Blik 1974/Bréf til vinar míns og frænda, I. hluti

Þorsteinn Þ. Víglundsson

Vestmannaeyjum, í apríl 1974.
Kæri vinur og frændi.
Það gladdi mig verulega, að þú skyldir hafa ánægju af síðasta bréfi mínu, - bréfinu í Bliki 1973. Ég þakka þér af alúð bréfin þín og hinn brennandi áhuga þinn á Vestmannaeyjabyggð, sögu hennar, atvinnulífi og menningu frá liðnum tímum. Ýmsu því geturðu kynnzt, ef þú lest af alúð þau hefti af Bliki mínu, sem ég hef nú sent þér. Þá vil ég minna þig á Sögu Vestmannaeyja eftir Sigfús M. Johnsen fyrrv. bæjarfógeta hér í kaupstaðnum. Hún er uppspretta sögulegs fróðleiks og náma, sem ég leita oft til í sögulegu grúski mínu og bauki.
Ef ég á að taka fyrir það efni, sem þú leitar fastast eftir að fá skráð, þá seturðu mig í illa klípu. Þú vilt láta mig tjá lesendum Bliks baráttu okkar hjóna fyrir tilverunni hér í Eyjum fyrri aldarfjórðunginn, sem við bjuggum hér og störfuðum.
Eftir langa íhugun og miklar vangaveltur læt ég loks tilleiðast. Og þú sérð, að ég tel konuna mína með, því að hún hafði mikilvægu hlutverki að gegna í öllum þeim átökum, því sálarlega stríði, sem ég varð að heyja. Ég fór ekki einn saman til þeirra átaka, þó að fæstir vissu, hver bakhjarl hún var mér, hug mínum og sálarlífi.
Þess vil ég biðja þig eindregið, að þú lesir þessa frásögn mína með léttum hug og gáskagleði, eins og mér er innanbrjósts, þegar ég skrifa þér þetta bréf.
Ég hlæ innilega og skemmti mér konunglega, þegar ég við lestur bæjarblaðanna rifja upp ýmsa atburði þessara ára, hræðslu valdhafanna hér í bæ við mig, sauðmeinlausan manninn, sem stritaði daginn út og daginn inn við þá hugsjón mína að koma hér á legg eilitlum unglinga- eða framhaldsskóla.

Orð meistaranna
Það má ekki seinna vera, segir þú, að ég skrái og láti prenta ýmsa atburði frá þessum árum, sem varða sögu mína og tilveru.
Þegar ég nú loks læt tilleiðast, vildi ég mælast til þess eindregið, að þú sálgreindir mannskepnuna, sálgreindir þá hugsun og þá menningu, ef ég mætti orða það þannig, sem ríkti með forustumönnum byggðarlagsins á þeim árum, sem ég greini hér frá, það er tímaskeiðið frá 1927-1947, ofsóknartímabilið mikla. Ég veit, að þú ert vel lesinn í sálarfræði. Og þú ert ýtinn og brýnir mig með þessum orðum Einars ríka og Þorbergs meistara, þar sem þeir komast þannig að orði í bók sinni Fagur fiskur í sjó: „Þorsteinn stofnaði Kaupfélag alþýðu og fékk mig til að hjálpa sér við bókfærsluna. Ég held, að Kaupfélag alþýðu hefði orðið stórfyrirtæki, ef Þorsteins hefði notið þar við framvegis. En hann var ofurliði borinn af mönnum, sem ekki voru vandanum vaxnir . .. Það kynni að hafa verið gaman að sjá, hvað hann hefði komizt áfram í einkarekstri, til að mynda við útgerð eða stjórn á frystihúsi. En hann var köllun sinni trúr og hélt áfram að vera skólastjóri, þó að hann ætti í sífelldum erjum við suma af ráðamönnum bæjarfélagsins. En sú saga hefur sýnt, hvað í hann var spunnið, að hann skyldi ekki bogna í þeim átökum, sem hann stóð í, oftast einn gegn ofureflinu, að því er virtist.“
Svo mörg eru orð þeirra meistaranna. Og meira segja þeir, þó að ég hirði ekki frekar um þeirra ágætu skrif hér í þessu máli mínu.
Bókfærsluhjálp Einars vinar míns mér til handa sannar bezt frjálslyndi hans og drengskap, þó að andstæðingur hans í stjórnmálum ætti í hlut og fyrirtæki, sem keppti við hann um verzlun í bænum og var staðsett gegnt honum hér við Skólaveginn.
Ýmsir fleiri en þú, sem lesið hafa þessi orð meistaranna, hafa skilið þau á þá lund, að ég muni eiga bágt með að sitja á sárshöfði við menn, þar sem ég hafi þurft að standa í látlausum deilum við vissar persónur í bænum öll þessi ár. Þetta er ekki þannig að skilja hjá meisturunum. Til þess ætlast Einar ekki. Það veit ég. Við þekkjumst of vel til þess. Þó er það ekki nema eðlilegt, að þessi orð þeirra verði misskilin af þeim, sem ekkert þekktu til hér á þessum árum. Þess vegna verður þetta bréf mitt til þín öðrum þræði varnarskjal mér til handa.
Ég átti aldrei í deilum við neinn hér í kaupstaðnum eftir liðið ár 1952, enda fékk ég eftir það að vinna í friði að hugsjónamálum mínum. Árið 1952 beittu kunnir menn sér fyrir því, að forustumenn Flokksins í Eyjum hættu ofsóknum sínum og áreitni sinni gagnvart mér og skólastarfi mínu og græfu innra með sér heiftarhuginn, enda hafði mér þá tekizt með hjálp góðra manna að koma upp gagnfræðaskólabyggingunni, þrátt fyrir látlausa baráttu Flokksins og andúð gegn því framtaki og heillastarfi. Þessir tveir mætu menn voru Bjarni Benediktsson, þá dómsmálaráðherra, og Torfi Jóhannsson, bæjarfógeti hér í bæ. Báðir voru þeir vitrir menn og velviljaðir. Þeim lánaðist að koma vitinu fyrir flokksbræður sína gagnvart Gagnfræðaskólanum og mér eftir málaferlin miklu á árunum 1950-1952, sem ég segi þér frá í Bliki 1975, ef við tórum þá. Allt eru þetta mér hugljúfar endurminningar, sem vafalaust lengja líf mitt og skapa mér sérkennilega ánægju í ellinni.
Áður en lengra er haldið, kýs ég að svara strax orðum meistaranna varðandi hugsanlega útgerð eða stjórn mína á frystihúsi „í einkarekstri.“ Ég fullyrði, að mér hefði orðið lítið úr þeim atvinnurekstri að minni hyggju. Til þess skorti mig eiginhagsmunahvötina. Þetta fullyrði ég eftir langa starfsævi og rannsókn á eigin sálarlífi.

Einn var ég aldrei
Einn var ég aldrei, þó að Einar vinur minn yrði þess ekki var í hinni daglegu lífsbaráttu minni við hin heiftúðugu og þröngsýnu öfl í bæjarfélaginu. Hin sýnilegu og áþreifanlegu öfl hér í kaupstaðnum voru mörg mér til stuðnings og hugsjónum mínum, þó að þau létu ekki svo mjög á sér kræla opinberlega. Þó gerðu sum það líka. Og hin voru svo öflug, að barátta andstæðinganna var frá fyrstu tíð vonlaus þeim. En þeir vissu það ekki og hefðu sjálfsagt aldrei trúað því, þó að sjálfur páfinn (eða þá Hitler) hefði sagt þeim það.
Fyrst og fremst var heimilið mitt hið óvinnandi vígi og verndarstaður. Þess vegna tel ég konuna mína með í baráttu þessari fyrir hugsjónum mínum. Ekki sízt verndaði hún og styrkti sálarlíf mitt og efldi þrótt minn og þor, þó að hún sjálf sé allra manna mest friðelskandi vera.
Fylgi sóknarprestanna, séra Sigurjóns Árnasonar, og svo séra Halldórs Kolbeins, eftir að séra Sigurjón flutti úr bænum, var mér ómetanlegur stuðningur. Báðir voru þeir kennarar hjá mér við skólann, óvenjulega traustir menn og í alla staði miklir mætismenn.
Í þriðja lagi voru nemendur mínir mér hin styrkasta stoð, framkoma þeirra, hlýleiki og ræktarsemi. Það var mér allt ómetanleg brynja. Margir aðrir hér í kaupstaðnum lögðu mér jafnan gott orð, - líka Flokksmenn valdsins mikla, svo sem séra Jes A. Gíslason, sem lengi var barnakennari hér í kaupstaðnum, eftir að hann hætti skrifstofustörfum hjá mági sínum Gísla J. Johnsen, kaupmanni.
Séra Jes var mikill áhrifamaður innan goodtemplarareglunnar hér í bæ um langan aldur. Aldrei gleymdi hann því, er ég gekk í stúkuna hans, St. Báru nr. 2, með meira en helming nemenda minna, þegar stúkan átti erfitt uppdráttar og gat naumast haldið fundi sökum fólksfæðar. Unga fólkið var fengur félagsskapnum, og hann efldi með því staðfestu og góðan vilja til bindindissemi og reglusemi í heild. Það var vissulega í anda skólans allan minn starfstíma þar. Og ég fullyrði, að þessir eiginleikar einkenndu æskulýð þann í kaupstaðnum, sem andi skólans náði til þau 36 ár, sem ég var hér skólastjóri.
Þá minnist ég þess stuðnings, sem ég naut hjá nokkrum einstaklingum, svo sem Ólafi útgerðarmanni Auðunssyni í Þinghól, sem jafnan var mér vinveittur. Hann var bæjarfulltrúi Flokksins árin tvö, sem ég fékk að reka vinnuskóla fyrir drengi í atvinnuleysi þeirra á kreppuárunum 1938 og 1939.
Fyrir þann stuðning við mig fékk Ólafur ónot hjá flokksbræðrum sínum. Hann samþykkti fjárframlag úr bæjarsjóði til skólans gegn vilja flokksbræðra sinna og með vinstri öflunum í bæjarstjórninni. Blessuð sé minning hans fyrir þann stuðning við gott málefni. Þá átti ég tvo hauka í horni enn. Annar þeirra var Jón Ólafsson útgerðarmaður á Hólmi. Hann var ekki bæjarfulltrúi og hafði þess vegna ekki áhrifaaðstöðu eins og hinn fyrr nefndi Flokksmaður. Hann var þá á ýmsan hátt í forustuliði útvegsbænda hér í Vestmannaeyjum, í verzlunarsamtökum þeirra og fleiri félagsmálum.
Þá óska ég að geta Jónasar Jónssonar, útgerðarmanns, sem var starfsmaður Tangaverzlunarinnar. Þó lagði hann mér öflugt lið f. h. útvegsbænda til þess að starfrækja matsveinanámskeið Gagnfræðaskólans á árunum 1937 og 1938 (sjá bls. ..), þar sem piltar lærðu að matbúa og gerðust síðan matsveinar á hinum stærri bátum Eyjamanna. Í þessu samstarfi reyndist J. J. mér einlægur og góður samstarfsmaður, þótt hann væri Flokksmaður af lífi og sál. Þetta dæmi sannar mannkosti hans.
Svona gæti ég nefnt fleiri velvildar- og stuðningsmenn mína að nytsömum og góðum málefnum til eflingar atvinnulífi bæjarins. En þessir menn reyndust valdalausir, þegar á reyndi. Og ef valdið mikla þurfti að níðast á andstæðingi, var ekkert hirt um það, þó að atvinnulífið liði við það eða menningarstarf í bænum. Svölunin var öllu ofar.
Áður hef ég minnzt í Bliki á samband okkar Magnúsar útvegsbónda Guðmundssonar á Vesturhúsum. Og síðast en ekki sízt vil ég geta hér míns ágæta samstarfsmanns og velunnara, Páls skólastjóra Bjarnasonar, en hans naut svo stutt við, því að hann lézt árið 1938.
Nei, ég var ekki einn í baráttunni. Fjarri fór því.
Og bezt fer á að bæta því hér við, frændi minn góður, að ég nota dagana fyrir og eftir hina sœlu og blíðu sigurhátíð kristinna manna til þess að pára þér þessar línur. Ég hef líka átt mína gröf og mína upprisu. Svo má víst að orði komast um marga þá, sem átt hafa sér hugsjónir, sem þeir hafa viljað fórna öllu fyrir.

Þróun efnahags- og atvinnulífs í Vestmannaeyjum
Eftir að vélbátaútvegurinn hófst hér í Vestmannaeyjum á árunum 1906 og 1907, flykktist fjöldi manna til Eyja og settist hér að. Á árunum 1906 til 1912 tvöfaldaðist mannfjöldinn í kauptúninu. Gróðavonin dró fólkið í verstöðina.
Hinir efnaðri innflytjendur reyndu að eignast hlut í vélbát. Þar var gróðavonin mest. Þannig myndaðist brátt allfjölmenn útvegsbændastétt í kauptúninu, þó að allur þorri þeirra eignaðist ekki nema eilítinn hlut í vélbát, flestir 1/6-1/3 hlut. Mjög fáir höfðu fjárhagslegt bolmagn til þess að eignast stærri hlut í vélknúinni fleytu.
Þessir mörgu og smáu útvegsbændur í Eyjum stóðu yfirleitt vel saman um hagsmuni sína. Viss hugsunarháttur varð þar ríkjandi. Þess vegna þjöppuðu þeir sér saman í sama stjómmálaflokkinn. Þar voru foringjarnir „krýndir“ menn, konsúlar, kaupmenn og umboðsmenn alls konar. Það létti mörgum smáútvegsbóndanum lífið, og þá ekki síður frúm þeirra, að vita sig þannig undir voldugum hatti, vita sig eiga samleið með „pólitískum höfðingjum.“ Og útvegsbændurnir voru síður en svo óskynugir náungar. Það sýndu þeir og sönnuðu í fjárhagssamtökum sínum, því að þeir notuðu samvinnusamtök til þess að vernda hagsmuni sína fyrir ágengni „vinanna“ og foringjanna. Það var viturlega gert. (Kf. Bjarmi, Kf. Fram. Sjá grein um þau verzlunarsamtök hér í ritinu).
Utan við þennan mammonshring konsúlanna og kaupmannanna, útvegsbændanna og embættismannanna og nokkurra áberandi iðnmeistara stóð svo allur hinn hópurinn, - hinn óbreytti verkalýður til sjós og lands, sjómenn, verkakarlar og verkakonur. Það fólk varð fjárhagslega séð að lúta atvinnurekendunum, stórum og smáum, í einu og öllu, - hlíta ákvæðum þeirra um allt kaupgjald, sæta þeim reglum og kaupgreiðslum, sem þeim þóknaðist að ákvarða sjálfir hverju sinni.
Verkalýðs- og sjómannasamtök í þessum gróðahyggjubæ voru lengi aðeins nafnið eitt, máttvana samtök gegn ofurvaldinu mikla. Það kostaði næstum blóðsúthellingar („saltslagurinn“ árið 1929) að brjóta þeim samtökum leiðina fram til sigurs.
Gróði útvegsbændanna fyrstu ár vélbátaútvegsins var alveg ótrúlega mikill. Ekki voru það óalgeng fyrirbrigði, að sumir eigendur þessara litlu vélbáta græddu andvirði þeirra að fullu á einni eða tveimur vertíðum, áttu þá skuldlausa eftir eitt eða tvö útgerðarár. Og nýbyggð íbúðarhús sín áttu þeir einnig skuldlaus að mjóg fáum árum liðnum.
Þessi efnalega velgengni hafði býsna mikil áhrif á hugsunarhátt gróðamannanna og fjölskyldumeðlima þeirra, efldi með þeim yfirstéttarhugsun og hroka gagnvart öllum hinum, sem engin framleiðslutæki áttu en þurftu að vinna nótt með degi til þess að hafa í sig og á, þurftu að þiggja í auðmýkt molana af borðum framleiðendanna. Þennan hroka varð ég þó sáralítið var við í skólastarfi mínu. Aðeins bólaði á honum hjá sumum börnum embættismannanna, sem töldu pabba og mömmu þær persónur, að börnin þeirra þyrftu ekki að lúta aga í skóla fremur en þeim gott þætti sjálfum.
Jafnframt þessu sjónarmiði mínu af langri reynslu vil ég undirstrika það, að allur þorri útvegsbændanna var afburða dugnaðarfólk, sem vann mikið. Það gerðu konur þeirra einnig. Starfsfólkið, vertíðarfólkið til sjós og lands, bjó að miklum hluta á heimilum þeirra á vertíð, þ. e. a. s. aðkomufólkið, og þar reyndi þá ekki lítið á dugnað, hyggjuvit og bústjórn eiginkonunnar, sem þar hafði alla stjórn á hendi.
Margir útvegsbændanna voru sjálfir formenn á bátum sínum og stjórnuðu jafnframt atvinnurekstri sínum í landi.

Tólf krónur fyrir tuttugu og átta stunda vinnu
Gengi útgerðin vel, væru aflaföng ríkuleg, svo að gróðavon mikil væri af atvinnurekstrinum, voru útvegsbændur vísir til að „gefa“ góðum starfsmanni aukagreiðslu að vertíðarlokum, skjóta að honum nokkurri þóknun t. d. fyrir nætur- og helgidagavinnu á vertíðinni.
Ég fékk sjálfur að þreifa á valdinu mikla um öll kjör og allar kaupgreiðslur, því að ég vann að aðgerð eftir að sex mánaða skóla mínum lauk. Við hófum t. d. vinnu klukkan átta að morgni laugardaginn fyrir páska (1929). Við unnum síðan að aðgerðinni allan daginn, alla nóttina, og ég fram að hádegi á páskadag. Matmálstímar voru í allra stytzta lagi þessar 28 stundir, sem ég vann í þessari lotu, því að kapp okkar var mikið og verkefnið næstum óþrjótandi.
Þegar upp var gert að vertíðarlokum, bar ég úr býtum 12 krónur fyrir þessar 28 stundir, sem ég vann að nokkru leyti á stórhátíð, svo að hún hvarf í tímans haf án meðvitundar um það, að hún hefði nokkru sinni verið haldin þetta ár. Jafnmikið hefði ég borið úr býtum, þó að vinnudagurinn hefði aðeins verið 10 stundir, eins og þá var alltaf miðað við.
Atvinnurekendur þessir og valdsmenn í bænum reiknuðu ekki nætur- og helgidagavinnu til verðs, en sjálfsögð þótti hún samt, ef atvinnurekandinn þurfti hennar við til þess að bjarga aflanum frá skemmdum. Þetta voru reglur, sem hinir alls ráðandi atvinnurekendur hér í Vestmannaeyjum höfðu sett hinum „vinnandi lýð,“ og þær skyldu í heiðri hafðar eins og allt annað, sem varðaði hagsmuni þeirra.
Kaupfélagið Fram mun hafa verið fyrst til að brjóta þessar reglur með því að skjóta þeim ákvæðum inn í vinnusamninga við bræðslukarlana sína, að þeir fengju sérstaka greiðslu fyrir sunnudagavinnu við lifrarbræðslustörfin. Jón Hinriksson, kaupfélagsstjóri, var potturinn og pannan í þessari „uppreisn.“

Stéttaskipting
Hinn góði efnahagur annars vegar og fátæktin og úrræðaleysið hins vegar leiddi til einskonar stéttaskiptingar í byggðarlaginu, þó að ekki bæri svo mjög á því fyrirbrigði í daglegu lífi fólksins. Kaupmenn og konsúlar, útvegsbændur og embættismenn undu glaðir við sitt. Hinn fjöldinn tók við því, sem þessar velmegandi stéttir réttu að honum daglega. Hann hafði flutzt til Eyja í sárustu fátækt sinni og virtist þola þá neyð áfram með þögn og þolinmæði, þar til upp var risið og kaupgjaldsóeirðir dundu yfir. Hinar allsráðandi stéttir þurftu að vera á verði og gæta hagsmuna sinna, - líka gagnvart því, að ekki væri vinnuaflið bundið eða því skákað inn á skólabekk á hávertíð.
Þannig þróaðist þetta mannlíf í Eyjum á árunum 1907-1930. En þá hófst fjárkreppan mikla með fallandi afurðaverði og sölutregðu á allri framleiðslu. Þá urðu sumir fátækastir, sem ríkastir voru áður, en það er önnur saga.

Áhrif „slæmra“ kennara stórhættuleg
Og nú sný ég mér að skólamálunum. Til skilningsauka þykist ég hafa búið þig eilítið undir þá frásögn mína. Þessi kafli, sem hér birtist, er ekki lítill þáttur í ævisögu minni, og það er einmitt það, sem þú ætlast til í bréfum þínum.
Ýmsir áhrifamenn, sem komizt höfðu til góðra efna á vel heppnaðri útgerð, lifðu í þeirri sannfæringu, að engin ástæða væri til að loka unglingana inni á skólabekk eftir ferminguna. Heldur ættu þeir að vinna, ekki sízt á vertíð, þegar vinnukraftur var jafnan af skornum skammti, þegar „sá guli“ var vel við. Þarna hafði feðrum og mæðrum heppnazt að komast í nokkrar álnir með sparsemi og elju og happasælum atvinnurekstri. Eins gæti það tekizt hinum upprennandi æskulýð, ef rétt væri að uppeldi hans staðið.
En fleira kom hér til hjá þeim, sem „dýpra“ hugsuðu og höfðu mest völdin sökum yfirburðanna. Unglingarnir gátu orðið fyrir slæmum áhrifum á skólabekk hjá „slœmum“ kennurum, „uppfræðurum,“ sem höfðu afleitar skoðanir, voru misheppnaðir menn á vissum sviðum félagsmálanna á þessum byltingar- og átakatímum t. d. Dagsbrúnar í Reykjavík og víða um land. Ekki voru þær heldur félegar sumar fréttirnar, sem bárust frá útlöndum um átök í kaupgjaldsmálum og margskonar annan hroða gagnvart þeim, sem betur máttu sín fjárhagslega sökum meðfœddra hœfileika.
Þannig gátu blessaðir unglingarnir villzt af förnum vegi foreldra sinna í gróða-og valdaaðstöðu fyrir áhrif slæmra skóla, svo að valdhöfunum í bænum gat stafað mikil hætta af skólastarfi þessara vandræðamanna, þegar hin unga kynslóð kæmi að kjörborðinu síðar meir.

Ég lýk kennaraprófi og ræðst til Eyja
Vorið 1927 lauk ég kennaraprófi við Kennaraskóla Íslands eftir eins vetrar nám í skólanum. Ég var gjörsnauður maður nýkvæntur. Ég skuldaði mikil námslán, svo mikil, að segja mátti um mig svipað og hinn frægi keisari sagði um sjálfan sig: Mig skorti þá 3000 krónur til þess að eiga ekki neitt. Og svo uppgötvaði ég, að mér yrði oflítið úr fyrra námi mínu, bæði búfræðinámi, lýðháskólanámi og norska stúdentsprófinu mínu nema ég næði því marki að eignast kennarapróf. En fjárhagslegt bolmagn til tveggja ára náms í Kennaraskólanum hafði ég ekki. Vinkona konu minnar, hjúkrunarkona í Reykjavík, lánaði okkur hjónum kr. 1100,00, sem nægði mér til 8 mánaða dvalar í Reykjavik. Konan mín vann fyrir sér með saumum allan veturinn austur á Nesi í Norðfirði, þar sem við áttum heima.
Hér naut ég vissulega manngæzku Magnúsar skólastjóra Helgasonar. Hann sótti um leyfi fyrir mig til námsins hjá Menntamálaráðuneytinu, þegar ég hafði gjörla tjáð honum, hvernig ástatt var fyrir mér efnahagslega. Svo var það þá mitt að vinna eða tapa.
Ég sótti kennslustundir í 2. og 3. bekk skólans, eftir því sem ég gat komið því við og vann sleitulaust allan veturinn. Ég skammtaði mér 10 stundir á sólarhring hverjum til svefns og matar allan veturinn. Aðrar stundir sólarhringsins las ég eða sat í kennslustundum í skólanum. Ég hlýt að taka þetta fram hér sökum þess, að hið mikla vinnuþrek mitt og hinn öflugi vilji, sem mér var og er áskapaður, varð þess valdandi, að kennari minn, Ásgeir Ásgeirsson, sem þá var að verða fræðslumálastjóri, síðar forseti, sendi mig til Vestmannaeyja um haustið til þess að vinna þar upp unglingaskóla, sem reynt hafði verið að halda þar lífi í og efla árum saman án teljandi árangurs.
Við kennaraprófið um vorið (1927) varð ég í öðru sæti við hliðina á Jóhanni Þorsteinssyni, fyrrv. kennara í Hafnarfirði.
Þessi frásögn mín, frændi minn góður, er ekki fastari í reifunum en svo, að ég þykist mega skjóta hér inn dálitlu spaugi, sem stendur mér enn ljóst í huga frá vetrinum í kennaraskólanum.
Séra Magnús skólastjóri gat verið léttur og spaugsamur í kennslustundum. Allt var það gaman græskulaust og meinlaust. Einu sinni minnist ég þess, að hann ræddi um kennaraprófsréttindin, hversu sumum sýndust þau eftirsóknarverð. Dæmi væru þess, að menn hlypu svo að segja upp úr hjónasænginni nýgiftir til þess að dveljast meiri hluta ársins við það álag allt að ná kennaraprófi og létu brúði sína eiga sig í öðrum landsfjórðungi á meðan allan veturinn. - Allir í bekknum kímdu og litu á mig. Ég var eini kvænti nemandinn í skólanum. Ég tók þessu spaugi eins og það var sagt og borið fram. Ég hló með sjálfum mér og hugurinn hvarflaði austur til hennar, sem beið mín þar.

Það voru gjörðir Ásgeirs en ekki Jónasar
Og nú flíka ég hér leyndarmáli, sem ég hef þagað yfir til þessa, þrátt fyrir stór og gróf orð, sem forustumenn valdsins mikla í Eyjum létu falla um það á sínum tíma, að Jónas frá Hriflu hefði sent þeim þennan vandræða skólamann, þessa róttæku meinvætti, sem ég átti að vera - og var auðvitað - til þess að skaprauna einvaldsklónum í Eyjum sem mest og bezt, - gera þeim mest til bölvunar vegna andstöðu þeirra við „Hriflonsstefnuna óskaplegu.“ - Lestu vel skrif mín hér á eftir, vinur sæll.
Ég hirti aldrei um að svara þessum ósannindum, enda þýðingarlaust. Ég þagði vandlega og lét þá bölva og ragna. Nú flíka ég þessu leyndarmáli við þig. Það voru einvörðungu gjörðir Ásgeirs Ásgeirssonar fræðslumálastjóra og fyrrverandi kennara míns við Kennaraskólann, að við hjónin fluttum hingað til Eyja haustið 1927.
Sumarið 1927 leitaði ég hófanna hjá fræðslumálastjóra um kennarastöðu og skrifaði honum þess efnis. Þegar leið á sumarið, fékk ég bréf frá honum. Það á ég enn. Það er dagsett 12. ágúst (1927) og að meginefni þetta:

„Ég hef aftur átt tal öðru hvoru við barnaskólastjórann í Vestmannaeyjum um unglingaskólann þar. Símaði ég því til hans og tók ábyrgð á yður, ef skólanefndin vildi ráða yður til að veita honum forstöðu. Samkvæmt viðtölum mínum við hann f.h. skólanefndarinnar og eftir símskeytum, sem okkur hefur farið á milli, tel ég yður fastráðinn unglingaskólastjóra í Vestmannaeyjum fyrir næsta skólaár, 5 mánuði, með kr. 1500,00 að launum.

(Neðanmáls: Þ. e. kr. 300,00 á mánuði, meðan skólinn starfaði, og var það sama kaup og aðgerðarkarlarnir höfðu við fiskverkunina á vertíðinni. Þ.Þ.V.)

Í öðru lagi tel ég framtíðarmöguleika unglingaskólans mikla, ef þangað fæst góður maður, sem tekur forustuna um unglingafræðslumál Eyjaskeggja.
Möguleikarnir munu óvíða meiri en þar í fjölmenninu að skapa ágætan unglingaskóla, sérstaklega lagaðan eftir atvinnulífi og þörfum Eyjamanna. Ég tel yður sérstaklega vel til þess fallinn að taka að yður að leysa af hendi þetta verkefni og vona, að framtíð yðar liggi einmitt þarna.

Virðingarfyllst,

Ásgeir Ásgeirsson.“

Ég var sem sé ráðinn unglingaskólastjóri í Vestmannaeyjum án vitundar minnar og með hálfs árs laun, gjörsnauður maðurinn og meira en það. Hér gerði fræðslumálastjóri ráð fyrir, að ég gengi út í atvinnulífið sem hver annar verkamaður að loknu skólastarfi í febrúarlokin.
Átti ég að neita þessari ráðstöfun fræðslumálastjóra eða lúta henni? - Ég kaus hið síðara, enda benti hann mér á í bréfi, að einn af kennurum barnaskólans í Eyjum væri orðinn aldraður mjög og hlyti að hætta störfum innan tíðar. Þá væri mér auðvelt að fá þá stöðu, ef ég æskti ekki að gegna störfum áfram við unglingaskólann. Þessi aldni barnakennari var Eiríkur Hjálmarsson á Vegamótum.
Jafnframt þessu bréfi frá fræðslumálastjóra fékk ég bréf frá Páli Bjarnasyni, skólastjóra barnaskólans í Eyjum, sem baslað hafði við að halda þarna uppi unglingaskóla s.l. fjögur ár. Lengri var þó saga þessa skóla í basli og niðurlægingu, en sú saga verður ekki rakin hér að þessu sinni, enda fyrr á hana drepið í Bliki.
Hér birti ég kafla úr bréfi skólastjórans til mín. Það gefur til kynna horfurnar um líf skólans og rekstur, ástandið í þessum efnum í þessu fjölmenna byggðarlagi. Bréfið er dagsett 16. ágúst 1927 og hér gefur þér að lesa:

„Ég hét fræðslumálastjóra því í símtali nýlega að senda yður nokkrar línur um fyrirkomulag unglingaskólans hér. Þar er nú ekki um mikla stofnun að ræða. Skólinn hefur verið rekinn fyrir reikning bæjarins s.l. 4 ár og ráðinn til hans sérstakur kennari, en ég haft umsjón með skólahaldinu, þar eð kennararnir hafa allir verið ókunnugir hér. S.l. vetur var skólinn haldinn í 5 mánuði.
Nemendur hafa verið 16-30, stundum skipt í tvær deildir að nokkru eða að öllu leyti . .. Oftast höfum við orðið að taka með nokkur börn úr efsta bekk barnaskólans, en flestir nemendurnir hafa verið 14-16 ára.
Hér er aðeins að ræða um vísi til skóla, og við vonum að með tímanum takist að gera úr honum skóla á tryggum grundvelli.
Mér er það áhugamál, að skólinn geti eflzt sem fyrst, þó að mér hafi ekki auðnazt að blása lífi í hann. Ég hef talið skyldu mína að aðstoða við skólahaldið eftir megni, og svo er enn. Býð ég yður hjartanlega velkominn til starfsins og samvinnunnar ...
Búizt er við fáum nemendum, en sjálfsagt tel ég, að skólanum verði haldið áfram. Kennarar unglingaskólans hafa allir fengið einhverja aukakennslu.

Með kærri kveðju,

Páll Bjarnason.“

Þetta voru þá orð skólastjórans, eftir að hafa stritað við að koma á fót unglingaskóla, svo að sómi væri að, í þessu fjölmenna bæjarfélagi. Og Björn H. Jónsson, hinn landskunni skólastjóri þeirra Ísfirðinganna, hafði gert sitt ýtrasta til að koma upp þessum sama unglingaskóla á undan Páli Bjarnasyni, en gefizt upp og flýtt sér burt úr bænum. Hvers vegna?
Hér réðu vond öfl og riðu ekki við einteyming.
Mér hnykkti við, er ég hafði lesið bréf skólastjórans. Hér var um að ræða einn af stærri bæjum landsins og þar þreifst ekki unglingaskóli. Ég hafði nokkur kynni af unglingafræðslunni á Ísafirði. Þar starfaði Haraldur heitinn Leósson, og honum hafði ég kynnzt í Noregi, þar sem hann kynnti sér rekstur og kennslu Lýðháskólans í Vossabyggð veturinn 1922-1923. Sá skóli var víðgetin fyrirmynd fjölda lýðháskóla á Norðurlöndum.

Við flytjumst til Eyja
Aðfaranótt 28. september 1927 stigum við hjónin á land hér í Vestmannaeyjum. Sagan endurtekur sig, segja vitrir menn. Að minnsta kosti reyndist ekkert rúm handa okkur í gistihúsinu, enda var það víst ekki til í kaupstaðnum á þeim tímum. Kunningi okkar og sveitungi skaut yfir okkur skjólshúsi. Það var Ragnar Benediktsson frá Mjóafirði eystra. Í herbergi hans að Haukabergi sváfum við fyrstu nóttina í Eyjum. Hann hafði annars fest okkur íbúð í Bólstaðarhlíð (nr. 39 við Heimagötu) hjá hinum mætu hjónum þar, frú Ingibjörgu Ólafsdótturog Birni Bjarnasyni frá Hlaðbæ. - Einkennileg er tilviljunin stundum og dul eru tengslin í lífi okkar mannanna. Svo má um þetta segja. Björn hafði verið vélamaður eitt sumar á báti fóstra míns austur á Norðfirði. Þá var ég innan við fermingu. Þarna lágu vegir okkar saman aftur okkur hjónunum til velfarnaðar. Ávallt síðan hefur haldizt hlýlegt samband milli þessara tveggja heimila.

Aðeins níu nemendur
Hinn 28. september eða daginn eftir að við stigum á land í Eyjum, lagði ég leið mína upp í barnaskóla til þess að heilsa upp á skólastjórann Pál Bjarnason. Jafnframt vildi ég grennslast eftir aðsókninni að unglingaskólanum. Í ljós kom, að einungis níu unglingar höfðu sótt um nám í skólanum og aðeins þrír dagar þar til skólinn skyldi hefjast. Mér brá. Var það svona svart?
Skólastjórinn tjáði mér, að á annað hundrað unglingar á aldrinum 14 -17 ára væru heimilisfastir í bænum. Og þarna sannaðist námshvötin með æskulýð bæjarins. Og sannaði ekki þetta áhugaleysi vilja foreldranna og skilning á því, að börn þeirra á þessum aldri sæktu skóla?
Hvað var nú til ráða?
Við komum okkur saman um að rölta til sóknarprestsins, séra Sigurjóns Árnasonar, og leita ráða hans í þessum þrengingum okkar. Prestshjónin bjuggu þá í Eystri-Norðurgarði sökum þess, að íbúðarhúsið á prestssetrinu Ofanleiti var í byggingu. - Ég var þögull og hugsi á leið okkar „upp fyrir Hraun.“ Hverskonar örlög voru þetta? Átti ég að vera hér einskonar leiksoppur? Hvers væntu þau af mér, dularöflin miklu? Voru þau annars með í ráðum? — Ojá, ojá, - kjánalegar spurningar!
Þarna hafði fræðslumálastjóri skákað mér niður við sultarlaun til þess að koma upp unglingaskóla, sem hinir mætustu skólamenn höfðu reynt sig á árum saman. Og þetta gerði fræðslumálastjóri í skjóli þess, að hann vildi senda Eyjabúum „góðan mann,“ eins og hann hafði orðað það í bréfinu. Hvað átti hann við með þeim orðum? Höfðu þeir ekki reynzt „góðir menn“ hinir kunnu skólastjórar, sem hér höfðu starfað og reynt eftir megni að koma upp unglingaskóla, þeir Björn H. Jónsson og Páll Bjarnason? Ef til vill voru þeir ofmikil gæðablóð til þess að það mætti takast í þessu umhverfi. Ef til vill hefði fræðslumálastjóri verið mér algjörlega sammála í þessu tilliti.
Þannig mátti ekki skilja þessi orð fræðslumálastjóra. Síðar fékk ég skýringu á þessum orðum hans. Hann hafði í huga mann með óbilandi vinnuþrek, eins og hann hafði reynt það hjá mér veturinn, sem ég stundaði námið hjá honum í Kennaraskólanum. Þetta sagði hann mér sjálfur síðar. Hann skildi það manna bezt, að sköpun skólans í hinu andlega dauða umhverfi hlaut að kosta vinnu og aftur vinnu og enn vinnu samfara þrautseigju og óbilandi sálarlegu þreki, án þess að sóktzt væri eftir fullum launum eða nokkru þakklæti fyrir hið mikla starf. Þannig varð þessi dauði og þurri akur ræktaður. - Öðruvísi ekki. Og sú rœktun hlaut að taka langan tíma, eins og allt var í pottinn búið í bænum þeim, þar sem jarðneskir fjármunir voru tilbeðnir umfram allt, þó að Landakirkja væri þá furðuvel sótt um helgar. Unglingarnir áttu fyrst og fremst að vinna, - vinna að framleiðslustörfum í bænum, - koma sem fyrst undir sig fjárhagslegum fótum, gerast síðar dugnaðarsjómenn og svo umfram allt útvegsbændur. Svo gætu þeir með tíð og tíma erft fjárhagslega gróða- og valdaaðstöðu feðra sinna í bænum. Þetta fannst mér ósköp mannleg hugsun og heilbrigð á eina vísu,en hins vegar meingölluð og gagnsýrð af eigingirni.
Þegar við Páll skólastjóri Bjarnason höfðum rætt við sóknarprestinn um þetta alvarlega ástand í bænum, gaf prestur þessi ráð: Ég, verkalýðssinninn af Austurlandi og goodtemplarinn, skyldi fá leyfi til að sitja fund í Verkamannafélaginu Drífanda í bænum, og svo fund í stúkunni Báru nr. 2, og tala þar fyrir auknu unglingaskólastarfi í bænum, aukinni aðsókn að unglingafræðslunni. Sjálfur vildi prestur stuðla að því, að ég fengi bráðlega að sitja fund í K. F. U. M. & K. og tala þar fyrir málefninu og hugsjóninni. Þar var hann sjálfur í fararbroddi.
Þannig lauk erindi okkar Páls skólastjóra til sóknarprestsins.
Næstu daga snuðraði ég eftir fundum þessum og fékk að sitja þá. Þar ræddi ég þessi áhugamál mín.
Eftir fáa daga setti ég svo Unglingaskóla Vestmannaeyja með 22 nemendum.
Nú get ég farið fljótt yfir sögu. Ég vann og vann daginn út og daginn inn. Ég kenndi um og yfir 30 stundir á viku hverri. Vann síðan að félagsmálum nemenda eftir megni. Ég hafði með þeim skólafélagsfundi vikulega með ýmsum skemmtiatriðum. Þarna gafst mér kostur á að beita bindindisáhrifum og öðru, sem ég taldi unglingunum til gæfu og gengis síðar meir á lífsbrautinni. Ég kenndi sjálfur flestar námsgreinarnar, og þá fyrst og fremst íslenzku og reikning. Sú kennsla kostaði mikla stílavinnu, sem ég innti af hendi á morgnana, því að ég gat ekki hafið kennsluna fyrr en síðari hluta dagsins, þegar barnaskólinn hafði lokið sér af. Í hans húsi var ég svo með unglingaskólann fram á kvöldið. Annað húsnæði var ekki til í bænum handa unglingaskólanum. Þannig var þetta fyrstu sjö árin mín hér í Eyjum, og eins eftir að Gagnfræðaskólinn var stofnaður samkv. lögum frá 1930.
Mér féll strax vel við kennslustarfið, - já, hafði unun af því. Og unglingarnir voru mér ljúfir og góðir, svo að mér þótti vænt um þá.
Þannig leið tíminn fram í febrúarmánuð. Þá söfnuðu nemendur undirskriftum og sendu skólanefnd áskorun. Þeir beiddust þess, að unglingaskólinn yrði starfræktur til marzloka eða framlengdur um mánuð. Mér komu þessar óskir þeirra mjög á óvart. Eg hafði aldrei látið mér til hugar koma framlengingu skólans, enda ráðinn til febrúarloka og lengur ekki. Skólanefnd varð þó enn meira undrandi við áskorun þessa. Hún samþykkti með ánægju að koma á móti unglingunum, ef ég gæti komið því við að halda áfram kennslustarfinu. Ég fékk frest til að svara, því að ég var ráðinn í fiskvinnu eftir febrúarlokin, — ráðinn við aðgerð til vertíðarloka. Frestinn fékk ég og áfram hélt ég kennslunni. Allt féll í ljúfa löð.
Eftir þennan vetur var ekki á það minnzt, að Unglingaskóli Vestmannaeyja starfaði styttri tíma úr árinu en sex mánuði.

Vikublað stofnað í Eyjum
Sumarið 1917 hóf kaupmaður í Eyjum útgáfu á fréttablaði. Blaðið kallaði hann Fréttir, og var það handskrifað. Aðeins nokkur tölublöð komu út af því. Síðan hóf Gísli J. Johnsen útgáfu blaðs í Eyjum, sem hann kallaði Skeggja. Þá hafði framtaksmaður þessi keypt og flutt prentsmiðju til Eyja. Síðast kom Skeggi út árið 1926.
Ólafur Magnússon er maður nefndur. Hann var stúdent að menntun. Hann var sonur Magnúsar Jónssonar frá Sólvangi í Eyjum, sem var á sinni tíð kunnur vélbátaformaður og útvegsbóndi í kaupstaðnum, þegar við fluttumst þangað. Ólafur Magnússon stúdent stofnaði til blaðaútgáfu í bænum, og gaf hann það út vikulega. Það blað kallaði hann Viði. Það blað hóf göngu sína árið 1928.
Ritstjóri þessi og útgefandi hafði mikinn áhuga á unglingaskólastarfi mínu og skrifaði grein um skólann í ágústmánuði 1929, - mjög vinsamlega grein, sem ég var honum verulega þakklátur fyrir. Hún var skrifuð til að efla skólastarf mitt. Þessa get ég hér sökum þess, að þetta sama blað var síðar notað árum saman til að hnekkja starfinu og úthúða mér persónulega. Að því kem ég öllu bráðum í þessu bréfi mínu.
Ritstjórinn missti heilsuna nokkru eftir að hann hóf þetta útgáfustarf og lézt um aldur fram. Ég var honum ávallt þakklátur fyrir stuðninginn og blessa minningu hans. Ættingjar hans voru mér ávallt vinveittir, og sumir þeirra voru kennarar hjá mér. Þar gætti aldrei andstæðra skoðana í starfinu, þó að flest þetta fólk fylgdi andstæðingunum að málum við kjörborðið.

„Vinn það ei fyrir vinskap manns að ...“
Lengi býr að fyrstu gerð, stendur þar.
Ég hafði kynnzt fátækt verkafólksins á Nesi í Norðfirði á uppvaxtarárum mínum. Ég skildi líka áður en lauk þá kúgun, sem það átti við að búa.
Ég lagði ekki til atlögu við lífið sjálft, duttlunga þess og daglega önn, án þess að minnast reynslu minnar á þessu sviði frá æskuárunum. Reynslan sú hafði mótað hugsanir mínar og skoðanir á vissum sviðum íslenzka þjóðlífsins. Þessar gömlu kenndir létu mjög á sér kræla innra með mér, þegar ég tók að kynnast lífi og reynslu, hug og hugsun verkalýðsins til sjós og lands í Vestmannaeyjakaupstað fyrir 40-50 árum. Kúgun, þrælkun, rangsleitni, ofbeldi, allt var það mér hugarkvöl.
Ég átti í baráttu við sjálfan mig. Átti ég að kjósa frið með því að afneita sjálfum mér, innra manni mínum, - afneita innstu kenndum mínum eða tilfinningum?
Hér dafnaði eða hafðist við óvenjulegt mannlíf, eins og þar sem ég var alinn upp. Fjölmenn framleiðslustétt átti öll atvinnutækin, og foringjar hennar réðu bókstaflega öllu í bænum. Þeir áttu m. a. sex fulltrúa af níu í bæjarstjórn kaupstaðarins. Þeir létu fólkið þræla dag og nótt, nætur og helgidaga sem aðra daga, ef hagsmunir þeirra sjálfra kröfðust þess, án þess að helgidaga og næturvinna væri að nokkrum eyri greidd. Mikill gróði og vellystingar annars vegar, sultur og seyra hins vegar.
Átti ég að láta allt land og leið til þess að tryggja mér frið og ef til vill skólanum gæfu og gengi? Hvaða tryggingu hafði ég þó fyrir vexti skólans og viðgangi? Fylgdi ekki Páll Bjarnason skólastjóri að málum hinum alls ráðandi meirihluta? Ójú, það held ég. Og samt varð hann að þola tómleikann og baktjaldamakk til niðurdreps skólanum, af því að hann dró úr þeim vinnukrafti, sem skapaði gróðastétt bæjarfélagsins arðinn mikla. Nei, hér þurfti annað og meira. Þennan eiginhagsmunamúrvegg þurfti að brjóta niður, hvað sem það kostaði. Með þetta eiginhagsmunavald yfir höfði sér, yrði unglingaskóla aldrei leyft að dafna í þessu bæjarfélagi.
Og hvað sagði ekki Björn Jónsson ritstjóri Ísafoldar í ræðu sinni 18. marz 1904? Hann fullyrti: „Til þess að mennta þjóð þarf sama verklag og til að yrkja land. Það verður að byrja á því að hreinsa jarðveginn og bæta hann. Fyrr er ekki til neins að sá í hann eða bera á hann. Það er erfitt verk, örðugasta verkið. En ekki verður hjá því komizt. Það stoðar ekki að hlífa sér við því. Meingrýti heimsku og hleypidóma verður að pæla upp eða þá að sprengja, ef ekki verður við það ráðið öðruvísi. - Fúamýri þekkingarkáksins verður að ræsa fram, ef þar á að hætta að spretta gráhvít, kjarnlaus sina, en koma í hennar stað hollur gróður og helzt töðugæfur.
Og stinga verður á grænmosadýjum vanþekkingar og gorgeirsins . . .
Þessi undirbúningsiðja er ekki einungis erfið og miður skemmtileg, heldur einnig miður vel þokkuð. Þeir mega ekki vera mjúkhentir, sem þar vilja eitthvað láta sér ganga, og þeir mega ekki kippa sér upp við það, þótt hljóð heyri einhvers staðar. - Grjótsprengingum fylgja hvellir, og grjótflugurnar fljúga í ýmsar áttir ...
Aldrei kemst land í viðunandi rækt, ef meingrýtið er látið í friði.“ Með þessum orðum hughreysti þessi andans maður og brautryðjandi vini sína og velunnara, sem bæta vildu eilítið menningarástand höfuðstaðarins eftir aldamótin síðustu. Jafnframt voru þessi orð huggunar og hvatnigaryrði til hans sjálfs, sem stóð þar í fylkingarbrjósti.
Og hvað hafði ég svo lesið af sígildum kenningum frægra manna? Til hvers hafði ég sett á mig vissar setningar þeirra, sem skráðar voru í mannkynssögunni og íslenzkum bókmenntum? Hvað hafði ekki Lúther sagt, þegar hann þurfti að leggja til orustu við sjálfa katólsku kirkjuna? „Það er háskasamlegt að breyta gegn samvizku sinni,“ hafði hann sagt. Ég var maður rétt eins og hann. Og ég stóð á vegamótum alveg eins og hann. Sama lífslögmálið varðar smáa sem stóra. Lögmál það er aðeins eitt. - Og hvað segir ekki sálmaskáldið okkar: „Vinn það ei fyrir vinskap manns að víkja af brautu sannleikans,“ segir það, og þykir sú kenning sígild.
En hvað svo um atvinnu mína, ef ég léti til skarar skríða? - Að öllum líkindum tækist þeim að flæma mig frá skólanum. Hvað tæki þá við? Ég var fjölskyldumaður, hafði fyrir konu og barni að sjá. - Jú, þá beið mín fiskvinnan allt árið eins og hinna. Og svo var ég kaskur beitingamaður frá uppvaxtarárunum á Norðfirði. Og venjulega var skortur á þeim mönnum í útgerðarstaðnum, þar sem stundaðar voru línuveiðar mikinn hluta ársins. En vildi mig þá nokkur í vinnu með öllum mínum sálarlegu annmörkum? Já, ekki óttaðist ég það. Ég var afkastamaður til allra verka, þó ég segi sjálfur frá, „hörkuduglegur,“ segir Einar ríki. Og alltaf þótti það hagnaður að hafa slíka menn í vinnu, og hagnaðarvonin var alls ráðandi. Þess vegna fann ég til öryggiskenndar. - Burtu úr bænum færi ég ekki, hvað sem það kostaði, úr því sem komið var.

Ég læt til skarar skríða
Ég lét til skarar skríða. Ég gekk í Verkamannafélagið Drífanda í kaupstaðnum, ef ég skyldi með því geta lagt góðu málefni eilítið lið, svo að þau samtök mættu efla hag hinnar undirokuðu stéttar í bænum.
Ráðandi menn í Vestmannaeyjakaupstað ráku upp stór augu, þegar þeir fréttu þetta tiltæki mitt. Það var ekki ástæðulaust að hugsa þessum „barnafræðara“ þegjandi þörfina, en þessa nafngift gaf þingmaðurinn mér á þingmálafundi og í blaðagrein 2-3 árum síðar. - Koma tímar, koma ráð, hugsuðu þeir. Atvinna mín við unglingaskólann var í þeirra hendi. Það vissu þeir. Sá skyldi með tímanum fá að vita, hvar hann Dabbi keypti ölið!
Þó var kyrrð og þögn ríkjandi í kaupstaðnum næstu tvö árin. Og unglingaskólinn í bænum fór vaxandi ár frá ári undir stjórn hins tortryggilega manns.

Ný lög — Nýr skóli

Árið 1930 samþykkti alþingi Lög um gagnfræðaskóla í kaupstöðum. Þar með skyldi stofnaður og starfræktur gagnfræðaskóli í Vestmannaeyjum eins og í öðrum kaupstöðum landsins. Þarna var sem sé brátt starfi mínu lokið við unglingaskólann. Nú var framundan að ráða skólastjóra að hinum nýja gagnfræðaskóla, þegar til kæmi. Ég var þó settur skólastjóri fyrsta árið (1930 -1931) samkvæmt samkomulagi við fræðslumálastjóra. En næsta ár skyldi staðan auglýst til umsóknar, og þá skyldi til skarar skríða um þessa „illu sendingu Jónasar frá Hriflu,“ eins og það hét á máli þingmannsins. Þá skyldi „barnafræðarinn,“ eins og þingmaðurinn titlaði mig í blaðagrein, fá makleg málagjöld fyrir stuðninginn við hinn „vinnandi lýð,“ eins og sumir komust að orði um undirokuðu stéttina í bænum.
Auglýst var til umsóknar skólastjórastaðan við hinn nýstofnaða gagnfræðaskóla í Vestmannaeyjum.
Ásgeir Ásgeirsson fræðslumálastjóri tjáði mér, að hann skyldi styðja mig til starfsins og stöðunnar gegnum þykkt og þunnt, því að mér hefði lánazt að skapa unglingaskóla, þar sem svo að segja enginn var fyrir þrátt fyrir strit og starf að því marki um árabil. En eitt átti ég að gera fyrir hann! Ég skyldi fara til Englands um vorið (1931) og kynna mér enska verknámsskóla. Hann bauðst til að gera mig vel úr garði með vottorð, sem greiddu götu mína að merkum verknámsskólum. Og ókeypis far fékk ég líka hjá Eimskip fyrir atbeina fræðslumálastjórnarinnar. Síðan hvatti hann mig eindregið til að sækja um skólastjórastöðuna.
Allt fór þetta eftir settu marki og áætlun. Ég dvaldist í Englandi fram á sumarið 1931 og kynnti mér verknámsskóla, þar sem þeir voru taldir beztir þar í landi, en það var í Leeds og umhverfi hennar. Jafnframt las ég ensku hjá fræðimanni við háskóla borgarinnar og kenndi honum jafnframt íslenzku, sem hann hafði lengi þráð að kynnast, eftir því sem hann tjáði mér. Lífið lék við mig.
Svo sóttu menn um stöðu þessa, skólastjórastöðuna við Gagnfræðaskólann í Vestmannaeyjum sumarið 1931. Þá tók að kvisast, að meiri hluti skólanefndarinnar hefði ráðið ungan guðfræðikandidat til þess að sækja um stöðuna gegn mér og verða þannig valdur að því, að ég yrði sviftur því starfi, sem ég hafði unnið að sleitulaust á undanförnum árum. Þessi guðfræðingur hafði aldrei ætlað sér annað en að verða þjóðkirkjuprestur, - aldrei skólamaður. En hann lét nú sem sé til leiðast að bregða sér kippkorn frá marki sínu og hjálpa flokksbræðrum sínum til þess að svifta þennan óæskilega fjölskyldumann stöðu sinni og lífsstarfi, sem hann hafði í rauninni skapað sjálfur með takmarkalausri vinnu. Guðfræðingnum var í rauninni vorkunn. Og við megum ekki dæma hann hart. Hann hafði ekki lesið guðfræði og kristin siðfræðileg vísindi nema átta ár við Háskóla Íslands og erlenda háskóla. A ekki lengri tíma lærist knapplega svo að haldi komi gegn freistingum hin kunnu orð Krists: „Það, sem þér viljið að mennirnir gjöri yður, það skuluð þér og þeim gera.“ Ég geri ráð fyrir, að mér sjálfum hefði ekki veitt af 16 ára guðfræðinámi til þess að læra þessa lífsspeki og verða öruggur gagnvart henni, ef mér hefði til dæmis áskotnazt vinfengi voldugra peningamanna og virðulegra þingmanna og orðum skrýddra konsúla! Þá hefði ég að öllum líkindum látið freistast og lagt þessa kenningu Krists á hilluna, í bili a. m. k. Svona erfið hefur hún reynzt mér um dagana, þegar freistingarnar steðja að! Vei okkur, vesölum.
Lífsreynsla mín er sú, að guðfræðinám og kristilegt stagl bætir lítið mannskepnuna, veldur lítilli mannrækt eða sönnum þroska, sé hjartað, sem undir slær, ekki með.

Umsókn minni stungið undir stól
Og nú hófust átökin. Guðfræðikandidatinn hlaut fjögur atkvæði í skólanefndinni til starfans en ég aðeins eitt, atkvæði sóknarprestsins.
Svo sem hálfum mánuði eftir að gert var út um umsóknirnar í skólanefndinni, hringdi fræðslumálastjórinn, Ásgeir Ásgeirsson, til mín og spurðist fyrir um það, hvers vegna ég hefði ekki sótt um skólastjórastöðuna við Gagnfræðaskólann. Mér brá. Vissulega hafði ég sótt um hana og atkvæði sóknarprestsins var bókað mér til stuðnings.
Við rannsókn málsins kom í ljós, að skólanefndarformaðurinn hafði aldrei sent fræðslumálaskrifstofunni umsókn mína, heldur blátt áfram stungið henni undir stól. Hann mun ekki hafa talið það nauðsynlegt, þar sem hið alls ráðandi vald í kaupstaðnum átti einnig skilyrðislaust vald sitt í þessum efnum eins og annars staðar, og það hafði ótvírætt sýnt vilja sinn með fjórum atkvæðum gegn einu. Valdið var þeirra. Og guðfræðingurinn var þeirra. Allt var þeirra, og gegn því valdi hafði enginn til þessa leyft sér að rísa. Það var óþekkt fyrirbrigði í bænum.
Von bráðar fékk ég svo skipunarbréfið fyrir skólastjórastöðunni. Þá var Jónas Jónsson frá Hriflu kennslumálaráðherra. Hann undirritaði sjálfur skipunarbréfið, sem ég geymi eins og sjáaldur auga míns. Það er dagsett 9. september 1931.
Sökum þeirrar áráttu árásarmanna minna í Eyjum, að stöðuveiting þessi hafi verið pólitísk, þá leyfi ég mér að minna á þá staðreynd, að ég var þá Alþýðuflokksmaður en Ásgeir Ásgeirsson og Jónas Jónsson báðir í forustuliði Framsóknarflokksins. Um pólitíska veitingu var því ekki að ræða.
Margt lastyrðið hlaut Jónas Jónsson hér í kaupstaðnum fyrir þá bíræfni að skipa mig skólastjóra í Vestmannaeyjum gegn vilja alls ráðandi meiri hluta í skólanefnd og bæjarstjórn. „Það hefði ég aldrei vogað, ekki þorað það þín vegna, því að ég þekki öflin þar, ef fræðslumálastjóri hefði ekki sótt þetta svona fast. Hann tók ábyrgð á þér.“ Þessi orð lét Jónas Jónsson mig heyra mörgum árum síðar. Fræðslumálastjóri var aldrei nefndur á nafn í sambandi við stöðuveitinguna og ég steinþagði. Hótanir dundu yfir, og konan þorði naumast að vita af mér einum á götum bæjarins, þegar skyggja tók.
Guðfræðikandidatinn sótti brátt um prestsstarf og tók vígslu. Kunnugur tjáði mér, að við það tækifæri hefði hann flutt innfjálga ræðu og lagt út af þeim orðum Krists, sem ég hafði eftir hér að framan. Þannig var hann kominn í heila höfn!
Og nú var tekið að hugsa mér þegjandi þörfina og svo prestinum, sem hafði dirfzt að fylgja fram sannfæringu sinni eins og Kristur sjálfur gerði. Aldrei fyrr hafði það átt sér stað í Eyjum, að valdið einráða væri hunzað svo gjörsamlega. Sá, sem því olli, skyldi svo sannarlega fá makleg málagjöld. Starfsfrið skyldi hann engan fá í kaupstaðnum. Þetta var glæpur, sem skyldi hefna sín grimmilega, svo að eftirminnilegt yrði þeim, sem drýgstan átti þáttinn í honum. Það var ég auðvitað, vesalingur minn. Og skyldi sú húðstrýking öll verða öðrum til aðvörunar!
Mér er enn í fersku minni fyrsti skólanefndarfundurinn eftir að skipunarbréfið barst mér í hendur. Þingmaðurinn, sem var líka kaupmaður og konsúll, sat fund þennan. Hann hafði hátt og fór mörgum orðum um það óþolandi ástand, sem nú ríkti í þessu landi um allar stöðuveitingar. Hann nefndi sem dæmi stöðu rektors við Menntaskólann í Reykjavík, þar sem Pálmi Hannesson hafði hlotið þá stöðu gegn vilja allra kennara skólans og meginþorra Reykvíkinga og svo margra annarra málsmetandi manna bæði utan þings og innan. -Enginn hreyfði orði annar á skólanefndarfundinum um þessi mál. Síðast skammaði þingmaðurinn skólanefndarformanninn fyrir þá smán og sneypu, sem hann hefði bakað þeim öllum með því að stinga umsókn minni undir stól. Þá uppgötvaði ég þá staðreynd, að þingmaðurinn hafði ekki verið við þær gjörðir riðinn. En í viðtölum í sölum alþingis hafði Ásgeir fræðslumálastjóri haft gaman af að brýna þingmann kjördæmisins á þessu einstæða fyrirbrigði í skólasögu þjóðarinnar um veitingu skólastjórastöðunnar í Vestmannaeyjum. Svo kímdi fræðslumálastjóri og krimti, eins og hans var vani, þegar sá gállinn var á honum. Þeir sátu sem sé báðir á alþingi samtímis.
Þingmaðurinn hvarf brátt úr skólanefndinni. Áhuga hans fyrir verkefni hennar var lokið. - Hlutverki hans þar var lokið. Nú skyldi áhrifa hans gæta svo að um munaði utan við þá klíku fáráðlinga, sem hafði valdið honum sársauka og álitshnekkis meðal málsmetandi manna í þingi þjóðarinnar.
Ýmislegt óvænt og sérlegt tók að bæra á sér í sambandi við þetta „hneykslismál“ í bænum, eftir að bæjarvaldið mikla hafði verið hunzað með því að ráða mann til starfa gegn vilja þess. Starfsfrið skyldi sá maður aldrei fá!

Ég stofna iðnskóla í Eyjum
Á þessum árum var byggingarfulltrúi í Vestmannaeyjum Sveinbjörn Gíslason. Hann var maður vel að sér í sinni grein, samvizkusamur með afbrigðum í starfi sínu og hafði mikinn hug á að bæta úr brýnni þörf með iðnnemum í kaupstaðnum. Þeir þurftu og áttu að njóta fræðslu, bæði verklegrar á skólabekk (teikninám) og munnlegrar. Það þurfti sem sé nauðsynlega að kenna iðnnemunum þar ýmislegt, sem laut að iðnaðarstarfi umfram það sem lært var t. d. við hefilbekkinn eða rennibekkinn. -Byggingarfulltrúinn auglýsti iðnnámsskeið í blöðum í kaupstaðnum haustið 1929 og vildi þar með hefja þetta áhugastarf sitt. Þessu boði hans var lítið sinnt. Mér er ekki kunnugt um, að námskeið þetta hafi nokkru sinni verið starfrækt.
Haustið 1930 kom þessi mæti maður til mín og færði það í tal, að ég stofnaði vísi að iðnskóla í kaupstaðnum. Hann færði fram skýr rök fyrir þörf hans. Jafnframt skoraði hann á mig, að ég hæfist þá þegar handa, auglýsti skólastofnunina og skipulegði kennsluna í samráði við hann. Þetta gerðum við. Ég auglýsti skólann, hinn nýstofnaða iðnskóla í Vestmannaeyjum. Auglýsingin birtist í Víði, „Flokksblaðinu,“ og hljóðaði þannig: Iðnskóli Vestmannaeyja verður settur 1. okt. n. k. Námsgreinar: Teikning, íslenzka, danska, bókfærsla og enska (með undanþágu).
Við höfðum nokkra iðnmeistara í bænum í ráði með okkur. Þar minnist ég Magnúsar bakarameistara Bergssonar og Karls Gränz trésmíðameistara. En ráðgjafi minn í því brautryðjandastarfi var Helgi Hermann Eiríksson skólastjóri Iðnskólans í Reykjavík og fyrrv. kennari minn veturinn, sem ég stundaði námið í Kennaraskólanum.
Nokkra nemendur fengum við í iðnskólann og héldum námskeið þetta fram á vetur. Skýrslu um þetta starf á ég í fórum mínum. - Ég kenndi móðurmálið í skóla þessum og byggingarfulltrúinn teikningu og e. t. v. fleira. Báðir kenndum við endurgjaldslaust, auðvitað, því að fjárframlög til starfsins voru engin.
Við fengum þó að nota ókeypis kennslustofu Gagnfræðaskólans í austurálmu barnaskólans handa iðnskólanum.
Smávegis skólagjald greiddu iðnnemarnir eða meistarar þeirra og fengu aðrir kennarar það fyrir kennslu sína.
Við entum svo námsskeiðið með samsæti og góðum kveðjuorðum. Iðnnemarnir lýstu þá yfir ánægju sinni með námið og við byggingarfulltrúinn vorum þakklátir forsjóninni fyrir það, að geta komið svona góðu starfi til leiðar.
Árið 1930 stofnuðu iðnaðarmenn í kaupstaðnum félag með sér, - Iðnaðarmannafélag Vestmannaeyja. Þegar ég hafði lokið hinum fyrsta vetri þessa nýstofnaða iðnskóla, afhenti ég hann hinu nýstofnaða Iðnaðarmannafélagi í bænum.
Ég uppgötvaði það bráðlega við kennslustörf í hinum nýstofnaða iðnskóla mínum, að ég mundi aldrei hafa ánægju af að kenna þar eða annast skólastjórn. Og hver var ástæðan, eins og ég hafði mikla ánægju að hinu skólastarfinu? Já, mér féll illa þetta starf með iðnnemunum, þó að ég hefði ekki orð á því við nokkurn mann út á við. Þarna hafði ég í tímum tóbaksneytendur og suma í stórum stíl, og svo áfengisneytendur, svo að almennt var vitað í bænum.
Iðnaðarmannafélag Vestmannaeyja réð einn af kennurum barnaskóla kaupstaðarins, Halldór Guðjónsson, til þess að stjórna skólanum, annast iðnskólareksturinn. Það gerði hann síðan í mörg ár. Þennan iðnskóla sinn reka iðnaðarmenn í Eyjum enn þann dag í dag, eins og sjálfsagt er.
Ég get þessa skólastarfs míns hér sökum þess, að Kvöldskóli iðnaðarmanna í bænum var notaður um árabil til þess að þrengja kosti Gagnfræðaskólans, sem þurfti að leigja húsnæði hjá iðnaðarmönnum að Breiðabliki og hafa Kvöldskóla iðnaðarmanna sem möru á sér í sama húsnæðinu. Jafnframt var kostað kapps um að ginna unglingana til þess að sækja fremur Kvöldskólann en Gagnfræðaskólann. Þessi áróður dró úr aðsókn að Gagnfræðaskólanum. Sú staðreynd var síðan notuð til árásar á mig persónulega. Ég mun finna þessara orða minna stað hér á eftir með því að vitna í Flokksblaðið í kaupstaðnum, þegar að því kemur í bréfi þessu. Vertu þolinmóður við mig, frændi minn góður, mér er mikið niðri fyrir.

Samvinnuskólapilturinn sannar ágæti sitt
Árið 1931 mun það hafa verið, sem ungur Vestmannaeyingur lauk einhverju prófi við Samvinnuskólann. Hann var sonur meðhjálparans við Landakirkju í Eyjum. Sá maður hafði lengi lifað þar og dafnað við margvísleg störf um langt árabil, enda orðinn aldraður, þegar hér er komið sögu. Hann var af kunnugum talinn sómamaður, og góður Flokksmaður var hann með hreinustu afbrigðum. Þess vegna gátu valdsmennirnir í kaupstaðnum illa í því skilið eða sætt sig við það, að hann skyldi endilega þurfa að senda son sinn í skóla til hins hættulegasta andstæðings Flokksins, Jónasar Jónssonar frá Hriflu. Forustuliðið tortryggði þessar gjörðir um nám og skólagöngu hins unga manns. Hafði hann smitazt hættulega?
Ungi maðurinn hins vegar sór og sárt við lagði, að hann á engan hátt væri minni fylgismaður Flokksins nú en fyrir dvöl sína í Samvinnuskólanum. Jafnvel væri hann nú harðari til sóknar fyrir málstað hinna allsráðandi í bænum. Það skyldi hann sýna og sanna, þegar tilefni gæfist til. Forstöðumönnunum þótti nú þetta trúlegast, þrátt fyrir allt, þar sem piltur þessi var alinn upp í guðsótta og góðum siðum á sjálfu meðhjálparaheimilinu! Jú, þess var vænzt í lengstu lög, að hið góða uppeldi hans og svo manndómur hans sjálfs, sem hann átti kyn til, hefði hamlað því, að hinn vondi maður hefði náð nokkru tangarhaldi á sálarlífi piltsins, sem hét og heitir Sigurður S. Scheving.
Loks kvaðst ungi Samvinnuskólapilturinn skyldi sýna það og sanna á næsta þingmálafundi í bænum, og svo í skrifum sínum og blaðagreinum, að sálarlífið væri gjörsamlega óspillt eftir námið í Samvinnuskólanum. Hann bað þingmanninn að veita sér orðið á næsta þingmálafundi, svo að hann gæti þar sannað, hvers hann dygði til. Fundur sá var skammt undan. Þar skyldi hann vissulega taka til bæna tvo bæjarmenn alveg sérstaklega, nefnilega Ísleif (Högnason kaupfélagsstjóra og bæjarfulltrúa verkamanna í bæjarstjórn) og Þorstein, „handbendi Hriflons.“ Og brátt hélt þingmaðurinn þennan þingmálafund í Nýjabíó, húseigninni nr. 28 við Vestmannabraut, því að hann var að hverfa til þingsetu. Fundur þessi hefur verið mér æ síðan eftirminnilegur. Aldrei minnist ég þess að hafa setið aðra eins skrílsamkundu.
Þegar þingmaðurinn hafði talað lengi og skýrt fyrir fundarfólki gildi og starf Flokksins fyrir land og lýð og þá alveg sérstaklega útvegsbændur í Eyjum, gaf hann Samvinnuskólapiltinum orðið. Hann reyndist töluvert tölugur og bunan stóð úr honum. Allt, sem hann sagði, voru persónulegar svívirðingar á okkur Ísleif Högnason og verkalýðssamtökin í kaupstaðnum. Hann fór mörgum orðum um það ofbeldi og þá smán, sem bæjarfélaginu í heild var sýnd, þegar ég var skipaður skólastjóri Gagnfræðaskólans í kaupstaðnum. Og meira sagði hann í þeim dúr. Fundarmenn klöppuðu einhver ósköp fyrir ræðumanninum. Hann var nánast hylltur. Sumir héldu því fram eftir á, að ræðan hans hefði að einhverju leyti verið samin handa honum til flutnings. Þar drap hann á atriði, sem hann naumast gat vitað sjálfur.
Þegar leið á þennan eftiriminnilega fund og ýmsir „góðir Flokksmenn“ höfðu tekið til máls, reis þingmaðurinn úr sæti sínu. Hann þakkaði „unga Vestmannaeyingnum“ fyrir hina skeleggu og skörulegu ræðu og klingdi út með þessum orðum: „Ég hefði ekki getað gert það betur.“ Þá kvað við dynjandi lófaklapp í salnum. Aðrir hlógu svo hátt, að gall við gegnum hávaðann af lófaklappinu. Sumir æptu.
Þegar faðir Samvinnuskólapiltsins gekk út úr fundarsalnum, sagði hann við kunningja sinn hreykinn mjög og lyfti höfði og höku, svo að rauðu skeggbroddarnir teygðu á sér fram og upp-á-við: „Það sé ég, að þegar Jóhann fellur frá, þá verður Sigurður minn þingmaður.“ Ungi ræðumaðurinn var sem sé Sigurður S. Scheving frá Hjalla í Eyjum. Svona gagntekinn var gamli maðurinn af getu sonar síns.
Þegar ég les dagbók mína frá þessum árum, þá minnist ég jafnan þessa fundar með kátínu og glettni og um leið auknum skilningi á menningarástandinu í Vestmannaeyjakaupstað. Hvað hefði Eyjafólk álitið um slíka samkundu svo sem 20 árum síðar? Hún hefði tæpast verið metin mikils, - talin skrílssamkunda og skoplegt fyrirbrigði.

Presturinn fær ádrepu

En nú þurfti að hirta sóknarprestinn fyrir atkvæði hans mér til stuðnings í skólanefndinni. Bezt þótti að gera það undir dulnefni, því að verknaður sá varð eflaust illa séður af mörgum, líka Flokksmönnum, svo vinsæll sem sóknarpresturinn var í sókn sinni. Hann naut trausts og virðingar allra Eyjamanna, og það var ekki vandalaust verk að mæla honum út þann skammt, sem hann þó áleizt hafa unnið til með atkvæði sínu í skólanefnd.
Í Víði, Flokksblaðinu, 19. sept. (1931) birtist klausa, sem kölluð var Ráðgáta. Allir skynigæddir Eyjabúar þekktu orðalagið á henni og vissu þess vegna, hver sá huldumaður var, sem nú kallaði sig Örn. Hér birti ég klausu þessa orðrétta.

Grein huldumannsins og 10 sálmabækur
„Nýlega hefur skólastjórastaðan við gagnfræðaskólann hér verið veitt. Voru tillögur mikils meiri hluta skólanefndar að engu hafðar og staðan veitt eftir duttlungum kennslumálaráðherrans, og kemur þar í ljós enn sem fyrr ranglæti hans, lítilsvirðing hans á lögum og rétti, fjandskapur hans gegn skólum og menntun landsmanna og persónuleg óvild hans gegn Vestmannaeyjum.
En tillögur skólanefndar hér leiddu enn fremur í ljós merkilegt fyrirbrigði.
Um skólastjórastöðuna sóttu fjórir menn, þrír þeirra höfðu lokið háskólaprófi en einn kennaraprófi.
Milli þessara manna átti skólanefnd að velja. Gera má ráð fyrir, að þeir þrír, sem lokið höfðu háskólaprófi, hefðu allir verið vel hæfir til þess að veita skólanum forstöðu, enda mun það hafa verið álit meiri hluta skólanefndar, og hún því mælt með því, að einum þeirra yrði veitt staðan.
Einn skólanefndarmanna mælti samt ekki með neinum þessara þriggja, heldur með þeim umsækjandanum, sem stóð hinum skör lægra að menntun, og sá, sem þetta gerði, var sóknarpresturinn.
Nú er þess að gæta, að tveir af umsækjendunum voru guðfræðingar, báðir með háu prófi, og höfðu auk þess siglt til framhaldsnáms. Samt munu þeir í augum prestsins hafa verið ver til þess fallnir að veita skólanum forstöðu en sá, sem lokið hafði kennaraprófi.
Af þessu verður ekki annað séð, en að lítilsvirði sé menntun guðfræðinga, eða a.m.k. sé hún það í augum prestsins. Hér er því vart hægt að sýna sinni eigin menntun meiri lítilsvirðingu en sóknarprestur hefur gert með framkomu sinni gagnvart þessum tveimur umsækjendum.
Undarlegri er framkoma klerks, þar sem hefði mátt ætla, að honum hefði verið það sérstakt ánægjuefni að fá í plássið guðfræðing eða prest, sem ef til vill hefði getað orðið honum til styrktar í starfi hans, sem báðir umsækjendurnir voru líklegir til að verða. Auk þess hefði presti átt að vera það áhugamál, að guðfræðingur starfaði við skólann og reyndi að hafa þar kristileg áhrif á nemendur.
Afstaða prests til þessara umsækjenda hlýtur því að vera öllum hugsandi mönnum hér ráðgáta.
En fróðlegt væri að vita, hvaða álit prestur hefur á menntun guðfræðinga?

Örn.“

Og nú varð kurr sumstaðar í bænum og pilsaþytur mikill. Kristilegur flokkur karla og kvenna, sem presturinn hafði fórnað miklu starfi, lét til sín heyra, þó ekki í blöðum bæjarins, en á fundum sínum og víðar. Höfundur greinarinnar varð kuldans var og tók að hugsa ráð sitt, því að „góðir Flokksmenn“ og „sterkar konur“ áttu hlut að máli, þegar presturinn sjálfur var óvirtur. Og greinarhöfundurinn fann ráðin: Hann sendi þeirri konunni, sem hæst hafði, tíu sálmabækur handa félagsskap þeirra, og allt féll í ljúfa löð. „Gefur hann enn, blessaður!“ Og við hlógum. Þessa sögu sagði bóksalinn mér sjálfur, en hann tók það að sér að senda bækurnar til konunnar, sem mest lét þjóta í pilsum sínum vegna ádeilunnar á prestinn. Og svo hló bóksalinn hjartanlega og við hlógum báðir.
Meðan þessu fór fram, skrifaði prestur langa blaðagrein sér til varnar og mér til sóknar. Greinina birti hann síðan í Flokksblaðinu. Þessa grein sendi ég þér hér með, frændi minn góður, af því að mér þykir vænt um hana. Höfundur hennar er líka einn hinna heiðarlegustu og heilsteyptustu manna og trúmanna, sem ég hef kynnzt á lífsleiðinni, sannkristinn maður, eins og við ófullkomnir menn getum bezt gert okkur grein fyrir hugtaki því.
Og hér kemur svo greinin birt í Flokksblaðinu 26. sept. 1931.

Hversvegna ég mælti með Þorsteini Þ. Víglundssyni
Sökum þess að í blaði þessa bæjar hefur verið átalið all harðlega, að ég skyldi mæla með Þorsteini Þ. Víglundssyni sem skólastjóra við gagnfræðaskólann hér, tel ég rétt að gera nokkra grein fyrir því, hvers vegna ég mælti með honum.
Þegar meta skal kosti manns til skólastjórastöðu, kemur að mínum dómi til greina bæði menntun og kennarahæfileikar.
Einn umsækjandinn um stöðu þá, sem hér er um að ræða, hafði lokið háskólaprófi í tungumálum. Tveir umsækjendurnir höfðu lokið guðfræðiprófi með hárri einkunn við Háskóla Íslands. Báðir höfðu þeir hlotið styrk til framhaldsnáms í guðfræði, dvalið við nám í Englandi og lagt sig eftir enskri tungu, meðan þeir voru þar. Annar getur þess í umsókn sinni, að hann hafi kynnt sér nokkuð enska skóla. Fjórði umsækjandinn, Þorsteinn Þ. Víglundsson, hafði lokið prófi við Kennaraskólann og vantaði aðeins brot úr stigi til þess að hann hlyti 1. ágætiseinkunn. Hann hafði lokið prófi við búnaðarháskólann á Hvanneyri, þar sem lært er a. m. k. jafnmikið í náttúrufræði og krafizt er til stúdentsprófs í máladeild. Hann hafði stundað nám í tvo vetur í Lýðháskólanum í Voss í Noregi undir handleiðslu þekktasta lýðháskólamanns Norðmanna, Lars Eskelands. Hann hafði lokið stúdentsprófi í stærðfræði, sögu og norsku við menntaskólann í Volda í Noregi og hann hafði lokið gagnfræðaprófi í ensku og þýzku við sama skóla. Loks hafði hann dvalið í sumar í Englandi til þess að nema ensku og kynna sér ungmennafræðslu.
Ég leit svo á, að umsækjendurnir hefðu allir næga menntun til þess að gegna skólastjórastarfi við gagnfræðaskólann. Og mér virtist munurinn á gildi menntunar þeirra fyrir skólastjórastarf við ungmennaskóla ekki vera svo mikill, að hann einn geti skorið úr um það, hvern ætti að velja. Lærdómur þeirra virðist vera svipaður í flestum þeim námsgreinum, sem ber að kenna við skólann. Fræðigreinar þær, sem háskólagengnu mennirnir hafa tekið háskólapróf í, eru ekki kenndar við skólann, og guðfræðideildin veitir sérstakan undirbúning undir prestsstörf en ekki ungmennaskólastarf. Þó hlýtur sérmenntun hinna háskólagengnu manna að vera nokkurs virði fyrir skólastjórn við ungmennaskóla, sérstaklega sérmenntun guðfræðinga. En hins vegar hefur Þorsteinn Þ. Víglundsson mesta þekkingu í skólamálum, að því er varðar ungmennaskóla. Hann einn hefur kynnzt til hlítar fyrirmyndar ungmennaskóla erlendis og starfsaðferðum skólamanns, sem er viðurkenndur afburðamaður á því sviði, og hann einn á nokkuð að ráði af þeirri þekkingu í skólamálum, sem reynslan veitir.
Kennsluhæfileikar þriggja umsækjendanna virðist vera frekar lítið reyndir og voru mér algjörlega ókunnir.
Þorsteinn Þ. Víglundsson hefur aftur á móti verið skólastjóri unglingaskólans hér í Vestmannaeyjum í 3 ár og gagnfræðaskólans í eitt ár. Hann hefur sýnt dugnað í því starfi. Undir stjórn hans hefur nemendafjöldinn í skólanum vaxið jafnt og þétt, þrátt fyrir það að ytri aðstæður hafa að ýmsu leyti verið erfiðar. T.d. hefur húsrúm verið mjög af skornum skammti og að sumu leyti óhentugt. Í unglingaskólanum voru næsta skólaár, áður en Þorsteinn tók við skólastjórn, 19 nemendur þegar flest var þar, en síðastliðið ár voru 47 nemendur í skólanum, þá flestir voru.
Þau ár, sem Þorsteinn hefur starfað hér, hef ég haft allgóða aðstöðu til þess að kynnast kennarahæfileikum hans, líklega betri aðstöðu en flestir aðrir í þessum bæ, þar sem ég hef verið prófdómari við skólann flest árin. Ég hef af þeim kynnum sannfærzt um það, að skólastjórn fari Þorsteini vel úr hendi, og að hann sé gæddur mjög góðum hæfileikum til að halda aga og fá aðra til að nema.
Um atkvæði mitt réði það úrslitum, að kennarahæfileikar Þorsteins voru fullreyndir, og ég þekkti þá af reynslu, en kennarahæfileikar hinna eru ýmist lítið reyndir eða alveg óreyndir að því er varðar kennslu í ungmennaskóla og skólastjórn.
Háskólamenntun veitir ekki tryggingu fyrir dugnaði í skólastjórn, lægni til að halda góðum aga og góðum hæfileikum til að láta unglinga nema. Háskólagengnu mennirnir geta vel verið ágætum hæfileikum búnir í þessum efnum, allir saman, en það var ekki unnt að vita það með vissu. Eg taldi hins vegar vissu í þessum efnum svo mikils virði, að þeim manninum bæri að veita stöðuna, sem reynsla var fengin fyrir, að er prýðilegur unglingakennari og góður skólastjóri. Að vel athuguðu máli virðist mér sú reynsla meira virði en menntun sú, sem hinir umsækjendurnir hafa fram yfir Þorstein.
Ég gat því ekki lagt til, að Þorsteinn Þ. Víglundsson yrði látinn hætta að veita forstöðu unglingaskóla í þessum bæ, og einhver hinna umsækjendanna fenginn í staðinn. Ég hlaut að mæla með Þorsteini Þ. Víglundssyni.
Ég veit, að margir menn hér í bæ líta öðrum augum á þetta mál en ég. Það er svo í flestum málum, að skiptar eru skoðanir. En ég vona, að flestir menn sjái af því, sem ég nú hef sagt, að það var ekki eins auðvelt að velja milli umsækjendanna og ónafngreindu höfundarnir, sem skrifuðu um þetta mál í síðasta tölublaði Víðis, virðast ætla, og það var engin óskiljanleg fjarstæða að mæla með Þorsteini Þ. Víglundssyni. Ég veit, að allir sanngjarnir menn skilja þetta, hvort sem þeir álíta mig hafa gert rétt eða rangt, að það var hvorki illvilji við æsku þessa bæjar né óvild til kristindómsmála, sem réði atkvæði mínu, eins og greinarhöfundur virðist helzt hafa viljað fá fólk til að trúa, heldur greiddi ég atkvæði eftir því sem sannfæring mín og samvizka bauð mér. Ég mun því láta mér í léttu rúmi liggja, þótt einhverjir verði framvegis út af þessu máli með ónot í minn garð, sem þeir vilja ekki setja nafn sitt undir.
Ég vil svo benda á, að það er meira en hæpinn greiði, sem æskulýð þessa bæjar er gjörður með því að flytja rangar frásagnir um menntun Þorsteins Þ. Víglundssonar og lítilsvirða hann í ræðu og riti, því að vel mætti það verða til þess, að starf hans í skólanum yrði áhrifaminna og um leið gagnsminna en ella, og til þess að hindra einhverja unglinga frá því að koma í skólann, sem misstu þannig af menntun ,sem gæti komið þeim að gagni síðar í lífinu.
Menn verða að muna, að Þorsteinn Þ. Víglundsson er skipaður skólastóri við Gagnfræðaskólann, og því verður tæplega breytt að sinni. Æskulýður þessa bæjar á að búa að starfskröftum hans um skeið. Allir hugsandi menn hljóta því að æskja þess, að hann fái notið sín, svo að hann fái unnið æskulýð þessa bæjar allt það gagn, sem frekast má verða, líka þeir, sem frekar hefðu kosið, að skólastjórinn hefði orðið annar.

Sigurjón Árnason.

Samvinnuskólapilturinn svaraði fyrir huldumanninn
Í fjarveru árásarmannsins á sóknarprestinn tók nú samvinnuskólapilturinn að sér það hlutverk að svara fyrir huldumanninn, sem kallaði sig Örn.
Veittu því athygli, vinur minn, að piltur þessi fullyrðir, að nemendur Gagnfræðaskólans eigi að geta numið eða tileinkað sér þá þekkingu á tveim vetrum, sem ég hafði baslað við að nema á 6-8 árum, ef bókleg kennsla í Gagnfræðaskólanum væri með eðlilegum hætti. Taktu vel eftir þessu, því að síðar í fjármálastússi þessa sama manns í kaupfélagsstjórastöðu fór allt hans brak og braml á einn og sama veg, sökum skorts á ályktunargáfu. Allt fór það á hausinn og hann með. Þroskuð ályktunargáfa er hverjum manni mikil nauðsyn, eigi hann að annast fjármál.
Hér birti ég þér svo nokkuð af hreytum piltsins í sóknarprestinn. Þær sanna að töluverðu leyti menningarástandið í bænum þeim, þar sem mammon réði öllum ríkjum, sýna og sanna, hve ömurlegt það var, sem fólkinu var boðið að lesa um mann eins og séra Sigurjón Árnason, sóknarprest. Enda liðu ekki mörg ár, þar til Eyjabúar reyndust vaxnir upp úr þessu foræði öllu.
Svo færðu hér grein Samvinnuskólapiltsins, Sigurðar S. Schevings:
„Presturinn hefur nú fært fram ástæðurnar fyrir því, hvers vegna hann mælti með Þorsteini Þ. Víglundssyni. En þar sem hann hefur orðið svo óheppinn að byrja grein sína á því að segja það, að aðeins kennarahæfileikar og menntun eigi að ráða við val skólastjórans, þá þykir blaðinu rétt lesendanna vegna að sýna fram á það með rökum, að presturinn hefur, með því að mæla með Þorsteini alls ekki farið eftir því. Og skulu hér nefnd dæmi:
1. Presturinn vissi alls ekki, hvort hinir umsækjendurnir væru gæddir verri kennarahæfileikum en Þorsteinn. Miklu fremur mátti búast við því, að þar sem þeir eru betur menntaðir, þá muni þeim hægar að láta góða menntun í té. Hefur hann því eftir þessu alls ekki dæmt eftir kennarahæfileikum mannanna. Enda liggur það í augum uppi, að þar sem hann, eftir því sem hann sjálfur segir, þekkti ekki hæfileika þeirra, þá gæti hann ekki dæmt eftir þeim.
2. Hvað menntuninni viðvíkur, þá hefur hann viðurkennt það, að hinir umsækjendurnir hafi meiri menntun. Hann hefur þá í þessu tilfelli farið eftir því, hver hefur minnsta menntun.
Þetta er nú byrjunin. Og þess vegna mátti svo sem búast við, að ekki tæki betra við, þegar að framhaldinu kom. Og sú varð raunin á, því að það er ekki annað en oflof um Þorstein, sem varla hefði verið takandi í útfararræðu, hvað þá heldur í rökræðu um kosti og galla manna. Presturinn verður að viðurkenna það, að hinir þrír, sem hafa aflað sér sérmenntunar og framhaldsnáms, muni frekar látið ungmennum þessa bæjar menntun í té, heldur en maður, sem hefur gengið i lýðháskóla og kennaraskóla, því að sú menntun er ekki meiri en það, að hver duglegur nemandi ætti að hafa hana eftir tveggja ára nám í Gagnfræðaskóla Vestmannaeyja, ef á annað borð skólinn léti þá menntun í té, sem hann ætti að geta með því að hafa sæmilega góða kennara. (Leturbreytingin er mín til þess að vekja athygli á þekkingu þeirri og dómgreind um fræðslumál, sem þessi orð bera vitni um. Þ. Þ. V.).
Og að síðustu: „Það er enginn efi á því, að presturinn getur kennt Þorsteini mikið, enda þótt hann veitti honum aðeins tilsögn í því, er hann hefur lært af því að vera í hinum almenna menntaskóla, enda þótt hann sleppti með öllu því, sem hann hefur lært í Háskóla Íslands . ..“ Og að lokum: „Presti þýðir ekkert að fara þess á leit, að Víðir þegi yfir þessu gönuhlaupi hans og Jónasar, því að Víðir vill gera það, sem hann getur, til þess, að þeir, sem fara í Gagnfræðaskóla Vestmannaeyja hljóti sem bezta menntun þrátt fyrir það, þó að til séu menn, sem setja vilja fótinn fyrir það, - já, jafnvel menn, sem hugsa eiga um það eingöngu, að sálin verði sem þroskuðust í hverjum einstaklingi. Og þar með er ástæðulaus aðdróttun prestsins um það, að nokkuð hafi verið gert til þess, að nemendur hættu við að fara í skólann. Þeir einir eiga sök á slíku, sem af pólitískum ástæðum hafa sett óhæfari kennara í skólann en annars þyrfti að vera. Það er þeirra að biðja um fyrirgefningu synda sinna.“

S. S. S.

Þessum íhreytum anzaði presturinn ekki. Hann bað því aldrei um fyrirgefningu þessara synda!
Og blessaður tíminn leið og hver atburðurinn rak annan.
Samvinnuskólapilturinn (S. S. S.) hafði nú sannað forustumönnum Flokksins, hvaða töggur voru í honum til ræðumennsku og skrifa, svo að eitthvað varð fyrir hann að gera í bænum. Honum voru nú útvegaðir fjármunir til þess að geta stofnað kaupfélag. Það skyldi draga úr vexti og viðgangi hinna tveggja „vinstri“ kaupfélaga, sem starfrækt voru í bænum, Kaupfélag alþýðu og Kaupfélag verkamanna. Og ekki stóð á því að fá trausta ábyrgðarmenn á víxlana fyrir þetta kaupfélag Flokksins.
Jafnframt þessum glæsileik öllum hélt samvinnuskólapilturinn áfram að skrifa í flokksblaðið og varð nú brátt aðstoðarritari þess. Flokksforustunni fannst hann alveg bráðefnilegur og upprennandi baráttumaður flokksins og foringjaefni. Allt, sem hann skrifaði, var svo vel og skynsamlega orðað og hugsað!
Hver rógsgreinin á fætur annari birtist í blaði Flokksins eftir þennan pilt. Þannig var það viku eftir viku. En sumum óbreyttum flokksmönnum fannst þó lítið til þessara skrifa komið. Þeir voru byrjaðir að hugsa. Ef til vill var það þroskamerki. Voru þeir að vaxa frá Flokknum? Var ekki eitthvað gruggugt í þessu öllu saman? Samræmdist það innra manni þeirra lengur og lífshugsjón að efla þetta vald í bænum, þar sem eiginhagsmunir voru settir ofar öllu og fáráðlingar keyptir til skítverkanna?
Fólkið var farið að hugsa og forustuliðið varð þess vart.
Og svo leið að næstu bæjarstjórnarkosningum. Þær áttu fram að fara 1934.
Þess vegna reið á því að halda áfram að skrifa. Það gerði samvinnuskólapilturinn og dró hvergi af sér, enda hvattur til þess óspart. Skammirnar dundu á okkur hinum vikulega.
Eg má til með að skrifa hér upp nokkrar glefsur úr greinum hans, sem leiddu til þess, að hann gekk sér gjörsamlega til húðar í þessu starfi sökum skorts á dómgreind og eigin vitund um takmörk sín. Hinir hógværari og skynsamari menn í Flokknum mótmæltu og hótuðu. Aðrir tóku sínar ákvarðanir þegjandi og hljóðalaust. Við fundum hin hallkvæmu áhrif af skrifum þessum. Fylgi Flokksins fór minnkandi. Fólkið þroskaðist og óx frá ósköpum þessum.
Við bæjarstjórnarkosningarnar árið 1934 tapaði Flokkurinn sjötta fulltrúanum í bæjarstjórn kaupstaðarins. Þá þegar hafði mikið áunnizt, fannst okkur. Stórt skarð var brotið í valdavegg eiginhagsmunaklíkunnar í bænum, konsúlanna og kaupmannanna með nánustu fylgifiskum. Enn var það verk óunnið að fella fimmta fulltrúann þeirra frá setu í bæjarstjórn, svo að Gagnfræðaskólinn í Vestmannaeyjum gæti eignazt veglega byggingu fyrir starfsemi sína. Gegn þeirri hugsjón minni stóð öll þessi eiginhagsmunaklíka sem samfelldur múrveggur. Það skyldi aldrei gerast í minni skólatíð þar, sögðu þeir. - Við sjáum hvað setur.
Nú skaltu bráðum fá nasasjón af skrifum samvinnuskólapiltsins í minn garð og skólans, áður en Flokkurinn tapaði sjötta sætinu í bæjarstjórninni.

Honum bauð í grun
Þegar „gamli maðurinn á Tanganum,“ Gunnar Ólafsson, kaupmaður og konsúll, tók að hugleiða tilveruna og umhverfið sumarið 1933, árið fyrir fyrsta tapið, komst hann að þeirri niðurstöðu, að mikil hætta væri í aðsigi um völd þeirra Tangamanna í bænum, ef ekkert yrði að gert. Hann var skynugur, gamli maðurinn, og skildi, að með kynslóðaskiptum gat jafnvægið raskazt í bænum þeim í óhag. Svo voru „vondir menn“ starfandi við skóla bæjarins, að minnsta kosti einn við gagnfræðaskólann.
Já, víst var um það, að þar starfaði vondur maður „með svartan blett á tungunni.“ - Já, hörmulegt var þetta allt saman og mikil þörf á að taka nú til að skrifa og reyna að hamla gegn þróuninni - benda fólki á „svörtu blettina“ á tungu þessara manna og margskonar mannlýti, sem nú virtust til skýja hafin á þessum tímum hinna andsnúnu stöðuveitinga í þjóðfélaginu.
Og kaupmaður þessi og konsúll lét sannarlega ekki sitja við hugsunina eina. Hann var atorkumaður að hverju sem hann gekk. Nú tók hann að skrifa í flokksblaðið skammargreinar, svo að um munaði. Í einni þeirra stóð þessi klausa: „Þegar mér verður hugsað til þeirra manna, sem með ósannindum og hatursfullri framkomu í ræðu og riti hafa safnað svo mörgum svörtum blettum á tungu sér, að tungan hlýtur að vera orðin alsvört, þá get ég helzt ekki varizt því, að mér dettur sérstaklega einn maður í hug, sem hefur skólastjórastörf með höndum . . .“
Þarna fékk ég það óþvegið og meira í þessari grein, sem ég þreyti þig ekki á að hafa hér eftir. — Veslingurinn ég, sem hélt mig aldrei hafa sagt ósatt orð vísvitandi. Hitt gat ég fallizt á að taka við töluverðu af pólitískum skömmum, því að ég hafði skrifað um þörf þá að byggja gagnfræðaskólahús í bænum o. fl. í þeim dúr, en þær framkvæmdir vildu bæjarvöldin ekki sökum þess, að þá hlutu útsvörin að hækka að mun, og ekki gátu hinir kúguðu greitt nokkur útsvör að ráði.
Það hlaut að vera hlutskipti þeirra ríku, og það var bölvað hlutskipti, sem ekki mátti eiga sér stað!

Samvinnuskólapilturinn skildi, hvað klukkan sló
Þegar hér var komið skrifum gamla mannsins, skildi samvinnuskólapilturinn, hvað klukkan sló í skrifstofu Tangans. Og nú tók hann aftur til að skrifa og birta hverja skammargreinina á fætur annarri, til þess að sýna og sanna flokksforustunni hvers hann dygði til.
Fyrst tók hann Kristján Linnet bæjarfógeta til bænar. Greinar um hann kallaði pilturinn „Fúlalæk.“
Og svo tók hann til að hundelta mig. - Meðan ég sjálfur persónulega stóð undir áföllunum, fann ég ekkert til. Ég var öllu viðkvæmari fyrir skólanum og starfi mínu þar. En baráttuna taldi ég nauðsynlega skólans vegna og vegna framtíðar minnar í skólastarfinu í bænum, ef takast mætti að gera peningavaldið áhrifalaust um fræðslumálin, svo að skólinn gæti m.a. eignazt hús og varanlegt heimili. - Ég sjálfur átti vissulega fyrir því að fá á baukinn og taldi það ekki eftir mér að þola það.
Svo byrjaði þá samvinnuskólapilturinn að senda mér tóninn.
Hinn 4. september um haustið (1933) skrifaði hann grein í flokksblaðið um fjármál bæjarins. Inn í þá grein blandaði hann rekstri gagnfræðaskólans og kennslu þar. Það varð hans „banabiti.“ Nú skaltu lesa: Þarna stóð þessi klausa:
„Haustið 1932 hélt Félag ungra Sjálfstæðismanna námskeið, þar sem kenndar voru ýmsar gagnlegar námsgreinar. Á námskeiði þessu kynntist ég kunnáttu ýmissa nemenda, sem höfðu verið í gagnfræðaskólanum. Sérstaklega kynntist ég bæði skriflegri og munnlegri íslenzkukunnáttu þeirra. Og ég verð að segja eins og er, að aumlegri menntun hef ég varla getað hugsað mér en þá, sem veitt hafði verið sumum nemendum í þessari grein. Og það, sem sérstaklega sannar slælega kennslu í þessum skóla er það, að margir af þessum nemendum voru bráðgáfaðir og ágætir námsmenn. Ég gæti nefnt fjöldamörg dæmi upp á það, að skólastjórninni er í ýmsu ábótavant, bæði hvað við kemur stjórnsemi á nemendum og fyrirkomulagi kennslunnar .. .“
Og svo: „Það virðist vera nóg komið af svo góðri skólastjórn, enda mun varla við hana unað ... Og svo verður aumingja bæjarsjóður að standa straum af þessum skóla. —
S. S. S.“

Svo mörg voru þau orð og miklu fleiri.
Nú vissi það allur almenningur í bænum, að ég var íslenzkukennari skólans. Og ég þótti laginn íslenzkukennari, þó að ég segi sjálfur frá. Enda hafði ég verulegt yndi af að kenna móðurmálið mitt, sem ég hef unnað frá barnæsku.
Um stjórnleysi í skólanum og illa meðhöndlun nemendanna fer samvinnuskólapilturinn, Sigurður S. Scheving, mörgum hörðum orðum. Sú fullyrðing hans kom mér mjög á óvart, því að ég vissi engan fót fyrir henni.
Í skjóli þess eða með þeirri vissu, að Eyjabúar hefðu nú gleymt skrifum séra Sigurjóns Árnasonar sóknarprests um skólastarf mitt, skrifaði nú hinn nýbakaði kaupfélagsstjóri flokksins allt þetta níð og allan þennan atvinnuróg í þeirri von að takast mætti m.a. að tortíma aganum í skólanum og skapa þar stjórnleysi og upplausn.
Þegar ég hafði lesið þessa níðgrein alla fyrir konuna mína, sat ég sem steini lostinn og hugleiddi liðna tíð. Eg undraðist í rauninni þessar svívirðilegu og persónulegu skammir þessa manns í minn garð og þó enn þá meira atvinnuróginn. Ég þekkti ekkert þennan skriffinn Flokksins. Ég hafði naumast nokkru sinni mælt hann máli. Og svo hafði þingmaðurinn þakkað honum alveg sérstaklega á þingmálafundinum fyrir allar þessar persónulegu svívirðingar á mig þarna á fundinum og hælt honum í hástert.
Þarna sat ég agndofa. Þá gerðist atvik, sem var táknrænt fyrir heimilislífið mitt, fyrir það vígi, sem það var mér og hefur alltaf verið fyrr og síðar. Konan mín gekk til mín. Hún lagði handlegginn um hálsinn á mér, strauk mér um vangann og kyssti mig. Svo hvíslaði hún að mér: „Taktu þetta ekki of nærri þér, vinur minn, hafðu mín ráð: Gerðu vísu um hin illu öfl í bænum og sannaðu til, þér léttir.“
Og ég fór að ráðum hennar eins og fyrr og síðar, og hérna færðu hluta af kveðskapnum:

Hefst við í Eyjum heiftþrungið vald,

sem hvergi mun eiga sinn líka,

argasta og rætnasta afturhald

og eiginhagsmunaklíka.

Fram ber að sækja mót græsku og gný,

gallharður, engu að kvíða,

þótt heiftþrungin konsúla- og kaupmannaþý

kappkosti að skamma og níða.

(Ég sleppi hér einu erindi. Ég er ekki alveg viss um, að það þyki prenthæft).
Og svo sannarlega létti mér við kveðskapinn. Ég var alveg stálsleginn á eftir, búinn í allt. Við höfum aldrei flíkað þessum vísum mínum fyrr við nokkurn mann, og þú lætur þær liggja í þagnargildi, frændi minn sæll!
Ég óska að skjóta því hér inn í mál mitt, að ég hef stundum haft ánægju af að lesa ræður Meistara Jóns. Þær eru kjarnyrtar og hugsunin skír og afdráttarlaus. Þar er fast að orði kveðið. Á einum stað ræðir hann um átökin miklu um mannssálina, hugsun mannsins og tilveru, átökin milli alföðurins og óvinarins mikla, sem Meistarinn nefnir hinu grófasta nafni, svo að tilheyrendur hans, bændafólkið, færi ekki villt um það, hvað hann ætti við. - Átök þessara tveggja afla um sálarlífið mitt og tilveru í kaupstaðnum minnti mig að ýmsu leyti á átökin, sem Meistari Jón ræðir um í ræðum sínum. En nú var meginatriðið óreynt: Hvaða áhrif hafði þetta persónulega níð og þessi heiftúðlegi atvinnurógur á framkomu nemenda minna gagnvart mér og agann í skólanum? Stefnan var öðrum þræði sú að tortíma honum. Áhrifin hlutu að koma brátt í ljós. - Ég var við öllu búinn.
Og ég minnist næstu daga og vikna með ánægju. Aldrei höfðu nemendur mínir verið mér betri og ljúfari í samvinnu. Þetta var reynsla mín yfirleitt af Eyjafólki, þegar á reyndi. Það ól með sér dómgreind á vissum sviðum. Það lét ekki blekkjast af þvílíkum skrifum. Þar ályktuðu óvildarmenn mínir skakkt um hug þess og hjartalag. Allur þorri þessa fólks hafði skömm á skrifum þessum og andlegum göslahætti skriffinnans. Það átti eftir að sannast áþreifanlega.
Kristján Linnet var þá bæjarfógeti í Vestmannaeyjum. Hann var oft orðheppinn náungi og skrifaði mikið í bæjarblöðin. Hann er kunnur gamanvísnahöfundur undir nafninu Ingimundur.
Eftir að hafa lesið þessa grein Sigurðar S. Schevings skrifaði bæjarfógeti: „Sigurður S. Scheving er einhver allra efnilegasti lærisveinn, sem Gunnar Ólafsson konsúll hefur átt um dagana og hinn líklegasti til að taka upp hið pólitíska gróðurstarf hans.“ - Svona var guð víðar en í Görðum í Eyjunum þá.
Og svo hélt S. S. S. áfram að skrifa samkvæmt pöntun.
Eins og ég drap á, þá beitti ég mér fyrir stofnun iðnskóla hér í bæ haustið 1930. (Sjá skýrslu um hann á öðrum stað hér í ritinu). Að námskeiði þessu loknu afhenti ég hinu nýstofnaða Iðnaðarmannafél. Vestmannaeyja skólann til reksturs, svo sem ég gat um.
Eftir að hafa rekið iðnskólann einn vetur uppgötvuðu iðnmeistararnir, að erfitt mundi fjárhagslega að reka skólann svo vel væri nema einhver sérstök fjáröflunarráð yrðu fundin.
Þingmaðurinn útvegaði iðnaðarmönnum ríkisstyrk til reksturs skólanum. En sá styrkur hrökk skammt, þar sem greiða þurfti alla kennslu við skólann fullu verði.
Þá var gripið til þess ráðs að afla skólanum nemenda utan alls iðnnáms og láta þá greiða drjúg skólagjöld til þess að létta rekstur skólans. Þarna sáu ofsóknarmenn mínir og gagnfræðaskólans sér slag á borði: Hefja áróður fyrir eflingu Kvöldskóla iðnaðarmanna, eins og hann var kallaður, til þess að afla aukinna skólagjalda og draga um leið unglinga frá að sækja gagnfræðaskólann. Þarna voru sem sé slegnar tvær flugur í einu höggi. Það er háttur búmanna!
Svo hófst áróðurinn:
Kvöldskóli iðnaðarmanna (Víði, 12. sept. 1933):
„... óskandi að sem flestir bæjarbúar stæðu saman að því að efla þetta skólahald. Með skilningi og áhuga ætti stofnun þessi að geta orðið lyftistöng fyrir menntun þessa bæjar ...“ Sem sé kvöldskólinn!
Og svo sama dag: „Víðir vill eindregið benda unga fólkinu á að athuga auglýsingu hér í blaðinu um Kvöldskóla iðnaðarmanna ... Mun óhætt að treysta því, að til þess skóla verði vandað eftir föngum ..., því að vitanlegt er það, að ekki geta unglingarnir eða unga fólkið betur varið frístundum sínum á kvöldin en að auka við þekkingu sína. Að ganga í kvöldskólann er gott ráð til þess.“
Og svo var samvinnuskólapilturinn látinn halda áfram að skrifa. Hinn 19. september (1933), þegar unglingarnir sóttu um skólavist í gagnfræðaskólanum sem örast, skrifaði S. S. S.: „Síðan Iðnaðarmannafélag Vestmannaeyja var stofnað, hafa iðnaðarmenn sýnt þann virðingarverða dugnað að halda uppi skóla fyrir iðnnema. Hefur skóli þessi verið mjög gagnlegur og virðingarverður, enda alltaf gengið vel að undanskildum einum vetri, sem hann fór út um þúfur, en þann vetur var Þ. Þ. V. skólastjóri hans. Nú hefur þessi skóli fært út kvíarnar. Virðist hann nú geta verið ákjósanlegur skóli fyrir unglinga, sem vildu leita sér framhaldsmenntunar. Herra kennari, Halldór Guðjónsson, mun veita skólanum forstöðu, og er það næg trygging fyrir því, að þarna mun vera um ágætisskóla að ræða. Ættu bæjarbúar að virða þessa viðleitni og senda unglingana í þennan skóla. (Leturbreyting er greinarhöfundar, þ. e. Sigurðar S. Schevings, samvinnuskólapilts). Finnst mér sjálfsagt, að þessi skóli kæmi til að geta leyst af Gagnfræðaskólann í vetur og að bærinn veitti honum ókeypis húsnæði í staðinn.“
Svo mörg voru þau orð. Þarna fékk ég þakklæti fyrir það að stofna iðnskóla í bænum. - Ég beið eftir því, að iðnaðarmenn í kaupstaðnum hrektu þessa lygi Sigurðar um stjórn mína á hinum nýstofnaða iðnskóla, sem ég afhenti þeim að starfi og prófi loknu. En sú von mín brást, enda voru þeir flestir á bandi Flokksins.
Þannig var alið á unglingunum í kaupstaðnum næstu 19 árin eða þar til ég hafði fengið byggt gagnfræðaskólahúsið og fengið skólanefndina til að fullnægja nýju fræðslulögunum frá 1946 um framlengingu skólaskyldunnar í bænum gegn vilja skólastjóra barnaskólans, sem þá var einnig H. G.
Árangurinn af öllum þessum áróðri varð sá, að Kvöldskóli iðnaðarmanna fékk töluverðan hluta þeirra unglinga, sem yfirleitt áttu erfiðara með nám, voru treggáfaðri, þó að það væri vitanlega ekki án undantekninga. Þeir greiddu skilvíslega skólagjöldin sín, og þar með var markinu náð.
Þegar samvinnuskólapilturinn hóf atvinnuróginn gagnvart mér 1933, tók Páll Bjarnason skólastjóri drengilega svari mínu og vítti piltinn fyrir níðskrif sín og rætni, ekki sízt sökum þess, að níðskrif hans snertu hin viðkvæmustu málin, þar sem voru uppeldismál æskulýðsins í bænum. Þar sagði skólastjóri m. a.: „Greinarhöfundur fer mörgum hörðum orðum um Þorstein Þ. Víglundsson, skólastjóra, kennslu hans og þekkingu. Ekki er mér kunnugt, á hvern hátt hann hefur kynnt sér það mál, en mjög eru ummæli hans ólík vottorði því, sem Kennaraskólinn gaf sama manni fyrir fáum árum, og ólíklegt að honum hafi förlazt mikið um þekkingu þessi ár, sem hann hefur kennt. Prófdómarar s.l. vor hafa gefið vottorð um árangur kennslunnar ...“ Margt fleira sagði skólastjóri mér til gengis og velfarnaðar og starfi mínu til framdráttar. Eins og ég hefi tekið fram, þá rak ég skólann enn í húsi barnaskólans, þar sem við Páll unnum saman hvern dag.

Rúsína í pylsuendanum
Og nú gægðist fram rúsína í enda pylsunnar.
Gissur Ó. Erlingsson, tengdasonur Kristjáns Linnets, bæjarfógeta, hafði kennt hjá mér tungumál við skólann. Hann var þess vegna vel kunnugur öllu skólastarfinu. Samvinna okkar var hin ánægjulegasta. Hann tók nú til að rannsaka ýmsar skrár og skýrslur eftir að hafa lesið róg og níð samvinnuskólapiltsins, Sigurðar S. Schevings, sem nú var orðinn kaupfélagsstjóri Flokksins - rak hið nýstofnaða Kaupfélag Eyjabúa.
Þegar Gissur hafði lokið skýrslurannsóknum sínum, skrifaði hann grein, sem vakti mikla athygli í bænum, - vakti hlátur margra, reiði sumra, gremju annarra og olli pólitískum dauða Sigurðar S. Schevings.
Þessi grein hans er góð áminning okkur öllum um það að athuga og hugleiða vel „glerhúsið,“ sem við flestir búum í, áður en við köstum steininum.
Hér læt ég þig, frændi minn góður, fá þessa grein Gissurar Ó. Erlingssonar samkennara míns. Hún varð sem sé höfundi níðsins örlagarík, - sálgaði honum gjörsamlega, að minnsta kosti í einum skilningi.
Hér kemur svo greinin:
„S. S. S. kveðst hafa tekið við nemendum gagnfræðaskólans til kennslu og er klökkur yfir því, hve slæmrar kennslu þeir nemendur hafa notið hjá kennurum skólans. Sérstaklega virðist honum þó blöskra, hve slæmrar íslenzkukennslu þeir hafa notið. Kveðst hann hafa kynnzt kunnáttu nemenda þessara, er hann tók þá í kennslu í sinn skóla. - Að mínu áliti er nauðsynlegt, að hver sá, sem vill gagnrýna eitthvað, beri eitthvert skyn á það, sem hann er að gagnrýna.
Jafnframt tel ég það skyldu hvers gagnrýnanda að viðhafa sanngirni, en láta ekki athugasemdir sínar stjórnast af persónulegri óvild eða pólitískum fjandskap. Hvorttveggja tel ég að S. S. S. hafi gert sig sekan í. Hvað hæfileikana snertir tel ég rétt að geta þess, að ég álít S. S. Scheving undir engum kringumstæðum hæfan til að kenna íslenzka tungu. Að mínu áliti gæti hann haft mikið gagn af því að setjast á skólabekk hjá Þ. Þ. V. og nema hjá honum íslenzku.
Í þeim hluta greinar S. S. S., sem er í Viði 4. f.m., taldi ég milli 40 og 50 stafsetningarvillur og greinamerkjavillur. Ég tel ólíklegt, að S. S. S. mundi taka hátt próf í íslenzku við Gagnfræðaskólann hér með aðra eins réttritun, tel meira að segja vafa gæti leikið á, að hann næði prófi þar í þeirri grein.
Ég fletti upp í Samvinnunni frá 1931, þar sem einkunnir S. S. S. við burtfararpróf úr Samvinnuskólanum eru skráðar. Hann hlaut í íslenzku 2. einkunn lakari. Í þeirri námsgrein hlaut skólastjóri gagnfræðaskólans hér fyrstu ágœtiseinkunn. Orkar þó ekki tvímælis, að meira er heimtað af kennaraefnum en samvinnuskólapiltum í þeirri grein. Af þessu má glögglega sjá, hvor þeirra S. S. S. eða Þ. Þ. V. sé líklegri til að geta kennt íslenzka tungu, og hvort gagnrýni Sigurðar muni heldur byggð á ræktarsemi við menntamál Vestmannaeyja eða sprottinn af verri hvötum.
Æskilegt væri, að S. S. S. vildi láta vera að kasta hnútum, sem hann veldur ekki, næst þegar hann ætlar að hjálpa bænum út úr kröggum með skrifum sínum.

G. Ó. E.“

„Glerhúsið“ var brostið, og fólk hló, sumir hjartanlega eins og ég og mínir. Til voru þeir einnig í bænum, sem létu brúnir síga og púrruðu.
En svo var meira eftir. Og þá bið ég þið að lesa um lok Kaupfélags Eyjabúa hér í ritinu 1975, ef við tórum.
Það er bezt að segja það hér Félagi ungra sjálfstæðismanna til varnar, að það hafði aldrei valið S.S.S. til að kenna á umræddu námskeiði. Það hafði aldrei haldið þetta námskeið. Það voru ósannindi greinarhöfundar - ómenguð lygi eins og orð hans og fullyrðingar um endalokin á iðnskólastarfi mínu hér í bænum. Þannig var skrifað og starfað til þess að þóknast flokksforustunni í bænum.
Skólastarf mitt var nú styrkara og stóð fastari fótum en nokkru sinni fyrr. Öll þessi níðskrif höfðu snúizt mér og skólanum til góðs. Það átti ég að þakka vinsemd og velvild mætra manna, sem stóðu með mér og voru mér ómetanlegar hjálparhellur. Og svo fylgdu mér hulin öfl, svo að ég vissi fyrirfram, hvernig fara mundi. Sú vissa hafði góð og hressandi áhrif á sálarlífið. Þessi árás hafði snúizt mér til góðs og fleiri fóru á eftir, sem einnig urðu mér til framdráttar og gengis. Sömu öfl á verði. Við komum bráðum að þeim kafla sögu minnar.

Hitler talar. Kaupfélag Eyjabúa „setur upp tærnar“

Og nú tóku við nýstárlegir tímar í Eyjum. Hitler hafði flutt hina miklu æsingaræðu sína 8. apríl 1933, þegar nazisminn í Þýzkalandi var að ryðja sér til rúms. Og ræðan var brátt þýdd og birt í blaði Flokksins í Vestmannaeyjum, enda rak þingmaðurinn „þýzkt konsúlat“ í bænum. Hákot er stórt orð, sagði karlinn og spýtti mórauðu.
Ungir Eyjamenn í flokknum lutu höfði og létu ánetjast. Það kom mér persónulega ekki á óvart, því að flokksuppeldi þeirra margra hafði verið í þeim anda (sbr. skrif S.S.S.) og jarðvegurinn frjór.
Árið eftir ósköpin, sem yfir mig dundu, var Kaupfélag Eyjabúa gjaldþrota. Ábyrgðarmennirnir urðu að greiða fúlgur fjár fyrir fjárhagsleg axasköpt kaupfélagsstjórans - samvinnuskólapiltsins, sem ekki kunni fótum sínum forráð, og ef til vill sízt á sviði félagsmála og viðskiptalífsins. Og svo kom annað til: Gerð fólksins, hugsunarháttur og þroski. Allur þorri þess reyndist mér heiðarlegt fólk og vel gert, þó það fylgdi Flokknum blint að málum. Mjög mörgum hinna óbreyttu flokksmanna hafði ofboðið svo þessi skrif S.S.S. kaupfélagsstjóra, að þeir höfðu ekki hug eða lund til að verzla við kaupfélag Flokksins, hættu því, fengu skömm á sinni eigin kaupfélagsverzlun.
Útvegsbankinn seldi Kaupfélagi verkamanna hústóft Kaupfélags Eyjabúa að Bárustíg 6, þar sem Kaupfélag Vestmannaeyja er nú til húsa öðrum þræði.
Í árásum þessum, sem ég hef nú drepið á, var treyst á dómgreindarskort Eyjafólks í heild. En fólkið reyndist íhugult og heilbrigt og lét skynsemina ráða og svo reynsluna í hinu daglega lífi sínu.
Kaupfélag Flokksins var orðið gjaldþrota. Ályktunargáfa kaupfélagsstjórans hafði líka reynzt með afbrigðum á viðskiptasviðinu, eins og þegar hann ályktaði um námsafköst gagnfræðaskólanemendanna á tveim vetrum, væri kennsla og skólastjórn eins og þar ætti að vera eða gæti verið, ef allt væri með felldu.
Og sjötti bæjarfulltrúinn var fallinn!
Ekki vil ég fullyrða, að skammirnar á mig og skólann, hinn ósvífni atvinnurógur, hafi átt drýgstan þátt í því tapi. Fokksforingjunum hafði verið klórað illa og harkalega undir uggum. Það eitt er víst. Og ekki vil ég fullyrða heldur, að saklaus hafi ég verið í þeim gæluleik.
Þá var eftir að ná af flokknum fimmta bæjarstjórnarfulltrúanum, svo að tök yrðu á að hefja byggingarframkvæmdir við gagnfræðaskólahúsið í kaupstaðnum.
Eftir húðstrýkinguna miklu var S.S.S. látinn hætta að skrifa í flokksblaðið. Eftir að Kaupfélag Eyjabúa setti upp tærnar, sást nafn hans ekki í blaðinu nema undir Pfaff-auglýsingum, en það umboð var honum einhver tekjulind.
Svo fékk ég nokkurn veginn starfsfrið næstu fjögur árin (1934-1938), enda átti flokksforustan engan tilkippilegan mann til skítkastsins eins og á stóð. Ungur og efnilegur skriffinnur var að búa sig undir þjónustuna. Hann tók við starfi því árið 1938, ef ég man rétt. Hann birtist þér svo bráðum á sjónarsviðinu.

Friðmæli Flokksblaðsins
Eftir að allt var komið í hundana hjá árásarliðinu og víst var, að flokkurinn hafði tapað sjötta bæjarfulltrúanum við bæjarstjórnarkosningarnar 1934, vildi ritstjóri flokksblaðsins auðsýnilega friðmælast. Þá skrifaði hann í blað sitt: „Piltar og stúlkur, sem ekki eru yfirhlaðin störfum, ættu að nota tækifærið og sækja Gagnfræðaskólann, því að þó að gamla sagan segi, að bókvitið verði ekki í askana látið, þá er sú saga fyrir löngu dauðadæmd. Sá, sem mest lærir og mest veit, verður venjulegast mesti maðurinn. Minnist þess ungu piltar og stúlkur.
Gagnfræðaskólinn er, að því er séð verður, í góðu lagi, og eftir því sem blaðið veit bezt, eru kennarakraftar góðir, og af reynslunni skuluð þér þekkja þá.“ Þannig orðaði ritstjórinn friðmæli sín. Nú voru ekki maðkarnir í mysunni lengur! Og við hlógum mörg og skemmtum okkur dásamlega.

Ég var utanflokka. Baunadiskurinn
Ég á í fórum mínum búna til birtingar sögu Kaupfélags alþýðu hér í bæ.
Rúmið í Bliki leyfir ekki, að saga þess sé birt hér í ritinu að þessu sinni. Mér er þó nauðsynlegt að geta þess hér til nánari skýringar, að við vorum fjórir reknir úr stjórn þess af því við fundum að starfsemi framkvæmdastjórans og töldum hana leiða félagsskapinn til tortímingar eins og kom á daginn.
Eftir að við fjórir vorum reknir úr stjórn kaupfélagsins að ráði málsmetandi manna innan flokksforustunnar í Reykjavík og án vitundar foringjans Jóns heitins Baldvinssonar, taldi ég mig ekki eiga heima í Alþýðufl. lengur. Þar var eitthvað meira en lítið sorugt bak við tjöldin að okkar reynslu og dómi. Okkur var öllum þar ofaukið. Þá bar þar mikið á alls kyns ungum skýjaglópum, gáfuðum labbakútum, prinsum, eins og við kölluðum þá okkar á milli. Þeir æsktu frama á vegum flokksins og góðrar atvinnu, án þess að gera sér grein fyrir skyldum sínum eða ábyrgð. Óregla var þar líka með í för.
Forusta alræðisvaldsins hér í bænum hafði fengið nasasjón af þessu stríði okkar við hin ógæfusamlegu öfl í Alþýðuflokknum og vissu, að við fjórir vildum ekki þýðast starf hans og stjórn lengur.

(Vantar framhald kaflans, einn dálk)

Ég samlagast Framsóknarflokknum
Ég hafði alltaf unnað bændastétt landsins og þakkað henni í hjarta mínu allt, sem hún frá fyrstu stundum íslenzkrar tilveru hafði verið menningu og frama íslenzku þjóðarinnar. Þessi hugsun festi enn styrkari rætur innra með sér, er ég hlustaði á fyrirlestra norskra fræðimanna um íslenzkar fornbókmenntir og íslenzka menningu í heild á fyrstu öldum Íslandsbyggðar. Þá hreifst ég og gladdist. - Faðir minn var bóndi og ég búfræðingur. Og samvinnumaður var ég fæddur. Það fann ég. Til vinstri við Alþýðuflokkinn gat ég ekki átt heima.
Í baráttu minni fyrir hugsjónum mínum í bænum, gat ég ekki staðið utan flokka. Ég hélt samt vinsamlegum tengslum við flesta framámenn hinna vinstri flokkanna í bænum. Og þó að eitthvað bjátaði á og ég fengi íhreytur frá sumum þeirra, lét ég það land og leið af skiljanlegum ástæðum. Þegar „múrinn mikli“ hafði verið unninn, varð ég að treysta á vinsemd vinstri foringjanna hugsjónum mínum til fulltingis.

Dálítið sýnishorn
Eftir að S.S.S. hafði skrifað sig „í hel“, fékk ég nokkurn veginn starfsfrið næstu 4-5 árin. Flokkurinn átti þá engan skriffinn, sem vildi láta nota sig í skítverkin mér og starfi mínu til hnekkis. - Mikið var nú skrifað samt og skammazt í blöðum bæjarins. Og ýmsar persónulegar svívirðingar las maður á prenti. Hérna sendi ég þér eilítið sýnishorn af skrifum eins af embættismönnum Flokksins í forustuhlutverki. Sýnishorn þetta á að geta hjálpað þér eilítið í sálfræðilegum rannsóknum þínum á umhverfinu, sem við lifðum í, þar sem lífið sjálft hafði falið mér að starfrækja uppeldisstofnun, svo að mark væri að. Þessar svívirðingar fékk einn af verkalýðsforingjunum árið 1937, þegar ég bjó við þennan líka indælis starfsfrið, svo að ég kunni mér naumast læti.

„Opið bréf til (ég læt nafnið falla niður).

Þekkirðu manninn?

Það er maðurinn, sem hefur skrifað flest níðskrif.

Það er maðurinn, sem ort hefur flestar níðvísur.

Það er maðurinn, sem leggur í einelti alla sér betri menn.

Það er maðurinn, sem spillir og afvegaleiðir alla æsku.

Það er maðurinn, sem prédikar lygar og kallar þær sannleika.

Það er maðurinn, sem æsir menn til óvináttu.

Það er maðurinn, sem elskar deilur og sundrung og gerir þær að sínum atvinnuvegi.

Það er maðurinn, sem svívirðir öll trúarbrögð og treður á helgustu tilfinningum mannanna.

Það er maðurinn, sem öll versta spilling hefur gagntekið.

Það er maðurinn, sem reynir að eitra og spilla hverri einustu mannssál, er hann kemst í kynni við, og kennir mönnum að heimta allt af öðrum, en ekkert af sjálfum sér.

Það er maðurinn, sem ekki þekkir neitt það, sem er fagurt eða göfugt.

Það er maðurinn, sem notar hvert einasta tækifæri til að tala um vonzku og spillingu annarra, en sjálfur er hann verri en nokkur skepna, sem lífsanda dregur.

Hann reynir af öllum lífs- og sálarkröftum að gera unga og gamla líka sér sjálfum.

Skyldleika og tryggðabönd fótum treður hann og vanvirðir á allan hátt. Hann hikar ekki við að gera hvern þann, er af honum nemur, að svikara og ódreng.

Það er maðurinn, sem brýzt inn í helgidóm musterisins.

Hann lætur sálir svíkja sín helgustu loforð, sem gefin voru á helgri stund og stað.

Sæll er sá maður, sem ekki þekkir hann.“

(Hamar, 9. tbl. 6. júní 1937).

Erfiður fjórhagur — Launakúgun — Valdníðsla Við hjónin áttum mjög erfitt uppdráttar fjárhagslega. Ég hafði vænzt þess, að hið alls ráðandi vald í bæjarfélaginu léti ekki kné fylgja kviði á mér um laun mín fyrir starfið, þótt á milli bæri ýmislegt. En þetta reyndist mjög á annan veg.
Með bréfi dags. 7. des. 1932 tilkynnti skólanefndarformaður mér, að meiri hluti fjárhagsnefndar bæjarins gæti ekki á það fallizt, að ég fengi hækkuð laun mín í samræmi við árslaun gagnfræðaskólastjóra í landinu. Eg skyldi vissulega verða að sætta mig við að bera minna úr býtum. Ég átti að fá að halda grunnkaupi mínu, sem var kr. 3000,00 á ári og svo dýrtíðaruppbót eins og lög stóðu til. Jafnframt tilkynnti skólanefndarformaðurinn mér, að grunnkaup gagnfræðaskólastjórans á Ísafirði væru kr. 4000,00 og á Akureyri kr. 4200,00. Þannig sá þingmaður kjördæmisins um það með fylgifiskum sínum í fjárhagsnefnd, að árslaun mín urðu afráðin rúm 70% af árslaunum hinna gagnfræðaskólastjóranna.
Við þessa launakúgun urðum við hjónin að búa til ársins 1946, en þá urðu fastir starfsmenn gagnfræðaskólanna í landinu ríkisstarfsmenn. Þessi undirokun olli því m.a., að við misstum íbúðarhús okkar Brekku (nr. 4 við Faxastíg), sem við festum kaup á þetta ár (1932). Við gátum ekki staðið í skilum.
Af sömu ástæðum fékk ég enga greiðslu fyrir alla aukakennsluna mína og aðra vinnu við skólann næstu 10 árin. Ég kenndi alltaf um 30 stundir á viku hverri. Þannig var hinu pólitíska valdi beitt gagnvart mér og starfi mínu.
Og ég get nefnt þess dæmi, að góðir kennslukraftar voru hraktir frá skólanum með þessari launakúgun, því að ekki gátu bæjarvöldin afráðið þeim hærri árslaun en skólastjóranum. Þeir urðu allra hluta vegna að vera skör lægri. Þeir hurfu burt úr bænum.

„Heill hverjum sól- og sumarhug ...“ Öll friðsælu árin eftirminnilegu vann ég sleitulaust að áhugamálum mínum. Ég efldi Byggðarsafn bœjarins af fremstu getu með hjálp nemenda minna. Og ég skrifaði um þörf þess, að það eignaðist einhvers staðar samastað í bænum, að það yrði flutt af hanabjálkalofti okkar hjóna, þar sem það var geymt í kössum. En ég hætti brátt þeim skrifum, því að þau þóttu kjánaleg. Hugsa sér þá bíræfni að ætlast til þess, að bæjarsjóður leigði húsnæði fyrir eitthvert „bölvað drasl“, sem þessum „hugsjónaangurgapa“ kæmi til hugar að safna!
Ég skrifaði greinar um hina miklu þörf á því, að kaupstaðurinn hefðist handa og byggði gagnfræðaskólahús í bænum. Fleiri tóku undir það mál mitt, t.d. Helgi Sæmundsson, fyrrv. nemandi minn, nú landskunnur ritstjóri. Hann hafði brennandi áhuga á málefnum skólans.
Ég vann að því með nemendum mínum að safna fé í sjóð, sem við kölluðum Byggingarsjóð Gagnfræðaskólans. Við efndum til happdrættis og hlutaveltu í þessu skyni. Þeim sjóði var síðan breytt í Styrktarsjóð nemenda. Tveir fyrrv. nemendur skólans hafa hlotið styrk úr þeim sjóði til framhaldsnáms, svo að ég viti. Ef til vill eru þeir fleiri.
Á þessum friðsemdartímum fengum við aðstöðu til að reka matsveinanámskeið á vegum gagnfræðaskólans, árin 1937 og 1938 (sjá bls....). Þar framleiddum við matsveina á hina stærri Eyjabáta. Með þessu starfi fullnægðum við að dálitlu leyti brýnum þörfum útvegsins á lærðum matsveinum. Við nutum styrks frá Fiskifélagi Íslands til þessarar starfsemi og frá bæjarsjóði kaupstaðarins. Ég kenndi þar t.d. íslenzku ókeypis. Í barnaskap mínum hélt ég, að sú fórn leiddi til þess, að ég fengi að halda bæjarstyrknum áfram til þess að reka þetta bráðnauðsynlega námskeið næstu árin. En það dæmi misreiknaði ég herfilega. Þegar sýnt var, að ég ætlaði ekki að þiggja baunadiskinn, var styrkurinn tekinn af, og þannig lagðist starf þetta niður af sjálfu sér. Þá skrifaði ég þessi orð og fékk þau birt í flokksblaðinu: „Það er leitt til þess að vita, að valdhafar bæjarfélagsins skuli við samþykkt síðustu fjárhagsáætlunar hafa skorið niður þennan lítilfjörlega styrk til matsveinanámskeiðsins, þrátt fyrir gildi þess og hina brýnu þörf og þrátt fyrir ókeypis kennslu mína við það, sem að öllu leyti var aukastarf. Ég hélt í sannleika sagt og af barnaskap, að sú þátttaka mín í rekstri þess myndi duga til þess að það fengi að tóra eitt árið enn eða þar til við hefðum fullnægt brýnustu þörfum útvegsins hér um nýta matsveina. En það brást.“ (Víðir 27. maí 1939).
Þannig launaði valdaklíkan í bænum mér fórnfúst starf í þágu atvinnulífsins. Og nú blöstu líka við ný viðhorf hjá forustuliði Flokksins, því að G.G. hafði lokið fyrsta áfanga til undirbúnings blaðamennsku sinni fyrir flokkinn og var tekinn að skrifa um „Framsóknarhvolpana“ í Flokksblaðið.
Meðan á námskeiði þessu stóð, skrifaði ritstjóri Víðis, Flokksblaðsins, vinsamlega grein um gagnfræðaskólann og námskeiðið. Það var Magnús Jónsson, skipstjóri. Hann segir m.a.: „... Að kennsla sé í góðu lagi hér (í gagnfræðaskólanum) sanna unglingar, sem leitað hafa héðan að loknu námi til æðri skóla . .. Eins og undanfarin ár veitir gagnfræðaskólinn tilsögn í iðnaði. Stúlkur læra ýmiss konar útsaum og náttfatasaum. Piltar fá tilsögn í smíði og útskurði, og auk þess læra þeir nú í sérstökum tímum undirstöðuatriði raffræðinnar. Ætlunin er, að þeir læri einnig í þeim kennslustundum að skilja gang bifvélar og algengustu raf- og mótorvéla ... Eins og áður er sagt, hefur það sýnt sig, að hann stendur ekki að baki öðrum gagnfræðaskólum í landinu um bóklega fræðslu, en veitir meiri verklega kennslu en sumir hinir skólarnir gera ... Matsveinanámskeið er nú starfrækt hér í sambandi við gagnfræðaskólann fyrir pilta, sem hug hafa á því að gerast matreiðslumenn á fiskiskipum eða öðrum skipum, sem útilegur stunda ...
Víðir gægðist á dögunum inn á námskeiðið og hafði tal af kennaranum. Vænti hann góðs árangurs af námskeiðinu og dáðist að áhuga nemendanna og framkomu allri. Þökk sé þeim, sem komu þessu í framkvæmd. Það er ekki vansalaust að sækja í önnur byggðarlög menn til matreiðslu á sjónum, þar sem nóg er af atvinnulitlum mönnum heima, sem geta orðið vel hæfir til starfans. Það hefur sannast, að hjá góðum matreiðslumönnum verður fæði skipverja þriðjungi ódýrara heldur en hjá þeim, sem lítið eða ekkert kann að matbúa, en þó betra.
Þeir, sem áhuga hafa á því að gerast matreiðslumenn á bátum hér, ættu að sækja námskeið þetta, því að eðlilega ganga þeir fyrir öðrum til matreiðslu, sem góða tilsögn hafa fengið í starfinu. Sú tilsögn fæst hér nú.“ Eins og grein þessi ber með sér, voru nú ekki maðkarnir í mysunni varðandi gagnfræðaskólann og kennslu - og skólastjórastarfið mitt. Allt var það viðurkennt að væri með ágætum. Og við ruddum brautir í verklegu fræðslustarfi eins og ritstjóri Víðis viðurkennir og gleðst yfir.
Ég birti hrafl úr grein þessari, svo að þú megir bera orð ritstjórans og hugsun gagnvart skólastarfi mínu saman við þau ósköp, sem yfir dundu 3-4 árum síðar, þegar útséð var um baunadiskinn. Magnús ritstjóri Jónsson, var hægur og íhugull náungi, ofstækislaus drengskaparmaður og velviljaður öllum góðum málefnum, sem horfðu til framfara og eflingar menningu og atvinnulífi í bænum.
Á þessum fjárkrepputímum, sem þá gengu yfir íslenzku þjóðina og allan heiminn, var mikið atvinnuleysi ríkjandi hjá æskulýðnum, ekki minnst í Vestmannaeyjum. Hann ranglaði um svo að segja allt sumarið atvinnu- og eirðarlaus, ef hann gat ekki fengið að vinna fyrir fæði sínu í sveit.
Við Þorsteinn Einarsson, samkennari minn, síðar íþróttafulltrúi, fengum leyfi bæjarvaldanna til að stofna til vinnuskóla tvö vor (1938 og 1939), eins og við kölluðum starfsemi þessa. Við bjuggum þá með 30 piltum í heimavist að Breiðabliki, leiguhúsnæði gagnfræðaskólans. Við unnum síðan með piltunum ýmisleg nytsemdarstörf vestur í Hrauni, og hann, íþróttakennarinn, æfði piltana og þjálfaði í margs konar íþróttum að loknu verki í Hrauninu næstum dag hvern. Piltarnir báru úr býtum ókeypis fæði og laun kr. 1,00 á dag. Þetta þóttu þá ágæt kjör og sanna meira en þau segja um ástandið, eins og það þá var á þeim fjárkrepputímum.
Eftir þessi tvö vor klippti valdaklíkan einnig fyrir styrkinn til vinnuskólans, og var honum komið fyrir kattarnef. Enn var það baunadiskurinn, sem olli þessari ógæfu.
Á þessu tímaskeiði friðarins hófum við útgáfu á Bliki okkar. Við, segi ég, því að nemendur mínir stóðu fast í ístaðinu með mér að útgáfu þessari, þó að ég greiddi hallann af henni frá fyrstu tíð. Vitaskuld stóð útgáfa ritsins ekki undir sjálfri sér fjárhagslega í þessu smáa umhverfi. Ritið hefur komið út síðan nema styrjaldarárin skelfilegu.
Fátækt Eyjafólks á kreppuárunum var mikil og hjá sumum átakanleg. Margir foreldrar höfðu ekki efni á að kaupa námsbækur handa unglingum sínum, svo að þeir gætu sótt gagnfræðaskólann. Þá hlupu nokkrir vinir mínir undir bagga með mér og hjálpuðu mér að stofna 'bókakaupasjóð. Og svo létu stjórnarvöldin í bænum það afskiptalaust, þó að ég verði nokkrum hundruðum króna árlega af rekstrarfé skólans til þessara bókakaupa. Við leigðum síðan námsbækur þessar nemendum skólans fyrir 10% af verði þeirra. Til skamms tíma hafa verið á hanabjálkalofti gagnfræðaskólabyggingarinnar nokkrir kassar fullir af þessum gömlu námsbókum, sem lagðar hafa verið þar til geymslu að lokinni notkun.
Við kennararnir unnum mikið að félagsmálum nemenda og bindindismálum. Við héldum árshátíð skólans 1. desember ár hvert, (það hefur ávallt verið gert síðan 1. des. 1927). Við höfðum þá jafnan mikinn viðbúnað og tjölduðum því, sem til var í hinu þrönga og ófullkomna leiguhúsnæði skólans. Þarna voru flutt minni, svo sem minni íslenzku þjóðarinnar, skólans, Eyjanna, piltanna í skólanum, námsmeyjanna o.s.frv. Við lékum leikþætti, sem nemendur tóku stundum saman sjálfir o.fl. o.fl.
Allt lék í lyndi fyrir okkur og nemendafjöldinn fór vaxandi ár frá ári.
Á árshátíð skólans 1. desember 1937 barst okkur heillaskeyti úr bænum eins og oftar. Eitt skeytið var erindi, sem Loftur Guðmundsson, rithöfundur, þá barnakennari i Eyjum, sendi okkur. Mér hefur alltaf þótt vænt um þetta erindi Lofts kennara. Það túlkar á ýmsa lund þann anda, sem ríkti í gagnfræðaskólanum yfirleitt öll starfsárin mín þar, og þá hugmynd, sem fjölmargir Eyjabúar gerðu sér um skólann, ríkjandi hug þar og starfsblæ, anda og áhrif.

Erindið í skeytinu var þetta:

Heill hverjum sól- og sumarhug,

sem setur markið hátt, -

sem þroskar vilja, vit og dug,

sem velur sínum vængjum flug

um vorloft draumablátt

í trúnni á guð og traust á eigin mátt.