Blik 1969/Ruddar markverðar brautir, I. hluti

ÞORSTEINN Þ. VÍGLUNDSSON

1. Þáttur Matthíasar Finnbogasonar

Þorsteinn heitinn Jónsson, útgerðarmaður og skipstjóri í Laufási, og hinir dugmiklu félagar hans um fyrstu vélbátaútgerðina í Vestmannaeyjum, fóru í fyrsta róðurinn á nýja vélbátnum, Unni VE 80, 3. febrúar 1906.
Illa hafði verið spáð fyrir þessu framtaki þeirra félaga að festa kaup á vélbáti til fiskveiða hér við Eyjar. En von og trú þeirra félaga lét sér ekki til skammar verða. Þessa fyrstu vertíð vélbátaútvegsins hér, ef ég mætti orða það þannig, fóru þeir á litla vélbátnum fleiri róðra en hinir djörfustu og bezt menntu formenn á áraskipunum og öfluðu jafnframt mikið meira.
Mikilvæg og markverð hugsjón rættist, og hitamagn „fór um önd“ þeirra, sem hrintu henni í framkvæmd. Allir hinir voru ásjáendur og höfðu hitann í haldinu, hefðu svo fegnir viljað þá þegar eiga vélbát, og réru brátt að því öllum árum að eignast hlut í vélknúinni fleytu eins og Þorsteinn og félagar hans áttu þá þegar.
Svo var þá knúið á og leitað til þess manns í Eyjum, sem virtist hafa lykilinn að öllu, sem laut að verzlun og viðskiptum, útgerð og bátakaupum og öllum öðrum athöfnum í hinu daglega lífi Eyjafólks, atorkusamur og víðsýnn, áhugasamur og ákafur, er því var að skipta, velviljaður og gæddur miklu og farsælu fjármálaviti, kaupmaðurinn Gísli J. Johnsen.
Hann hófst handa um að útvega útgerðarmönnum byggðarlagsins vélbáta frá Danmörku.
Vetrarvertíðina 1907 urðu vélbátar Eyjabúa 22. Hver þeirra var sameign 5—6 manna. Samtals áttu hluti í þeim 119 menn, flestir heimilisfeður í sveitarfélaginu, útgerðarstöðinni.
Ný tækni í fiskveiðum ruddi sér til rúms. Aldahvörf áttu sér stað í Vestmannaeyjum.
Flestir fyrstu vélbátarnir voru 8—9 smálestir að stærð með 8—10 hestafla vél. Helztu vélategundirnar í fyrstu bátunum voru Dan-, Möllerup-, Gideon- og Alfavélin.
Á þessum tímum brautarbrots og nýrrar tækni áttu Íslendingar mjög fáa vélfræðinga eða aðra kunnáttumenn um byggingu og meðferð bátavéla.
Þegar vélbátafloti Eyjamanna óx svo hröðum skrefum, varð þeim nauðsynlegra en flest annað, að lærðir menn í meðferð bátavélanna og viðgerðum á þeim, væru búsettir og starfandi í verstöðinni. Smíða þurfti heila vélahluti og svo inna af hendi margháttaðar viðgerðir á þeim svo að segja daglega, eftir að vetrarvertíð hófst, þó reyndust vélarnar gangvissar, en vankunnáttan var oft Þrándur í götu þess, að full not fengjust af þeim.
Þegar vélbátafloti Eyjabúa óx svo hröðum skrefum, varð atvinnulífinu þar nauðsynlegra en flest annað, að búsettir væru í verstöðinni kunnáttumenn um meðferð og viðgerðir bátavélanna og starfrækt vélaverkstæði með fullkomnum tækjum til að smíða og lagfæra vélahluti.
Ekki mun víða í landinu hafa búið almennt ríkari smíðigáfa og handlagni en með Eyjabúum, sérstaklega þeim, sem aðfluttir voru á fyrstu áratugunum eftir aldamótin. Fjölmargir þeirra, sem búsettu sig þar á fyrstu uppgangs- og vaxtarárum vélbátaflotans, fluttust úr Rangárvalla- og Vestur-Skaftafellssýslu eða voru ættaðir þaðan. Í þeim sýslum hafði ávallt svo lengi sem sögur greindu búið margir hagleiksmenn, Völundar til smíða á tré og járn, oft snillingar með afbrigðum. Þeirra eiginleika naut nú vélbátaútvegur Eyjabúa í ríkum mæli, einmitt nú á þessum frumbýlings- og byltingarárum í atvinnulífinu, er hið meðfædda brjóstvit og náðargáfa þjóðhagasmiðsins varð styrkasta stoðin og uppspretta úrræðanna, þar sem tækniþekkinguna og reynsluna skorti gjörsamlega. Það er vitað, að í þessum nefndu sýslum fengu útvegsbændur í Eyjum smíðuð kunnustu og beztu opnu skipin sín um aldir, mestu happafleyturnar í verstöðinni. Síðustu dæmin í þessum efnum eru áttæringarnir Trú, Ísak og Gideon, sem smíðuð voru öll á Ljótarstöðum í Landeyjum á fyrri hluta 19. aldar.
Einn af þessum hagleiksmönnum, sem búsett hafði sig í Eyjum um eða eftir aldamótin var Matthías Finnbogason frá Prestshúsum í Mýrdal, sem enn er lífs á meðal okkar, nú á níræðisaldri. Hann hefur lengst af verið kenndur hér við íbúðarhús sitt að Hásteinsvegi 24, Litlhóla.

—————

Eins og ég drap á, reyndust vélarnar í fyrstu bátunum vissulega gangvissar, en þekkingarskorturinn hamlaði, hindraði full not af þeim og þeirri tækni til aukinna veiða, sem vélbátarnir í heild voru svo sannarlega. Margt þurfti að lagfæra, því að mörgu var ábótavant og margt gekk úr skorðum, ekki sízt í veðrabrigðum vetrarins og veðraham.
Sjaldnast var vélgæzlumaðurinn því vaxinn að lagfæra sjálfur það, sem aflaga fór í vélarrúminu, hvort sem það var olíuleiðsla, smurolíukerfið, gangráðurinn eða olíugjöfin, svo að eitthvað sé nefnt. Þá þurfti handlaginn útsjónarmann til að ráða bót á biluninni, og það sem allra fyrst, svo að veiðar heftust ekki eða tepptust nema sem allra styztan tíma af þeim sökum. Þá var snillingurinn Matthías Finnbogason jafnan kvaddur til hjálpar, enda boðinn og búinn til aðstoðar við vélarnar, eftir því sem brjóstvit hans og handlagni hrökk til, þó án allrar tæknikunnáttu og nauðsynlegra verkfæra eða smíðavéla á þessu sviði. Enginn í Eyjum fann því betur og skildi, hvar skórinn kreppti mest að um þekkingu og skilning á gerð vélanna og gangi, lagi og lögmáli en bóndasonur þessi frá Prestshúsum í Mýrdal.
Sumarið 1906 var mjög til Gísla J. Johnsen leitað um kaup á vélbátum til handa Eyjabúum. Hann brást vel við og festi kaup á þeim frá Danmörku, ég held eingöngu frá Friðrikssundi. Jafnframt festi P. T. Bryde, kaupmaður í Austurbúðinni, kaup á vélbátum fyrir nokkra Eyjabúa. Þá voru einnig búsettir þeir menn í Eyjum, sem þegar réðust í að láta smiði í kauptúninu byggja vélbáta undir Skiphellum. Þeir pöntuðu síðan vélar í þá frá Danmörku, flestir.
Smátt var um gjaldmiðilinn hjá mörgum þeim, sem báðu Gísla J. Johnsen að panta fyrir sig bát frá Danmörku. Gerðist hann þá gjarnan sjálfur meðeigandi til þess að létta mönnum válbátakaupin. Þannig gerðist hann meðeigandi í 8 vélbátum árið 1908, af 17, sem hann festi kaup á fyrir Eyjabúa það ár. Ekki er mér kunnugt um, að Bryde kaupmaður gerðist meðeigandi í neinum þeim báti, sem hann stóð að kaupum á fyrir Eyjabúa, - eða hluthafi.
Í flestum bátunum, sem Gísli J. Johnsen hafði milligöngu um kaup á, greiddi hann 1/6 úr eigin pyngju, gerðist eigandi að 1/6 hluta bátsins. Svo að hér var ekki um sókn eftir valdi að ræða. Valdið hlutu 5/6 hlutarnir að hafa yfir bát og útgerð. Hinu er ekki að leyna, að hinn hyggni og glöggi fjármálamaður sá sér hagnaðarvon í því og fyrirtæki sínu, að útgerð, sem hann átti hlut í, mundi líklegri til þess að láta hann njóta viðskipta umfram aðra.
Glögglega sá Gísli J. Johnsen, hvar skórinn hlaut að kreppa að vélbátaútgerðinni sökum skorts á hæfum kunnáttumönnum um meðferð og viðgerð vélanna. Sumarið 1906 kom hann því að máli við Matthías Finnbogason og hvatti hann til að sigla til Danmerkur og dveljast þar á vélaverkstæði svo sem eitt ár til þess að auka hæfni sína í vélaviðgerðum, festa kaup á fullkomnum verkfærum til þeirrar iðju og stefna að því að koma á laggirnar sem allra fullkomnustu vélaverkstæði í Vestmannaeyjum.
Þetta var auðsótt mál við Matthías Finnbogason, og fór allt að áætlun, eins og við manninn var mælt.
Báðum var þeim það ljóst, þessum mætu Eyjamönnum, að markverð og sögurík aldahvörf voru að hefjast í atvinnulífi Eyjafólks og allrar íslenzku þjóðarinnar, og kunnáttu, leikni og meðfædda hæfni þurfti til, ef hin nýju og stórfelldu atvinnu- og framleiðslutæki áttu að geta blessazt byggðarlaginu í heild og þeim býsna mörgu, sem hingað leituðu lífsbjargar sér og sínum á vetrarvertíðum a.m.k.
Haustið 1906 sigldi Matthías Finnbogason til Kaupmannahafnar og tók þá til starfa og náms í vélaverksmiðju Danvélanna í Danmörku. Þarna dvaldist hann veturinn 1906—1907 og kom heim um sumarið.
Tveir Danir reyndust Matthíasi Finnbogasyni betri en flestir aðrir. Þeir lánuðu honum fé úr eigin vasa til kaupa á verkfærum og ýmsum öðrum stærri tækjum til vélaverkstæðisins, sem hann stofnaði til í Eyjum. Matthías hafði sem vonlegt var lítið fjármagn til áhaldakaupa og lánsfé lá þá ekki á lausu, en án fullkominna verkfæra, eftir því sem þau gerðust þá, var gagnslaust að stofna til verkstæðisins, enda þótt kunnáttan væri fengin.
Eftir heimkomuna stofnsetti Matthías Finnbogason verkstæðið sitt og fékk inni fyrir það í Dvergasteini við Heimagötu, sem barnaskóli þorpsins hafði flutt úr fyrir þrem árum eftir 21 árs starf þar. Það hús var þá orðið eign Sigurðar Ísleifssonar, trésmíðameistara. Jafnframt hófst Matthías handa um að byggja sér íbúðarhús, þar sem hann vildi hafa verkstæði sitt í kjallara. Allt gekk þetta eftir ætlan og áætlan. Hús þetta er húseignin Jaðar við Vestmannabraut (nr. 6), timburhús á steyptum kjallara.
Eins og áður er drepið á, þá gerðu Vestmannaeyingar út 22 vélbáta vertíðina 1907 og voru eigendur þeirra samtals 119 heimilisfeður í Eyjum eða 5—6 um hvern bát. Vélbátarnir voru því sameign þeirra manna, sem að þeim stóðu og við þá unnu að örfáum undantekningum, og höfðu lífsframfæri sitt og sinna af útgerðinni.
Matthías Finnbogason gat byrjað rekstur vélaverkstæðisins í hinu nýja húsi sínu um áramótin 1908/1909. Um sama leyti tók til starfa í Vestmannaeyjum fyrsta frystihúsið í eigu Íslendinga, er var knúið vélum, — frystihús Ísfélags Vestmannaeyja á Nýjabæjarklöpp. Aðeins þetta tvennt sannar okkur þann kraft og dugnað, viljastyrk og fyrirhyggju, sem þá var alls ráðandi í athafnalífi Eyjabúa á þessum umbreytinga- og aldahvarfaárum, þegar þessi nýja tækni var að ryðja sér til rúms. Á engan skal eða er hallað, þó að drepið sé á þá staðreynd, að Gísli J. Johnsen var „potturinn og pannan“ í öllum þessum stórstígu framförum. En fullyrða má, að Eyjamenn í heild fylgdu hér dyggilega á eftir dugmikilli og víðsýnni forustu.
Á hinum tíðu ferðalögum sínum erlendis kynntist Gísli J. Johnsen mörgum markverðum nýjungum, tæknilegum framförum, sem hann sá að áttu brýnt erindi til hinnar íslenzku þjóðar, sem var að rísa úr kút undirokunar og úrræðaleysis.
Þrjú ár liðu og rúmlega það. Matthías Finnbogason gat ekki orðið annað öllu því, sem á hann kallaði til hjálpar og starfa í hinum örtvaxandi vélbátaútvegi Eyjabúa. Snillingurinn frá Jaðri átti þar í vök að verjast, ef svo andstætt mætti að orði komast í þessum efnum, því að hann varðist hvergi, en veitti alla þá þjónustu, er hann gat frekast í té látið hinum vaxandi útvegi. En geta hans hrökk ekki til, — eina vélaverkstæðið í Vestmannaeyjum. Hinn örtvaxandi vélbátaútvegur krafðist hraðari vélaviðgerða en einn maður gat innt af hendi.

2. Smiðjufélag Vestmannaeyja

Haustið 1911 tóku ýmsir útgerðarmenn í Vestmannaeyjum að ræða nauðsyn þess að stofna vélaverkstæði, sem fullnægt gæti sem allra mest og bezt hinum miklu þörfum vélbátaútvegsins um viðgerðir og smíði hluta í bátavélarnar. Þessar bollaleggingar leiddu til þess, að umburðarbréf var sent um byggðina til útgerðarmanna fyrst og fremst og boðið að skrifa sig fyrir fjárframlagi, — hlutafé, til þessa nýja fyrirtækis.
Aðalforgöngumaður þessa máls var Karl sýslumaður Einarsson, sem þá hafði verið sýslumaður í Eyjum á annað ár.

Umburðarbréfið:

Undirritaðir, sem hafa komið sér saman um að reyna að stofna hlutafélag, er setji á stofn mótorverksmiðju hér undir forustu herra Jóhanns Hanssonar frá Seyðisfirði og kaupi verksmiðju herra Matthíasar Finnbogasonar, ef um semst, leyfa sér hér með að biðja þá, sem leggja vilja fram fé í þessu skyni, að rita fjárhæðina og nöfn sín á eftirfarandi lista. Ætlazt er til, að hlutaféð greiðist fyrir mitt næsta sumar.
Fáist nægilegt fé til þess að félagið verði stofnað, verða hluthafar (þeir sem hafa ritað sig fyrir fjárframlagi) kallaðir á fund til þess að kjósa stjórn og ræða um nánara fyrirkomulag.
Karl Einarsson Jón Einarsson (Gjábakka) Jóel Eyjólfsson Þorsteinn Jónsson Anlon Bjarnasen Símon Kgilsson

Vestmannaeyjum, 3. desember 1911.

Karl Einarsson
Jón Einarsson, Gjábakka
Jóel Eyjólfsson
Þorsteinn Jónsson
Anton Bjarnasen
Símon Egilsson
Gunnar Ólafsson
Jón Einarsson, Hrauni
Friðrik Þorsteinsson
Ágúst Gíslason
Geir Guðmundsson
Árni Filippusson

Svo var þá hafizt handa um að safna hlutafé. Samtals fengust loforð um hartnær 6 þúsundir króna. En einhverjir gengu úr skaftinu, svo að hlulaféð varð að lokum sem hér segir:

Skrá

yfir hluthafa í Smiðjufélagi

Vestmannaeyja

1. Geir Guðmundsson, Geirlandi kr. 100,00 2. Árni Filippusson, Ásgarði . — 50,00 3. Karl Einarsson, Hofi — 500.00 4. Helgi Guðmundsson, Dalbæ — 25,00 5. Jón Einarsson, Hvammi .. — 100,00 6. Sigurður Oddsson, Skuld .. — 25,00 7.1.árus Halldórsson, Velli .. — 50,00

8. Jón Ingileifsson, Reykholti — 25,00 9. Jónas Jónsson, Múla — 50,00 10, Cuðmiindur Þórðarson, Akri — 25,00 ll.Magnús Þórðarson, Dal .. — 25,00 12. Sigurður Ólafsson, Bólstað . — 50,00 13. Bernódus Sigurðsson, Stakkagerði — 25,00 14. Einar Sveinsson, Geithálsi . — 25,00 15. Símon Egilsson, Viðey — 50,00 16. Benedikt Friðriksson, Þing- völlum — 25,00 17. Vigfús P. Scheving, Vilborg-arstöðum — 100,00 18. Þorsteinn Jónsson, Laufási — 100,00 19. Sveinn P. Scheving, Hjalla — 25,00 20. Helgi Jónsson, Steinum ... — 50,00 21. Þorsteinn Ólafsson, Kirkju- — bæ — 25,00 22. Guðjón Þórðarson, Heklu . — 25.00 23. Gunnlaiigur Sigurðsson, Gjábakka 12 50 24. Friðrik Benónýsson, Gröf . — 12,50 25. Jón Guðmundsson, Svaðkoti (síðar' Suðurgarður) — 25,00 26. Sveinn Jónsson, Landamót- '"ii — 25,00 27. Snorri Þórðarson, Steini .. — 25,00 28.-Magnús Ciiðmundsson, Vesturhúsum — 50,00 29. Jón Einarsson, Gjábakka .. — 500,00 30. Þorsteinn Sigurðsson, Laug- ardal _ 25,00 31. Arni Jónsson, Görðum — 25,00 32. Vigfús Jónsson, Holti — 25.00 33. Magnús fsleifsson, London — 50,00 34. Friðrik Svipmundsson, Löndum _ 50,00 35. Friðrik Þorsteinsson, Lundi — 100.00 36. Gunnar Ólafsson, Vík — 200.00 37. Jóhann Þ. Jósefsson, Fag- "rlyst _ 100,00 38. Kristinn Jónsson, Breiðholti — 25,00 39. Þórarinn Gfslason, Lundi . — 50.00 40. Brandur Sigurðsson, Strand- bergi - 25,00 41.Jónalan Snorrason, Breið- holti _ 25,00 42. Jóel Eyjólfsson, Sælundi .. — 25,00 43. Sigurjón Jónsson, Víðidal . — 25,00 44. Jón Eyjólfsson, Grund — 25,00 45. Anton Bjarnason, Dagsbnin — 50,00 46. Bjarni Einarsson, Hlaðbæ . — 50,00 47. Stefán Guðlaugsson, Gerði . — 50,00 48. Olafur Auðunsson, Þinghól — 50,00 49. 49. Jón Gíslason, Sandprýði — 50,00 50. Einar Símonarson, London — 25,00 Sl.Arni Gíslason, Frydendal ... 100,00

52. Sigurður Ingimundarson, Skjaldbreið — 50,00 53. Bjarni Bjarnason, Hoffelli . — 50,00 54. Þórður Jónsson, Bergi .... — 25,00 55. Ilalldór Gunnlaugsson, Kirkjuhvoli (læknir) — 200.00 56. Kristján Ingimundarson, Klöpp _ 50,00 58. 57. SIGRÍÐUR EYÞÓRSDÓTTIR, REYNI...KR.100 GUÐMUNDUR Benediktsson. Grafarholti — 25,00 59. Sigfús V. Scheving, Heiðar- hvammi — 25,00 60. Olaftir Jónsson, Garðhúsum — 25,00 ól.Stefán Björnsson, Skukl .. — 25,00 62. Guðmundur Magnússon .. — 25,00 63. Jón Einarsson frá Fjalli, Hiifðahrekku — 25,00 64. Sigurlaug Giiðmundsdóttir, Miðgarði — 25,00 65. Högni Sigurðsson, Baldurs- haga — 75,00 66. Gísli Magnússon, Skálholti — 50,00 67. Ágúst Gíslason, Valhöll .. — 100,00 68. Jóhann Hansson, Seyðisfirði — 500,00 69. Einar Jónsson, Garðhúsum . — 25,00 70. Gissur Filippusson — 200,00 71.Agúst Guðmundsson. Birt- ingarholti — 50,00 72. Gísli Lárusson, Stakkagerði — 50,00

Samtals kr. 5.000.00