fjallið um 140 metra en hægði síðan á sér og var mikill ótti um að hann myndi fljóta út í höfn og loka höfninni þannig af. Upp úr 20. mars stoppaði Flakkarinn rétt austan við Kornhól fyrir tilskyldi hraunkælingarinnar, eftir að hafa brotnað í tvo parta þar fyrir sunnan og ferðast um hálfan kílómetra. Hann stendur enn þar í dag, og er útsýnispallur þar hjá.

Eyjaskeggjar á föstu landi

Strax fyrstu gosnóttina hófst mikil skipulagning á því hvernig fólksflutningunum skyldi hátta. Einhvers staðar þurfti að koma rúmlega 5.000 manns fyrir upp á landi. Á þessum tíma voru Vestmannaeyingar 2,5% landsmanna og því mikið verkefni fyrir höndum að koma börnum í skóla, fólki í vinnu og finna húsnæði fyrir fjölskyldur. Viðlagasjóður og ríkisstjórnin sáu til þess að Vestmannaeyingar fengu allt það nauðsynlegasta. Ýmis félagasamtök hjálpuðu til og gáfu t.d. Aðventistar þeim sem þurftu fatnað. Samhugur og samúð landsmanna var hjá Eyjamönnum. Rauði krossinn átti mikinn þátt í hjálparstarfinu og hjálpaði Eyjamönnum að koma sér fyrir á fastalandinu. Fljótlega bárust rausnarleg hjálparframlög í ýmsum myndum víðsvegar að úr heiminum. Erlendar ríkisstjórnir gáfu peninga og fjársafnanir voru í Noregi og Færeyjum. Frá Norðurlöndum og Kanada voru keypt 550 tilbúin hús og þeim plantað víðs vegar um land, þó einkum suðvestanlands.

Eyjabúar voru mjög þakklátir fyrir þær móttökur sem þeir fengu þessa nótt á meginlandinu. Þeir voru fljótir að koma sér fyrir og gera sig gagnlega í nýjum störfum og lifnaðarháttum á meðan að þeir biðu milli vonar og ótta eftir að vita hvort að þeim yrði nokkurn tímann heimangengt. Flestir tóku þessum flóttamönnum mjög vel, en þó var Eyjamönnum ekki allstaðar vel tekið, og hafa margir Eyjamenn sögur af því að hafa fengið viðurnefni á borð við „þurfalingar“, sökum þeirrar bágu aðstöðu sem þeir fundu sig í.

Þrátt fyrir gríðarlegan velvilja og umfangsmiklar fjársafnanir voru húsnæðismál erfið viðfangs. Þau þokuðust hægt áfram, en jafnframt þá hækkaði húsaleiga á Stór- Reykjavíkursvæðinu á sama tíma. Það reyndist erfitt fyrir Eyjamenn að fá lán til þess að tryggja sér íbúðir. Allar dyr voru lokaðar einstaklingum og samtökum húseigenda í Vestmannaeyjum. Aðrir en Vestmannaeyingar gátu aftur á móti fengið lán til að ljúka við og fullgera íbúðir með því skilyrði að þeir leigðu Eyjamönnum íbúðina.

Viðlagasjóður

Þann 7.febrúar 1973 lögðu sjö alþingismenn úr öllum stjórnmálaflokkum fram frumvarp til laga um neyðarráðstafanir vegna eldgosins á Heimaey. Var frumvarpið samþykkt samhljóða og í annarri grein laganna var gert ráð fyrir stofnun Viðlagasjóðs vegna hamfaranna.

Hlutverk Viðlagasjóðs var sett niður í fjóra punkta: 1. Að tryggja hag Vestmannaeyinga og stuðla að vernd og endurreisn byggðar þeirra. 2. Að greiða kostnað vegna björgunarstarfs, flutninga og röskunar á höfum vegna eldsumbrotanna í Vestmannaeyjum. 3. Að bæta tekjumissi og eignatjón af völdum eldgossins á Heimaey. 4. Að draga úr áhrifum náttúruhamfara í Vestmannaeyjum á afkomu og atvinnulíf Vestmannaeyinga og þjóðarheildarinnar og gera hvers konar fjárhagsráðstafanir í þessu skyni.

Ákveðið var að ríkissjóður legði 160 milljónir króna í sjóðinn og Atvinnuleysistryggingasjóður legði til aðrar 160 milljónir. Um miðjan febrúar hafði stjórn Viðlagasjóðs tekið við yfirstjórn allra mála í Vestmannaeyjum. Lausn á húsnæðismálum Vestmannaeyinga var stærsta og erfiðasta verkefni stjórnar Viðlagasjóðs. Úr þeim málum rættist fyrst þegar innfluttu húsin komu til landsins um sumarið.

Bætur fyrir horfin hús og eyðilögð voru greidd í fjórum áföngum, sá fyrsti var 20.október 1973. Mat á skemmdum innanstokksmunum og glötuðum innbúum var leyst af hendi sem og greiðslur fyrir skemmda bíla og þess háttar. Bætur fyrir húseignir voru miðaðar við brunabótamat húsa.

Hvað á fellið að heita?

Fljótlega var farið að tala um nafn á nýja fellið og sýndist sitt hverjum. Lýst var eftir nafni í stuttri grein í Morgunblaðinu og tillögum rigndi inn, bæði í Eyjapistil og í lesendabréfum til dagblaðanna. Margir vildu nefna það Kirkjufell vegna Kirkjubæjanna, aðrir voru mun frumlegri og vildu nefna fellið Þrym, Gribbu, Bessa, Gám, Glám, Hroll, Spáfell eða Bæjarfell. Alls bárust á þriðja tug nafna.

Niðurstaða Örnefnanefndar var tilkynnt 24. apríl 1973. Hið nýja eldfjall skyldi heita Eldfell. Ekki voru allir sáttir við það nafn. Sigurður Þórarinsson jarðfræðingur skrifaði Magnúsi Magnússyni bæjarstjóra bréf 23. janúar 1974 vegna misskilnings sem hafði komið fram í útvarpsþætti þá um daginn.

Einn bæjarstjórnarmanna hafði fullyrt að Sigurður væri í Örnefnanefnd og þar með meðábyrgur um það ómyndarlega og rislága nafn Eldfell. „... Eldfell þýðir jú ekkert annað en vulkan, eldfjall og mér fannst óþarft að upplýsa Vestmannaeyinga um það að þetta væri eldfjall.“ Sjálfur aðhylltist bæjarstjórnarmaðurinn nafnið Kirkjufell. Honum fannst það látlaust og eðlilegt og sögulega rétt og fara vel við Helgafell, það fjall sem raunverulega bjargaði bænum með því að varna því að sprungan lenti beint á hann.

Goslok

Í lok apríl fór eyjan að grænka. Þrátt fyrir gjall og sót kom lundinn og hreinsaði holur sínar. Suðurhluti eyjunnar hafði sloppið ágætlega og því var hann fljótur að grænka. Bjartsýni á goslok dafnaði. Virkni eldgíga var minni í maí og í júní mældist ekkert hraunrennsli frá gígnum. Því voru þessir mánuðir notaðir í hreinsunarstarf. Götur voru mokaðar og grasfræi sáð í jarðveginn. Aðstæður voru ekki góðar í byrjun uppgræðslunnar en með sumrinu náðist góð uppgræðsla. Síðasta goshrinan stóð yfir í aðeins nokkrar mínútur þann 26. júní. Almannavarnarnefnd tilkynnti þann 3. júlí að gosinu væri lokið með eftirfarandi tilkynningu; "Að mati sérfræðinga og vísindamanna er það staðreynd, að gígurinn er lokaður og gosvirkni í fellinu hætt. Þar sem ekki er hins vegar enn laust við gasmengun í miðhluta bæjarins einkanlega á svæði vestur af Heiðarvegi, upp að Hásteinsvegi, Hvítingavegi og Birkihlíð, eru því þeir, sem hug hafa á að setjast að á umræddu svæði, beðnir að hafa samband við Almannavarnanefnd Vestmannaeyja í síma 99-6911 eða 99-6912 og fá þar upplýsingar um ástand með tilliti til gasmengunar. Nefndin vill jafnframt ítreka að foreldrar láti ekki börn sín vera fylgdarlaus á umræddu svæði."

Í kjölfarið hófst skipulagt hreinsunarstarf í Vestmannaeyjum af fullum krafti. Gekk það starf framar vinum og í lok ágúst var búið að hreinsa meirihluta bæjarins af ösku. Um miðjan september var áætlað að um 800 þúsund smálestum hefði verið ekið af götum Vestmannaeyjabæjar.

Stærð Heimaeyjar fyrir og eftir gos

Fyrir eldgosið í Heimaey var eyjan um 11,20 km2. Stax eftir gos mældist eyjan um 13.44 km2, en síðan hefur hún minnkað eitthvað vegna rofs.

Mesta lengd Heimaeyjar er frá NNA til SSV, það er frá Ystakletti til Stórhöfða. Fyrir gos var vegalengdin á milli þessara staða um 6,98 km og breyttist hún ekki í eldgosinu 1973. Mesta breidd frá austri til vesturs er reyndar frá VNV til ASA og er 4,1 km.

Ef hins vegar er mælt frá hánorðri til hásuðurs og hávestri til háausturs verður niðurstaðan aðeins önnur. Frá norðri til suðurs teygir Heimaey sig um 6,6 km og sú vegalengd breyttist ekki í gosinu 1973. Frá vestri til austurs var vegalengdin 3,5 km fyrir gos en eyjan breikkaði aðeins og var eftir gos 4,6 km.

Lífið eftir gos

Hraunið séð af toppi Eldfells.

Margir íbúar Eyja ætluðu að koma heim strax daginn eftir upphaf gossins. Morgunblaðið greindi frá því þann 26. janúar að gosið væri í rénun og Eyjamenn gætu komist fljótt heim. Þetta gaf mönnum von um að komast fljótt heim. Eflaust hafa margir misst vonina eftir því sem lengra leið á gosið og settust að upp á landi.

Flutningur fjölskyldna til Vestmannaeyja hófst fyrir alvöru í ágúst. Um miðjan september var búið að flytja um 1200 bæjarbúa til Eyja og í nóvember 1973 höfðu rúmlega 2000 manns snúið til baka. Þeim sem sneru til baka beið mikil og erfið vinna. Af þeim 1350 húsum bæjarins, fóru 417 eignir undir hraun og önnur 400 skemmdust að einhverju eða miklu leyti. Menn voru yfirleitt bjartsýnir á framtíðina og hófu uppbyggingu fljótt og örugglega. Margar fjölskyldur og einstaklingar fluttu ekki til baka. Ástæður þess voru margar, t.d. treysti fólk sér ekki til að flytja aftur þar sem húsin þeirra voru komin undir hraun eða það fékk góða atvinnu og húsnæði á meginlandinu. Þann 6. september var svo aftur kveikt á götuljósunum í Eyjum.

Margt jákvætt fylgdi gosinu fyrir bæjarfélagið. Fyrir gos hafði uppfyllingarefni verið stórt vandamál. Hvergi var efni að fá og þurfti mikið jarðrask til þess að útvega efni. Í gosinu kom upp nægilegt uppfyllingarefni fyrir allar framkvæmdir svo langt sem augað eygir. Heimaey stækkaði um 2,2 km² í eldgosinu og býður þessi viðbót upp á óteljandi möguleika varðandi framkvæmdir, ferðamennsku og útivist. Hraunið gerði innsiglu í höfnina enn betri og lokaði á suðaustan-vindinn sem vildi herja á höfnina. Hraunið sem menn héldu að ætlaði að eyðileggja höfnina gerði hana að einni allra bestu höfninni á landinu.

Eldfellið í fagurri vetrarkápu

Kristinn Ólafsson fyrsti bæjarstjóri Vestmannaeyjakaupstaðar færði að loknu gosi ágæt rök fyrir því hve góð áhrif hin undurfagra og sterka náttúra Vestmannaeyja hefði haft á skáldskap hans: "Vestmannaeyjar voru hreinasta ævintýraland fyrir slíkan ástmög náttúrufegurðar og náttúrufræða. Flestir þeir, sem sjá Vestmannaeyjar um sumardag, er sólin skín á sundin blá og aldan leikur við unnarstein, verða bergnumdir af allri þeirri fjalladýrð og hamraprýði, allt þakið dökkgrænum gróðri frá efstu eggjum út á yestu brún, morandi af fuglalífi og litaskrauti. Og þó er allt þetta næsta bragðdauft hjá þeim rammaslag sem Ægir karl kveður þar í versta veðra ham. En það þekkir enginn, sem ekki hefur séð þetta og heyrt með eigin augum og eyrum. Sá maður, sem dvalið hefur langdvölum í Vestmannaeyjum, gleymir þeim aldrei, hvar sem hann velkist. Þau eylönd vaka í hjarta hans í ævintýraljóma, sem aldrei fellur á."

Sterk bönd binda Eyjamenn við Heimaey. Eldgosið á Heimaey gerði Vestmannaeyinga að enn meiri Vestmannaeyingum. Samhugurinn sem var á meðal Eyjamanna í gosinu gleymist seint og bindur enn íbúana böndum, jafnvel þá sem fæddir eru eftir gos.

Vikurfok

Í meira en áratug eftir gosið var vikurfok mjög alvarlegt vandamál, sérstaklega í austustu hverfunum. Rúður rispuðust og eyðilögðust, stundum brotnuðu þær hreinlega, lakk á bílum skemmdist og oft þurfti fólk að eyða mörgum tímum í að moka vikur úr innkeyrslunum hjá sér eftir minniháttar storma. Með tíð og tíma hreinsaðist flest lauslegt af hrauninu og jarðvegurinn varð þéttari og bundnari, þá sérstaklega eftir að Eldfell var tyrft að einhverju leyti. Í dag er moldrok frá Landeyjum mönnum meira hugðarefni en vikurfok, og ekki angrar það menn mikið.

Hraunhitaveitan

Eftir að flest kurl voru komin til grafar fóru menn að velta fyrir sér nýjum leiðum til þess að nýta sér þá orku sem leyndist í nýja hrauninu. Stórt svæði á miðju hrauninu var flatt út og holur þar boraðar og vatn leitt þar ofan í til þess að hita hús. Þetta var kallað Hraunhitaveitan.

Ég lifi

Ég lifi eru þættir sem gerðir voru árið 2003 um Vestmannaeyjagosið 1973. Þeir byggja á einstökum, persónulegum og tilfinningaríkum viðtölum við Vestmannaeyinga sem og við þá sem að hjálpar- og björgunarstarfinu stóðu. Ég lifi er saga fólksins sem upplifði þessa hræðilegu nótt, flóttann upp á land, baráttuna við náttúruöflin og goslokin.

Uppgröftur á húsum

Svona leit Suðurvegur 25 út við fyrstu sýn.

Árið 2005, 32 árum eftir lok gossins, hófst uppgröftur á húsum við Suðurveg sem að grófust undir vikri. Uppgröfturinn ber heitið Pompei Norðursins, en nafnið kemur frá því að hin ítalska borg Pompei varð undir hrauni og vikri á sínum tíma. Alveg frá upphafi gossins var Vestmannaeyjabæ líkt við Pompei.

Fyrsta húsið sem var grafið upp í verkefninu var Suðurvegur 25, en húsin við Suðurveg fóru mjög snemma í gosinu undir vikur, og varðveittust mjög vel þannig.

„Húsin við Suðurgötu og Búastaðabraut voru öll á kafi í vikrinum og víða sást aðeins í húsmæna og skorsteina.

Landslagið austan við Helgafellsbraut hafði tekið miklum breytingum og var orðið mjög torkennilegt og sums staðar óþekkjanlegt. Vikurinn huldi hús og brunarústir, og ef litið var til austurs og norðurs frá Nýjabæ var landið og túnin horfin í eina samfellda vikursléttu.“ -- Úr Vestmannaeyjar byggð og eldgos (bls 268).

---

Heimildir

• Aðalsteinn Eiríksson. 1981. Heimaeyjargosið 1973. Námsgagnastofnun.
• Haraldur Guðnason. Við Ægisdyr: Saga Vestmannaeyjabæjar í 60 ár, I. bindi. Reykjavík, Vestmannaeyjabær, 1982.
• Morgunblaðið 60. árg. 1973. 23.-26. janúar.
• Þorleifur Einarsson. 1974. Gosið í Heimaey í máli og myndum. Reykjavík: Heimskringla.
• Ég lifi. Þættir um Vestmannaeyjagosið 1973. Stöð 2 og Storm.
• Guðjón Ármann Eyjólfsson. 1973. Vestmannaeyjar byggð og eldgos. Reykjavík: Ísafoldarprentsmiðja, 1973.
• Árni Gunnarsson. 1973. Eldgos í Eyjum. Reykjavík: Iceland Review, 1973.
• Vísindavefur Háskóla Íslands