Kirkjubær

Kirkjubær var einn sögufrægasti staður Vestmannaeyja. Bæjarlandið samanstóð af átta bæjum í manntali sem var tekið árið 1892, en þeir stóðu nokkuð austan við byggðarkjarna Heimaeyjar, en voru annað tveggja bæjarhverfa Vestmannaeyja ásamt Vilborgarstöðum. Bæirnir dróu nafn sitt af því að þar stóð kirkja, sem var reist 1269 og stóð til 1573. Þar var prestssetur fram til ársins 1837.

Kirkjubær og öll aðliggjandi lönd fóru undir hraun í jarðeldunum 1973, en gosið hófst í landi Kirkjubæjar.

Fylgilönd og eignir

Kirkjubær var að fornu talinn átta einbýlisjarðir:

1. Norður-Hlaðbær (Norðurbær)
2. Austasti-Hlaðbær (Kirkjubær, Suðurbær)
3. Mið-Hlaðbær (Ólafsbær)
4. Vestasti-Hlaðbær (Kirkjuból)
5. Vestri-Staðarbær (Staðarbær I)
6. Eystri-Staðarbær (Staðarbær II)
7. Bænhús
8. Tún

Að einhverju leyti eru þessi nöfn þó rugluð, þar sem að bæirnir á Vilborgarstöðum báru sum hver sömu nöfn, og voru líklega sömu bæirnir.

Kirkjubæjarbændur áttu nytjalönd í Geldungi, þar sem að þeir máttu veiða Fýl og Súlu; Brandi, til Lundaveiði, Fýlaveiði, Súlnaveiði og eggjatöku, ásamt því sem að þeir máttu hafa þrettán sauði á beit þar. Á haustin voru 26 lömb sett þangað í vetrarbeit, en það þótti mjög gott að beita í Brandi. Ennfremur höfðu Kirkjubæjarbændur rétt á 25 sauða beit til móts við Vilborgarstaðabændur í Suðurey, og allar nytjar í Flugum og í Ystakletti (lundaveiðar, eggjataka, beit).

Örnefni

Dagteigur

Flöt skammt fyrir vestan Móhús þar sem að fimm hestar voru beitaðir að öllu jöfnu.

Stórihóll

Stór brattur hóll sunnan Kirkjubæja, sem stóð við túngarðanna. Hóllinn var mjög vinsæll meðal barna, enda gott að bruna niður Stórahól þegar áfreða lá við jörðu. Gjarnan var þessi hóll kallaður Tobbahóll og Tobbatún voru túnin sunnan hólsins, en Þorbjörn Guðjónsson var eigandi þeirra lengi vel, og börn kunnu vel við hann.

Runkatjörn

Hlaðinn brunnur í kvos neðst í túni Vestri-Staðarbæjar. Runkatjörn var lengi vatnsból fyrir skepnur, en tjörnin var kennd við Runólf mormóma. Tveir aðrir brunnar stóðu við Kirkjubæ - annar norður af Eystri-Staðarbæ, hinn vestan við Suðurbæinn.

Vertshústún

Tún Bænhúsjarðar, næst bæ Þorbjörns. Það er kennt við Johnsen fjölskylduna sem bjó í Frydendal, sem einnig var kallað Vertshúsið, en sú fjölskylda notaði þessa jörð.

Þórarinsútseta

Austur af Einlandi, beint suður af túngörðum Eystri-Oddstaða, vestan við Stórahól. Kennd við Þórarin Árnaso, sem bjó á Oddsstöðum.

Þórarinsgarður

Kálgarður neðan við Þórarinsútsetu.

Hulduhóll

Hóll norðan við Tún.

Mjóhúsaflöt

Slétt flöt suður af Móhúsum. Þar voru fjálsíþróttir gjarnan stundaðar., s.s. stangarstökk, langstökk og hástökk. Torfi Bryngeirsson frá Búastöðum setti sitt fyrsta Íslandsmet þar.

Elsulág

Lægð í túni Norðurbæjar, rétt norðan við Staðarbæina.

Bílustaðir

Ekki er með öllu víst hvar þeir voru, en Mikjálsklaustrið í Björgvin hefur hlotið þá jörð að gjöf á sínum tíma.

Kirkjan

Kirkjan á Kirkjubæ var í eigu Skálholtskirkju fyrst um sinn, en Mikjálsklaustur í Björgvin í Noregi fékk Kirkjubæjarkirkju að gjöf frá Árna Þorlákssyni Skálholtsbiskup árið 1280. Á þessum tíma voru í Vestmannaeyjum tvær kirkjur, en hin var Klemensarkirkja sem stóð á Hörgareyri. Kirkjubæjarkirkja hét réttu nafni Péturskirkja, og var hún helguð Símóni Pétri, lærisveini Jesúsar, sem var fiskimaður og verndardýrlingur þeirra. Í seinni tíð hlaut kirkjan nafnið Ofanleitiskirkja. Fyrsta kirkjan að Löndum, nefnd Landakirkja, var byggð í Lúterskum sið árið 1573. Þá urðu guðshúsin sem stóðu á Ofanleiti og á Kirkjubæ að bænhúsum, og Landakirkja var eina kirkjan í Vestmannaeyjum.

Íbúar

Í manntalinu 1816 kom fram að 99 af þeim 212 íbúum Vestmannaeyja þá áttu heima á Kirkjubæ.

Tyrkjaránið

Í Tyrkjaráninu er það frægt að séra Jón Þorsteinsson, prestur á Kirkjubæ, í felum í Rauðahelli í Urðum, ásamt skyldfólki sínu og fleirum. Jón var höggvinn niður, og bæjarfólkið á Kirkjubæ var handtekið og herleitt burt.

Heimaeyjargosið

Aðfaranótt 23. janúar 1973 opnaðist 2.3 km löng sprunga á Heimaey, og gekk hún frá norðri til suðurs í gegnum land Kirkjubæjar. Sprungan opnaðist rétt austan við Kirkjubæ, og í upphafi gossins barst lögreglunni tilkynningu frá bónda á kirkjubæ um eldsvoða, sem síðar reyndist vera af völdum gossins.

---

Heimildir

• Vestmannaeyjar, byggð og eldgos, Guðjón Ármann Eyjólfsson, 1973, Reykjavík.