Blik 1958/Traustir ættliðir, fyrri hluti
Í þann tíð var fátækasta hluta þjóðarinnar flest annað fyrirmunað en að deyja úr hor.
Með mörgu öðru var það miklum vandkvæðum bundið og erfiðleikum háð ungum og örsnauðum elskendum að fá jarðnæði til ábúðar. Þá var líka einokunarverzlunin í algleymingi og kaupmenn hennar alls ráðandi þrátt fyrir tólf ára tilslökun. Þá hafði sú verzlunarvá þjakað íslenzku þjóðinni og þjáð hana í nærfellt tvö hundruð ár.
Öllum þessum staðreyndum fengu þau að þreifa á, Einar Pálsson og Guðný Þorsteinsóttir, sem undir aldamótin 1800 reistu sér bú að Úlfsstaðahjáleigu í Austur-Landeyjum. Hún var þá 29 ára að aldri, en hann 24.
Jörðin var þá eitthvert argasta kotið í allri sveitinni, aðeins eitt hundrað að dýrleika. Og fylgdi henni aðeins eitt kúgildi eða 6 ær loðnar og lembdar.
Aldamótaárið 1800 fæddist þessum hjónum fyrsta barnið. Það var einkarefnilegt stúlkubarn. Jólin fóru í hönd og þau einyrkjahjónin höfðu ekki aðstöðu til að láta skíra litlu stúlkuna sína daginn þann, sem hún fæddist, eins og siðvenja var og sjálfsagt þótti, ef nokkur tök voru á. Einyrkjabóndinn á sultarkotinu var kafinn önnum, snjór mikill á jörðu, dagur skemmstur og veður öll válynd. Skírnarathöfninni var því skotið á frest fram yfir áramótin. En 4. jan. 1801 var litla stúlkan skírð og hlaut nafnið Sigríður.
Fimm árum síðar (1805) fæddist þeim hjónum annað stúlkubarn, sem skírt var Margrét. Árið 1810 eða þar um bil fæddist þeim þriðja stúlkan, sem einnig hlaut Margrétarnafnið.
Ekkert þráðu þau hjón heitar en að losna af sultarkotinu Úlfsstaðahjáleigu og fá betri jörð til ábúðar. Það gat því aðeins tekizt, að sérstök heppni væri með, svo mjög sem sótt var eftir hverju jarðnæði, er losnaði úr ábúð, og fjölmargar jarðir í eigu fárra aðila, flestar í eigu kirkju og konungs.
Loks fengu þau hjón Einar og Guðný ábúð á öðru býlinu að Bryggjum í sömu sveit.
Bryggjur voru æðistór jörð, 20 hundruð að dýrleika, og henni fylgdu 5 kúgildi, en ábúendur voru tveir.
Þarna nutu þau hjón dugnaðar síns. — En enginn lofar einbýlið sem vert er, hugsuðu þau hjónin og sögðu oft sín á milli, er frá leið.
Á Bryggjum voru þau hjón ekki einyrkjar. Þar höfðu þau jafnan tök á að hafa vinnuhjú flest árin, sem þau bjuggu þar, eða til vorsins 1824, en þá fluttu þau að Vatnshól í sömu sveit.
Í örbirgð sinni æskti Guðný húsfreyja þess heitast, að hún mætti vaxa svo að álnum, að hún gæti haft hjá sér á framfærslu móður sína Guðrúnu Helgadóttur. Þá ósk fékk hún uppfyllta og var Guðrún á framfærslu þeirra hjóna um margra ára skeið og dó háöldruð.
Sigríður Einarsdóttir heimasæta á Bryggjum var há vexti, grannvaxin, nettfríð og létt á fæti. Hárið var jarpt og liðað og fór vel að vöngum. Lundin var létt, svipurinn glaðlegur og sálarlífið saklaust og heilbrigt. Hún átti yndisþokka í ríkum mæli og heillaði unga sveina. — Orð fór af því í sveitinni, hversu þessi heimasæta á Bryggjum væri vel virk og fjölhæf við tóvinnu og saumaskap. Hún var því umræddur kvenkostur í sveit sinni.
Sunnudag nokkurn á einmánuði 1823 var fjölmennt við messu að Krosskirkju. Rifahjarn var á og mýrar allar og tjarnir lagðar traustum ísi. Kirkjugestir komu bæði gangandi og ríðandi til kirkjunnar.
Eftir messu staldraði bændafólkið við og ræddi dægurmálin, tíðarfarið, sem hafði verið rysjótt að undanförnu, heybirgðir búenda og afkomu.
Ekki var heldur örgrannt um, að uppvaxandi sveinar gæfu ungum heimasætum gaumgæft auga og þær vektu þeim vonir og glæddu þeim þrár með augnaráði og brosi eins og gengur.
Sigríður Einarsdóttir heimasæta á Bryggjum var við kirkju þennan góðviðrisdag.
Orð lék á því í sveitinni, að Ormur, sonur Guðrúnar Jónsdóttur ekkju í Krosshjáleigu, hefði um tíma lagt hug á Sigríði á Bryggjum og leitað ásta hjá henni. Þau voru jafnaldra. Þetta vissu þeir bændasynirnir Sæmundur Símonarson á Lágafelli og Árni Magnússon í Hólmum. Þeir voru á líku reki og Ormur en þó aðeins yngri, og áttu sér einnig sín augnayndin í Krosskirkju þennan dag.
Þarna stóðu þeir allir þrír vinirnir afsíðis og virtu fyrir sér hina kirkjugestina.
,,Þú kvað vera að missa frá þér til Eyja hugljúfuna þína,“ sagði Sæmundur spotzkur og glettinn við Orm vin sinn.
Orm setti hljóðan. Roði færðist í kinnar hans og hann leit í gaupnir sér. Þessu átti hann ekki von á frá Sæmundi, sízt í þessum tón.
Árni var úrvalsdrengur, eins og hann átti kyn til, næmur á tilfinningar annarra og nærfærinn, eins og spökum manni er títt, enda skynugur vel og gætinn.
Hann fann til með Ormi vini sínum og skildi þegar, hvað honum leið, enda vissu fáir í sveitinni betur en hann, hvað þeim Ormi og Sigríði hafði á milli farið um þessi viðkvæmnismál. Hann vék því þegar að öðru í samræðunum.
Sigríði Einarsdóttur var aldrei flysjungsskapur í brjóst lagður og tál átti hún ekki til. Hún vissi jafnan, hvað hún vildi, einnig í ástarmálum, og hafði aldrei gefið neinum undir fótinn í sveitinni, þótt hún væri nú orðin 23 ára.
Svo liðu stundirnar fram á vorið 1823. Þá kölluðu m.a. kaupstaðarferðirnar að.
Landeyjabændum þótti að mörgu leyti hagkvæmt að verzla í Vestmannaeyjum, eftir að verzlunin var gefin frjáls. Vor hvert ýttu þeir því úr vör við Landeyjasand og reru eða sigldu skipum sínum til Eyja fullfermdum ull, fiski og fleiri afurðum. Sumir fóru til Eyja í þeirri von einni, að þeim, í fátækt sinni og allsleysi, mætti lánast að fá nauðþurftir heimilanna að láni hjá kaupmanni eða vinum sínum í Eyjum. Oft gerðist það með þeim hætti, að Eyjabændur, sem áttu lánstraust kaupmanns, gengu í ábyrgð fyrir úttekt sveitabóndans og skuldamyndun eða létu bóndann taka út vörur í þeirra eigin reikning hjá kaupmanni. Þær skuldir greiddi landbóndinn jafnan aftur skilvíslega, oft með lifandi fé að haustinu. Í „kaupbæti“ og af einlægu vinarþeli fékk þá Eyjabóndinn eða kona hans einnig senda væna skyrskjólu eða smjörsköku frá heimili landbóndans eða húsfreyju.
Þetta voru tímar gagnkvæms trausts og einlægrar hjálpsemi og vináttu landbændanna annarsvegar og útvegsbændanna í Eyjum hinsvegar, þegar hin ofurharða lífsbarátta sameinaði fólkið og skóp því samúð og samlyndi.
Vorið 1823 var Sigríður Einarsdóttir heimasæta á Bryggjum farþegi á einu Landeyjaskipanna til Eyja. Hún var þar ráðin í vist að Miðhúsum.
Ekki hafði Sigríður lengi dvalist í Eyjum, er ungir menn þar tóku að hrífast af yndisþokka hennar og heillandi hug. Í nýja umhverfinu virtist hún nú einnig hneigðari til ásta.
Einn hinna ungu manna, er litu Sigríði Einarsdóttur hýru auga, var Jón Þorbjörnsson, húsmaður í Brekkuhúsi. Hann einn reyndist eiga þann töfrasprota, er snart og heillaði hjarta Sigríðar.
Þau Sigríður Einarsdóttir og Jón Þorbjörnsson giftust 11. júlí 1824. Þá hafði hún gengið með barni Jóns í 10 vikur.
Eftir giftinguna settust þau hjón að í Brekkuhúsi og voru þar í húsmennsku.
1. febrúar 1825 fæddist þeim hjónum sonur, sem skírður var samdægurs og hlaut nafnið Páll eftir langafa sínum.
Eftir 8 daga líf, lá Páll litli liðið lík. Hann andaðist úr ginklofa eins og nærri hvert barn í Eyjum á þeim tímum.
Þetta var hið fyrsta sár Sigríðar Einarsdóttur, en hvergi nærri hið síðasta á lífsleiðinni. Hún hafði verið alin upp í einlægri guðstrú og Krists ást, og sá þráðurinn að ofan reyndist henni nú hallkvæmstur og styrkastur í raununum.
Ungu hjónin í húsmennskunni í Brekkuhúsi þráðu það mest að eignast eigið heimili niður við höfnina og niður við Sandinn, því að Jón Þorbjörnsson hafði alltaf ætlað sér að gera sjómennsku að ævistarfi sínu, en eiga jafnframt tómthús í námunda við höfnina. Á fiskveiðum vildi hann geta framfleytt fjölskyldu sinni með styrk af eggjatekju, fuglaveiðum og fjáreign, allt í skjóli eða þjónustu Eyjabænda, sem einir höfðu vald á öllu beitilandi og nytjum fjalla og úteyja.
Ungu hjónin, Jón og Sigríður, völdu sér tómthússtæði nálægt höfninni, þar sem vel sást yfir athafnasvæðið og annað umhverfi. Bæ sinn eða tómthús byggðu þau á hæðinni suður af króaröðinni, sem stóð þar skammt norður af meðfram höfninni.
Hús þeirra hjóna var kennt við bóndann, sem byggði, svo sem venja var til í Eyjum, og kallað Jónshús. Þar er nú Hlíðarhús.
Haustið 1830 var nægur færafiskur við Eyjar og veður blíð. Sjómenn þar stunduðu því sjóinn þetta haust fram undir jólaföstu. Ýmist hertu þeir afla sinn eða söltuðu. Hvert fiskbyrgi í Fiskhellum var nær fullt af fiski. Þar hafði Jón Þorbjörnsson tómthúsmaður í Jónshúsi afnot af fiskbyrgi bóndans í Brekkuhúsi. Hjónin Sigríður og Jón hjálpuðust að við starfið og færðu fiskinn til herzlu upp í byrgið. Hún niðri; hann uppi.
Síðla októbermánaðar þetta haust vildi slysið til. Jón Þorbjörnsson hrapaði úr fiskbyrginu og kom niður við fætur konu sinnar. Hann lemstraðist og limlestist og gat enga björg sér veitt. Hann fékk m.a. opið fótbrot. Þarna stóð Sigríður yfir manni sínum yfirkomin og ráðþrota. Hann var fluttur heim nær dauða en lífi. Fékk kolbrand í fótbrotið og andaðist brátt. Það var 30. október 1830.
Við hverfum nú um stund frá hinni harmi lostnu ekkju í Jónshúsi, sem leitar sjálfri sér trausts, styrks og huggunar í heitri guðstrú sinni og nýtur til þess mestrar hjálpar í sálmum séra Hallgríms Péturssonar.
Við skyggnumst um og leiðum hugann að fleira fólki í Eyjum.
Bergur er maður nefndur. Hann er sagður vera Brynjólfsson. Sumir segja hann son Eyja-Brynka, er var lögsagnari í Vestmannaeyjum árin 1755—1758, þ.e. sýslumaður. Sá Brynjólfur var Brynjólfsson Gíslasonar bónda á Höskuldsstöðum í Breiðdal. Íslenzkar æviskrár telja hinsvegar Eyja-Brynka barnlausan með öllu og verður það ekki véfengt hér.
Sannast mun það mála, að Bergur þessi hafi verið laungetinn prestssonur austan úr Skaftafellssýslu, og einhver óþekktur Brynjólfur og alsaklaus af öllu kynlífi við móðurina játað á sig faðerni hans til þess að bjarga hempu prestsins.
Bergur Brynjólfsson var fæddur árið 1759. Hann giftist fyrri konu sinni Sigríði Jónsdóttur 9. maí 1793 og missti hana eftir 5 ára hjónaband 24. ágúst 1798. Þau bjuggu hér í Eyjum, fyrst á Kirkjubæ og síðan á Oddsstöðum. Á þessum 5 hjúskaparárum sínum eignuðust þau Bergur og Sigríður 4 börn, sem dóu öll nærri nýfædd úr ginklofa.
Réttum 5 mánuðum eftir jarðarför Sigríðar konu sinnar giftist Bergur öðru sinni, eða 31. janúar 1799. Seinni kona hans var Guðfinna Guðmundsdóttir, er var ljósmóðir hér í Eyjum um árabil. Hún var 16 árum yngri en Bergur og 24 ára, er þau giftust.
Daginn 11. febrúar árið 1800 fæddist þeim hjónum Bergi og Guðfinnu fyrsta barnið. Það var stúlka, er skírð var
Sigríður eftir fyrri konu Bergs. Annað barn þeirra, Guðmundur, fæddist 14 mánuðum síðar, og þriðja barnið, Þórdís, 15. júlí 1802. Hún hlaut nafn móðurömmu sinnar, Þórdísar Vigfúsdóttur, er Guðfinna ljósmóðir mun hafa unnað mjög, enda notið umönnunar hennar í bernsku.
Svo liðu 9 ár með barneignum og barnamissi. Þá fæddist þeim hjónum sveinbarn, sem hlaut nafn langafa síns í móðurætt og var skírt Vigfús.
Vigfús Bergsson fæddist 10. júlí 1811. Hann varð brátt augasteinn beggja foreldra sinna, enda mjög efnilegt og þroskavænlegt barn og það eina, sem nú lifði af öllum barnafjölda þeirra hjóna, Guðfinnu og Bergs.
Hjónin litu saman á sveininn eins og sérstaka guðsgjöf og laun forsjónarinnar fyrir þolgæði og þrek í sárum raunum, sem þau hjón höfðu þá þurft að þola og líða við dánarbeð barna sinna hvers af öðru, er öll dóu úr ginklofa stuttu eftir fæðingu.
Fyrstu ár aldarinnar bjuggu þau hjón, Bergur og Guðfinna, að Gjábakka, en fluttust síðan að Stakkagerði og eru þangað komin 1812.
Árið 1824 réðist til þeirra hjóna vinnumaður, er Jón hét Gíslason. Þau örlög biðu þessa unga vinnumanns að rugla Guðfinnu húsfreyju í ástar- og hjúskaparlífinu, svo að hún varð afhuga manni sínum og tók að fella hug sinn til vinnumannsins, sem var 22 árum yngri en hún. Ekki lét vinnumaðurinn aldursmuninn hindra sig eða aftra sér heldur beit í eplið og leiddi þannig óhamingjuna yfir þau bæði hjón, Guðfinnu og Berg, og son þeirra Vigfús, sem leið sára kvöl fyrir það ástand, er nú ríkti á heimilinu, en Vigfús unni einlæglega báðum foreldrum sínum.
Árið 1825, eða ári síðar en Jón vinnumaður réðist til þeirra, skildu þau Bergur og Guðfinna að borði og sæng og gerðust þau Guðfinna og Jón Gíslason bæði vinnuhjú hjá séra Jóni Högnasyni að Ofanleiti og höfðu með sér Vigfús, unglinginn, sem þá var 14 ára. Séra Jón hafði misst konu sína, Guðrúnu Hálfdánardóttur, ljósmóður, árið áður, og úr því sem komið var fyrir þeim Bergi og Guðfinnu, réði prestur hana að búi sínu til að stjórna innan stokks, enda hafði hún alltaf þótt húsmóðir góð og stjórnsöm, en prestur hafði sýslu mikla utanstokks og reyndist búmaður í bezta lagi.
Gerðist nú Bergur Brynjólfsson einsetukarl í Stakkagerði, 64 ára að aldri. Einsetumaður var hann næstu tvö árin.
Haustið 1825 deyði séra Jón Högnason. Í desember sama ár fékk séra Snæbjörn Björnsson Benediktssonar prests í Hítardal Ofanleiti, þá 25 ára að aldri. Hann hafði lítil tök á fyrst í stað að efna til búskapar á Ofanleiti. Það leiddi til þess, að hann leyfði þeim Guðfinnu og Jóni Gíslasyni að nytja Ofanleitisjarðirnar fyrst um sinn. Það gerðu þau. Er Jón Gíslason þá talin „fyrirvinna“ Guðfinnu. Vigfús Bergsson fylgdi enn móður sinni.
Bergur Brynjólfsson hafði góðan tíma til að hugleiða hjúskaparmál sín í einverunni í Stakkagerði. Hann hafði byggingu fyrir jörðinni. Valdið yfir henni var því hans. Hann hafði alltaf unnað Guðfinnu hugástum, enda var hún mesta myndar- og gæðakona. En ástin er duttlungafull á stundum. Oft fannst honum hatrið blossa upp og togast á við ástina í sálarlífi hans. Bergur Brynjólfsson var svo vel gerður maður og skynsamur, að hann skildi sálarlíf sitt og var fullkomlega vitandi um þessi átök milli ills og góðs. „Hér verður skynsemin að vega og meta og skera úr,“ hugsaði Bergur Brynjólfsson.
Hann var þegar orðinn gamall maður og hafði liðið margt sárt og saknaðarfullt í lífinu. Fyrri konu sína hafði hann misst eftir stutta sambúð. Fjölda barna hafði hann eignazt eða 17 alls og misst þau öll nema Vigfús. Hann unni þeim syni sínum eins og hjartanu í brjósti sér. Móður hans unni hann einnig þrátt fyrir allt. Ef til vill átti hún sínar bætur mála. Allar sorgir hans höfðu þreytt hann og þjáð, skilið eftir ólæknandi sár, sálarkviku, sem olli oft leiðri lund, kaldranalegu viðmóti og þumbaldahætti. Auðvitað hafði þetta heimilislíf verið Guðfinnu þreytandi, og hún umborið það verr sökum aldursmismunarins. Allar mótgjörðir og hefndarhneigðir gagnvart henni hlutu að fjarlægja föðurinn og soninn. Þar með slokknaði einasta ljósið í lífinu. Hvernig átti hann að tryggja augasteininum sínum og hinum efnilega syni ábúð á Stakkagerði, skapa honum aðstöðu til öruggrar afkomu og mannaforráða eftir því sem dugnaður, gáfur og gifta stæðu til, þá tímar liðu? Bergur Brynjólfsson gat ekki til þess hugsað, að sonur hans byggi við tómthúsmannakjör eða afkomu húsmanna um langa framtíð. Vigfús var vel gefinn piltur, skapfastur, rólyndur og mannvænlegur, sem sjálfur presturinn hafði mikið dálæti á.
Næsta dag kom Bergur boðum til prestsins, að finna sig að Stakkagerði, er hann ætti erindi niður í kauptúnið. Það var séra Jón J. Austmann, sem fengið hafði Ofanleiti árið 1827, eftir dauða séra Snæbjarnar Björnssonar. Erindi það, sem Bergur bóndi Brynjólfsson átti við prestinn, var að biðja hann að vera milligöngumann og bjóða Guðfinnu húsfreyju Stakkagerðisjörðina til ábúðar. Sjálfur bauðst Bergur til að flytja burt af jörðinni og láta notin af henni með öllu afskiptalaus.
Árið 1829 settist Guðfinna húsfreyja að á Stakkagerðisjörðinni með soninn Vigfús og „fyrirvinnuna“ sína Jón Gíslason. Sjálfur réðist Bergur Brynjólfsson, þá nær sjötugur að aldri, vinnumaður til Sigurðar Breiðfjörðs beykis og skálds, er bjó í svokölluðu Breiðfjörðshúsi eða Beykishúsi, og konu hans Sigríðar Nikulásdóttur.
Eftir þennan sjálfssigur sótti að Bergi Brynjólfssyni þrálegt þunglyndi. Það var því líkast sem hann hefði tapað öllu við þennan sigur. Hann undi nú ekki lengur í Eyjum. Vildi heldur reyna að una lífinu í sveitum sunnan lands, þar sem hann vissi sem minnst til daglegs lífs konu sinnar í Stakkagerði og „fyrirvinnunnar“, en þelann til Jóns Gíslasonar megnaði hann ekki að þýða úr brjósti sér, hversu feginn sem hann vildi.
Ekkjan Sigríður Einarsdóttir í Jónshúsi náði sér furðu fljótt eftir missi manns síns, Jóns Þorbjörnssonar. Glaðlyndið hennar og yndisþokkinn tók brátt aftur að ylja ógiftum og vekja þeim þrá og ást, — jafnvel þeim, sem að árum voru mikið yngri en hún. Annars var aldurinn ekki á henni séður, enda var hún ekki nema þrítug.
Vigfús Bergsson í Stakkagerði var einn af þeim, sem heillaðist af ungu ekkjunni í Jónshúsi. Hún sá líka framtíð sinni vel borgið við hlið þessa unga efnismanns, sem Vigfús var, ráðsettur, skynsamur og staðfastur.
Sigríður Einarsdóttir og Vigfús Bergsson giftust 1. nóv. 1831. Þá var hún 31 árs að aldri, en hann rúmlega tvítugur. Þau hófu búskap saman í Jónshúsi, tómthúsi Sigríðar.
Sumarið eftir, 1832, 27. júní, dó Guðfinna móðir Vigfúsar. Sama árið flutti Bergur Brynjólfsson maður hennar í hornið til Vigfúsar sonar síns og Sigríðar konu hans. Árið eftir fluttist fjölskyldan að Stakkagerði á ábýlisjörð Bergs. Þar með varð hugsjón Bergs að veruleika. Vigfús sonur hans var orðinn bóndi í Stakkagerði.
Enn tók Bergur Brynjólfsson að gera upp við sjálfan sig og tilveruna. Hann hafði aldrei verið neinn eiginlegur trúmaður, þó að hann neitaði ekki tilveru guðs. Eiginlega hafði hann látið trúmálin afskiptalaus til þessa, látið þau lönd og leiðir. Rifjaði hann nú upp fyrir sér átökin, er hann tók þá ákvörðun, að láta Guðfinnu konu sína og Vigfús son sinn flytja að Stakkagerði, en víkja sjálfur. Forsjónin hafði verið honum hliðholl og góð, fannst honum. Þakklætiskenndirnar, er hann nú bar til hennar fyrir það að láta helgustu óskir hans rætast, gat hann ekki dulið fyrir sjálfum sér. Aldrei hafði honum liðið betur en nú, fannst honum.
Árið 1834 fæddist þeim hjónum Vigfúsi og Sigríði fyrsta barnið. Það var stúlkubarn, sem hlaut nafn Guðfinnu ömmu sinnar. Annað barn þeirra hjóna fæddist 12. sept. 1836. Það var sveinbarn og var skírt Jón Vigfús. Þriðja barnið eignuðust þau, en það dó í bernsku.
Vigfús Bergsson bóndi í Stakkagerði vann sér álit og traust. Hann þótti eins og áður segir, skapfastur og skynugur vel, traustur og prúður drengskaparmaður, atorkusamur og búhöldur góður. Ekki leið á löngu þar til hann var gjörður að hreppstjóra í Eyjum.
Formaður var hann á skipi sínu og þótti góður sjómaður.
Allar þessar vonir sínar um Vigfús son sinn sá Bergur Brynjólfsson rætast, áður en hann dó. Það var engu líkara en að sú hugsun veitti honum fullsælu, með því líka að tengdadóttirin Sigríður annaðist hann í ellinni af fyllstu alúð og nærgætni. Öll þessi lífsgæði gjörðu Berg Brynjólfsson að nýjum manni, hlýjum, trúhneigðum og glaðlyndum, sem hvarf af sviði jarðlífsins þakklátur og ánægður.
Bergur Brynjólfsson andaðist 3. febrúar 1840, 81 árs að aldri.
Haustið 1842 gerði langan óveðurskafla. Hafáttir voru tíðar með brimi við kletta, eyjar og sker, svo að ekki gaf í Úteyjar. Bændum var það ami að fá ekki flutt fullorðið fé til vetrarbeitar í Úteyjar vegna veðurfarsins.
Daginn 17. nóv. tók að breyta veðri og vindátt að færast til norðurs.
Vigfús bóndi Bergsson í Stakkagerði og Oddsstaðamenn voru árvakrir um færi í Úteyjar ekki síður en aðrir bændur og búaliðar í Eyjum.
Dagurinn 18. nóv. rann upp kyrr og fagur; veðurstilla um láð og lög. Naumast örlaði við stein eða steðja. Nú gafst tækifærið. Áraskipin hin stærri höfðu flest eða öll verið sett í vetrarnaust, — mörg undir Skiphella. Þar hafði þegar hafizt viðgerð á sumum þeirra eða aðdytting fyrir vetrarvertíðina. Ógerningur þótti það einnig, að ráða þeim til hlunns eða setja fram til Sands eða sjávar fyrir eina úteyjaför. Gripið var því til feræringanna, julanna svo kölluðu.
Um morguninn mannaði Vigfús bóndi út smájul með Guðmundi bónda á Oddsstöðum til ferðar í Elliðaey. Þeir fengu sér liðsinni tómthúsmanna og urðu sex á. Þeir ráku kindurnar til fars og hlóðu. Þegar ýtt var úr vör, var lítið borð fyrir báru á litlu fleytunni. Þótti ýmsum ógætilega hlaðið og undruðust Vigfús, svo gætinn sjómann og hygginn, eins og hann hafði alltaf þótt í skipstjórnarstarfi og sjómennsku.
Róið var fram hjá Hnykli og Hörgaeyraroddanum út úr Leiðinni og austur fyrir Yztaklett. Þá var seglbúið, því að eilítill norðan kaldi var á og hann skyldi nota til að létta sér róðurinn í eyna. Meðan seglbúið var, lét Vigfús róa snerpuróður norður undir Skelli til þess að leiðið notaðist betur og síður þyrfti að beita í kulið, meðan siglt var austur að eyju.
Af einhverjum ástæðum gekk erfiðlega að koma segli fyrir. Síðast virtist dragreipið standa fast í hjólklofanum uppi í siglunni. Frá austurbæjunum sást einn maðurinn gera sig til að klífa upp í sigluna til að greiða fyrir dragreipinu. Þegar hann hafði klifið upp í miðja siglu, skipti það engum togum, að bátinn fyllti og honum hvolfdi þar með öllu. Þeir sem til sáu, hlupu í dauðans ofboði niður í Sand til þess að taka þar bát til hjálpar hinum drukknandi. En þeir, sem þar voru, sáu ekkert til ferðar Vigfúsar og þeirra félaga vegna þess, hve norðarlega þeir voru.
Þegar á slysstaðinn kom, voru allir mennirnir horfnir í djúpið. Í kringum bátinn á hvolfi flutu bátspallar, árar og aðrir hlutir úr bátnum, svo og kindurnar ýmist dauðar eða að dauða komnar. Þessir menn drukknuðu þar:
Vigfús Bergsson, bóndi og hreppstjóri í Stakkagerði, 31 árs.
Guðmundur Sigurðsson bóndi á Oddsstöðum, 42 ára,
Brandur Eiríksson tómthúsmaður frá Hóli, 45 ára,
Einar Einarsson tómthúsmaður frá Kastala, 30 ára,
Magnús Sigmundsson¹) sjómaður frá Oddsstöðum, 24 ára,
Sæmundur Runólfsson vinnumaður á Gjábakka, 22 ára.
Harmafregn þessi laust alla Eyjabúa skelfingu. Vigfús Bergsson var einn af mestu formönnum í Eyjum á sinni tíð, harðsækinn og aflasæll, en þó gætinn jafnan og glöggur.
Í annað sinn var Sigríður Einarsdóttir orðin ekkja.
Nú átti hún tvö börn, er óðum uxu úr grasi, Guðfinnu 8 ára og Jón Vigfús 6 ára, mestu efnisbörn og yndisgjafa ástvinum sínum og heimilisvinum.
Harmi Sigríðar Einarsdóttur verður ekki með orðum lýst, sízt af óreyndum.
Gegn hinni ofursáru sorg og hörmungum veitti nú trúartraust hennar og tilbeiðsluhneigðir henni styrkinn bezta og huggun mesta harmi gegn.
Minning um góðan mann og nýtan dró úr sárasta sviðanum. Hugsanirnar um börnin og vonir þær, sem hún tengdi við þau, voru henni ljós og leiðarmark.
„Vel gerð sál glædd innri loga sigrar alla aðsteðjandi erfiðleika. Þá sál átt þú, Sigríður mín.“ Þetta var kjarninn í huggunarorðum prestsins, séra Jóns Austmanns, er staddur var hjá Sigríði ekkju í Stakkagerði að kvöldi hins 18. nóv., örlagadagsins mikla.
Eitthvað var það í fari séra Jóns, sem á örlagastundum minnti á afa hans, séra Jón Steingrímsson, eldprestinn mikla úr Skaftafellssýslu. Hetjulund séra Jóns samfara einlægni og góðvild var raunamæddum huggun og styrkur.
„Innri loga“, þessi orð settust að í sálu Sigríðar Einarsdóttur. Þeim gat hún ekki gleymt. Hún tók að hugleiða þau þráfaldlega. Það var sem þau tendruðu henni innri eld, sem styrkti hana og efldi.
Sigríður Einarsdóttir bjó enn nokkur ár í Stakkagerði við rausn mikla eftir missi Vigfúsar bónda síns. Vinnuhjú hafði hún og rak búskapinn af dugnaði og hyggindum. En erfið urðu þau ár og átakamikil, þó að hún hefði góð og dygg vinnuhjú. Á þeim árum var m.a. Sigurður Torfason vinnumaður hjá henni, þá á tvítugsaldri, en hann varð síðar bóndi og mektar hreppstjóri á Búastöðum, svo sem kunnugt er; dáinn 1870.
Árin liðu, þó ekki mörg.
Orð var á því haft, hversu ekkjan í Stakkagerði byggi vel, væri efnuð og hyggin búkona.
Hallvarður er maður nefndur, bóndi í Neðradal undir Eyjafjöllum. Hann var á lausum kili um þessar mundir og stundaði sjóróðra í Eyjum, þegar honum líkaði.
Þessi maður tók að venja komur sínar í Stakkagerði og gera hosur sínar grænar fyrir Sigríði húsfreyju. Loks bað hann hennar, og hún játaðist honum.
Um vorið nálægt miðri öldinni (veit ekki enn ártalið), brá Sigríður búi í Stakkagerði. Hún hafði búið sig undir flutning með allt sitt austur undir Eyjafjöll til unnusta síns. Að því kom, að hún mannaði út skip, flutti þar á búslóð sína og fénað, svo sem með varð komizt, og lagði úr vör til þess að blanda bú sitt reytum Hallvarðar í Neðradal og njóta ástar hans og umönnunar, eins og hann hafði svo fagurlega orðað það örlagakvödið heita í Stakkagerði, þegar hún fastnaðist honum. Meðan austur var haldið, breyttist sjólag og ver gerðist vályndur. Þegar austur koma að sandavör, var um það rætt, hvort lendandi yrði klakklaust sökum brims. Þó var á það hætt að lokum vegna þess, hversu torsótt þótti ferðin aftur til heimahafnar og engin önnur lending öruggari við sandana.
Í lendingu þessari fyllti skipið og sogaði Ægir þar til sín allt bú Sigríðar Einarsdóttur, en fólkið slapp lifandi í land og með naumindum þó. Þarna stóð Sigríður Einarsdóttir fyrrverandi húsfreyja og hreppstjórakona í Stakkagerði, slipp og snauð að veraldlegum fjármunum. Valtur er veraldarauður, það hafði hún sannarlega fengið að þreifa á. Þó var hún þakklát forsjóninni fyrir það, að börnin hennar björguðust úr lífsháskanum, svo og unnustinn með öðrum mannverum, sem á skipinu voru.
Í öllu þessu mótlæti, missi bús og búslóðar, fannst henni þá sem öryggið fælist hjá unnustanum í Neðradal.
Þegar á reyndi, vildi Hallvarður í Neðradal ekkert hafa með Sigríði Einarsdóttur að gera, örsnauða og allslausa veraldlegum gæðum. Svo fór um ástaryl þann.
Hvað átti Sigríður Einarsdóttir nú til bragðs að taka með börnin sín tvö? Margt gott fólk þekkti hún undir Eyjafjöllum, og margir þar óskuðu þess að mega og geta rétt þessari öðlingskonu hjálparhönd. — Hún réðist vinnukona á gott heimili og sá börnum sínum vel farborða. — Síðar vann hún á ýmsum heimilum undir Eyjafjöllum, síðast í Steinum. Þaðan fluttist hún til systur sinnar, Margrétar yngri, er bjó í Akurey í Landeyjum. Þar dvaldist hún þar til árið 1870 að hún fluttist aftur hingað út til Eyja og settist í hornið hjá Jóni syni sínum, sem þá var orðinn bóndi í Túni.
¹) Leiðr. (Heimaslóð).