Blik 1974/Bréf til vinar míns og frænda, I. hluti

Þorsteinn Þ. Víglundsson

Vestmannaeyjum, í apríl 1974.
Kæri vinur og frændi.
Það gladdi mig verulega, að þú skyldir hafa ánægju af síðasta bréfi mínu, - bréfinu í Bliki 1973. Ég þakka þér af alúð bréfin þín og hinn brennandi áhuga þinn á Vestmannaeyjabyggð, sögu hennar, atvinnulífi og menningu frá liðnum tímum. Ýmsu því geturðu kynnzt, ef þú lest af alúð þau hefti af Bliki mínu, sem ég hef nú sent þér. Þá vil ég minna þig á Sögu Vestmannaeyja eftir Sigfús M. Johnsen fyrrv. bæjarfógeta hér í kaupstaðnum. Hún er uppspretta sögulegs fróðleiks og náma, sem ég leita oft til í sögulegu grúski mínu og bauki.
Ef ég á að taka fyrir það efni, sem þú leitar fastast eftir að fá skráð, þá seturðu mig í illa klípu. Þú vilt láta mig tjá lesendum Bliks baráttu okkar hjóna fyrir tilverunni hér í Eyjum fyrri aldarfjórðunginn, sem við bjuggum hér og störfuðum.
Eftir langa íhugun og miklar vangaveltur læt ég loks tilleiðast. Og þú sérð, að ég tel konuna mína með, því að hún hafði mikilvægu hlutverki að gegna í öllum þeim átökum, því sálarlega stríði, sem ég varð að heyja. Ég fór ekki einn saman til þeirra átaka, þó að fæstir vissu, hver bakhjarl hún var mér, hug mínum og sálarlífi.
Þess vil ég biðja þig eindregið, að þú lesir þessa frásögn mína með léttum hug og gáskagleði, eins og mér er innanbrjósts, þegar ég skrifa þér þetta bréf.
Ég hlæ innilega og skemmti mér konunglega, þegar ég við lestur bæjarblaðanna rifja upp ýmsa atburði þessara ára, hræðslu valdhafanna hér í bæ við mig, sauðmeinlausan manninn, sem stritaði daginn út og daginn inn við þá hugsjón mína að koma hér á legg eilitlum unglinga- eða framhaldsskóla.

Orð meistaranna
Það má ekki seinna vera, segir þú, að ég skrái og láti prenta ýmsa atburði frá þessum árum, sem varða sögu mína og tilveru.
Þegar ég nú loks læt tilleiðast, vildi ég mælast til þess eindregið, að þú sálgreindir mannskepnuna, sálgreindir þá hugsun og þá menningu, ef ég mætti orða það þannig, sem ríkti með forustumönnum byggðarlagsins á þeim árum, sem ég greini hér frá, það er tímaskeiðið frá 1927-1947, ofsóknartímabilið mikla. Ég veit, að þú ert vel lesinn í sálarfræði. Og þú ert ýtinn og brýnir mig með þessum orðum Einars ríka og Þorbergs meistara, þar sem þeir komast þannig að orði í bók sinni Fagur fiskur í sjó: „Þorsteinn stofnaði Kaupfélag alþýðu og fékk mig til að hjálpa sér við bókfærsluna. Ég held, að Kaupfélag alþýðu hefði orðið stórfyrirtæki, ef Þorsteins hefði notið þar við framvegis. En hann var ofurliði borinn af mönnum, sem ekki voru vandanum vaxnir . .. Það kynni að hafa verið gaman að sjá, hvað hann hefði komizt áfram í einkarekstri, til að mynda við útgerð eða stjórn á frystihúsi. En hann var köllun sinni trúr og hélt áfram að vera skólastjóri, þó að hann ætti í sífelldum erjum við suma af ráðamönnum bæjarfélagsins. En sú saga hefur sýnt, hvað í hann var spunnið, að hann skyldi ekki bogna í þeim átökum, sem hann stóð í, oftast einn gegn ofureflinu, að því er virtist.“
Svo mörg eru orð þeirra meistaranna. Og meira segja þeir, þó að ég hirði ekki frekar um þeirra ágætu skrif hér í þessu máli mínu.
Bókfærsluhjálp Einars vinar míns mér til handa sannar bezt frjálslyndi hans og drengskap, þó að andstæðingur hans í stjórnmálum ætti í hlut og fyrirtæki, sem keppti við hann um verzlun í bænum og var staðsett gegnt honum hér við Skólaveginn.
Ýmsir fleiri en þú, sem lesið hafa þessi orð meistaranna, hafa skilið þau á þá lund, að ég muni eiga bágt með að sitja á sárshöfði við menn, þar sem ég hafi þurft að standa í látlausum deilum við vissar persónur í bænum öll þessi ár. Þetta er ekki þannig að skilja hjá meisturunum. Til þess ætlast Einar ekki. Það veit ég. Við þekkjumst of vel til þess. Þó er það ekki nema eðlilegt, að þessi orð þeirra verði misskilin af þeim, sem ekkert þekktu til hér á þessum árum. Þess vegna verður þetta bréf mitt til þín öðrum þræði varnarskjal mér til handa.
Ég átti aldrei í deilum við neinn hér í kaupstaðnum eftir liðið ár 1952, enda fékk ég eftir það að vinna í friði að hugsjónamálum mínum. Árið 1952 beittu kunnir menn sér fyrir því, að forustumenn Flokksins í Eyjum hættu ofsóknum sínum og áreitni sinni gagnvart mér og skólastarfi mínu og græfu innra með sér heiftarhuginn, enda hafði mér þá tekizt með hjálp góðra manna að koma upp gagnfræðaskólabyggingunni, þrátt fyrir látlausa baráttu Flokksins og andúð gegn því framtaki og heillastarfi. Þessir tveir mætu menn voru Bjarni Benediktsson, þá dómsmálaráðherra, og Torfi Jóhannsson, bæjarfógeti hér í bæ. Báðir voru þeir vitrir menn og velviljaðir. Þeim lánaðist að koma vitinu fyrir flokksbræður sína gagnvart Gagnfræðaskólanum og mér eftir málaferlin miklu á árunum 1950-1952, sem ég segi þér frá í Bliki 1975, ef við tórum þá. Allt eru þetta mér hugljúfar endurminningar, sem vafalaust lengja líf mitt og skapa mér sérkennilega ánægju í ellinni.
Áður en lengra er haldið, kýs ég að svara strax orðum meistaranna varðandi hugsanlega útgerð eða stjórn mína á frystihúsi „í einkarekstri.“ Ég fullyrði, að mér hefði orðið lítið úr þeim atvinnurekstri að minni hyggju. Til þess skorti mig eiginhagsmunahvötina. Þetta fullyrði ég eftir langa starfsævi og rannsókn á eigin sálarlífi.

Einn var ég aldrei
Einn var ég aldrei, þó að Einar vinur minn yrði þess ekki var í hinni daglegu lífsbaráttu minni við hin heiftúðugu og þröngsýnu öfl í bæjarfélaginu. Hin sýnilegu og áþreifanlegu öfl hér í kaupstaðnum voru mörg mér til stuðnings og hugsjónum mínum, þó að þau létu ekki svo mjög á sér kræla opinberlega. Þó gerðu sum það líka. Og hin voru svo öflug, að barátta andstæðinganna var frá fyrstu tíð vonlaus þeim. En þeir vissu það ekki og hefðu sjálfsagt aldrei trúað því, þó að sjálfur páfinn (eða þá Hitler) hefði sagt þeim það.
Fyrst og fremst var heimilið mitt hið óvinnandi vígi og verndarstaður. Þess vegna tel ég konuna mína með í baráttu þessari fyrir hugsjónum mínum. Ekki sízt verndaði hún og styrkti sálarlíf mitt og efldi þrótt minn og þor, þó að hún sjálf sé allra manna mest friðelskandi vera.
Fylgi sóknarprestanna, séra Sigurjóns Árnasonar, og svo séra Halldórs Kolbeins, eftir að séra Sigurjón flutti úr bænum, var mér ómetanlegur stuðningur. Báðir voru þeir kennarar hjá mér við skólann, óvenjulega traustir menn og í alla staði miklir mætismenn.
Í þriðja lagi voru nemendur mínir mér hin styrkasta stoð, framkoma þeirra, hlýleiki og ræktarsemi. Það var mér allt ómetanleg brynja. Margir aðrir hér í kaupstaðnum lögðu mér jafnan gott orð, - líka Flokksmenn valdsins mikla, svo sem séra Jes A. Gíslason, sem lengi var barnakennari hér í kaupstaðnum, eftir að hann hætti skrifstofustörfum hjá mági sínum Gísla J. Johnsen, kaupmanni.
Séra Jes var mikill áhrifamaður innan goodtemplarareglunnar hér í bæ um langan aldur. Aldrei gleymdi hann því, er ég gekk í stúkuna hans, St. Báru nr. 2, með meira en helming nemenda minna, þegar stúkan átti erfitt uppdráttar og gat naumast haldið fundi sökum fólksfæðar. Unga fólkið var fengur félagsskapnum, og hann efldi með því staðfestu og góðan vilja til bindindissemi og reglusemi í heild. Það var vissulega í anda skólans allan minn starfstíma þar. Og ég fullyrði, að þessir eiginleikar einkenndu æskulýð þann í kaupstaðnum, sem andi skólans náði til þau 36 ár, sem ég var hér skólastjóri.
Þá minnist ég þess stuðnings, sem ég naut hjá nokkrum einstaklingum, svo sem Ólafi útgerðarmanni Auðunssyni í Þinghól, sem jafnan var mér vinveittur. Hann var bæjarfulltrúi Flokksins árin tvö, sem ég fékk að reka vinnuskóla fyrir drengi í atvinnuleysi þeirra á kreppuárunum 1938 og 1939.
Fyrir þann stuðning við mig fékk Ólafur ónot hjá flokksbræðrum sínum. Hann samþykkti fjárframlag úr bæjarsjóði til skólans gegn vilja flokksbræðra sinna og með vinstri öflunum í bæjarstjórninni. Blessuð sé minning hans fyrir þann stuðning við gott málefni. Þá átti ég tvo hauka í horni enn. Annar þeirra var Jón Ólafsson útgerðarmaður á Hólmi. Hann var ekki bæjarfulltrúi og hafði þess vegna ekki áhrifaaðstöðu eins og hinn fyrr nefndi Flokksmaður. Hann var þá á ýmsan hátt í forustuliði útvegsbænda hér í Vestmannaeyjum, í verzlunarsamtökum þeirra og fleiri félagsmálum.
Þá óska ég að geta Jónasar Jónssonar, útgerðarmanns, sem var starfsmaður Tangaverzlunarinnar. Þó lagði hann mér öflugt lið f. h. útvegsbænda til þess að starfrækja matsveinanámskeið Gagnfræðaskólans á árunum 1937 og 1938 (sjá bls. ..), þar sem piltar lærðu að matbúa og gerðust síðan matsveinar á hinum stærri bátum Eyjamanna. Í þessu samstarfi reyndist J. J. mér einlægur og góður samstarfsmaður, þótt hann væri Flokksmaður af lífi og sál. Þetta dæmi sannar mannkosti hans.
Svona gæti ég nefnt fleiri velvildar- og stuðningsmenn mína að nytsömum og góðum málefnum til eflingar atvinnulífi bæjarins. En þessir menn reyndust valdalausir, þegar á reyndi. Og ef valdið mikla þurfti að níðast á andstæðingi, var ekkert hirt um það, þó að atvinnulífið liði við það eða menningarstarf í bænum. Svölunin var öllu ofar.
Áður hef ég minnzt í Bliki á samband okkar Magnúsar útvegsbónda Guðmundssonar á Vesturhúsum. Og síðast en ekki sízt vil ég geta hér míns ágæta samstarfsmanns og velunnara, Páls skólastjóra Bjarnasonar, en hans naut svo stutt við, því að hann lézt árið 1938.
Nei, ég var ekki einn í baráttunni. Fjarri fór því.
Og bezt fer á að bæta því hér við, frændi minn góður, að ég nota dagana fyrir og eftir hina sœlu og blíðu sigurhátíð kristinna manna til þess að pára þér þessar línur. Ég hef líka átt mína gröf og mína upprisu. Svo má víst að orði komast um marga þá, sem átt hafa sér hugsjónir, sem þeir hafa viljað fórna öllu fyrir.

Þróun efnahags- og atvinnulífs í Vestmannaeyjum
Eftir að vélbátaútvegurinn hófst hér í Vestmannaeyjum á árunum 1906 og 1907, flykktist fjöldi manna til Eyja og settist hér að. Á árunum 1906 til 1912 tvöfaldaðist mannfjöldinn í kauptúninu. Gróðavonin dró fólkið í verstöðina.
Hinir efnaðri innflytjendur reyndu að eignast hlut í vélbát. Þar var gróðavonin mest. Þannig myndaðist brátt allfjölmenn útvegsbændastétt í kauptúninu, þó að allur þorri þeirra eignaðist ekki nema eilítinn hlut í vélbát, flestir 1/6-1/3 hlut. Mjög fáir höfðu fjárhagslegt bolmagn til þess að eignast stærri hlut í vélknúinni fleytu.
Þessir mörgu og smáu útvegsbændur í Eyjum stóðu yfirleitt vel saman um hagsmuni sína. Viss hugsunarháttur varð þar ríkjandi. Þess vegna þjöppuðu þeir sér saman í sama stjómmálaflokkinn. Þar voru foringjarnir „krýndir“ menn, konsúlar, kaupmenn og umboðsmenn alls konar. Það létti mörgum smáútvegsbóndanum lífið, og þá ekki síður frúm þeirra, að vita sig þannig undir voldugum hatti, vita sig eiga samleið með „pólitískum höfðingjum.“ Og útvegsbændurnir voru síður en svo óskynugir náungar. Það sýndu þeir og sönnuðu í fjárhagssamtökum sínum, því að þeir notuðu samvinnusamtök til þess að vernda hagsmuni sína fyrir ágengni „vinanna“ og foringjanna. Það var viturlega gert. (Kf. Bjarmi, Kf. Fram. Sjá grein um þau verzlunarsamtök hér í ritinu).
Utan við þennan mammonshring konsúlanna og kaupmannanna, útvegsbændanna og embættismannanna og nokkurra áberandi iðnmeistara stóð svo allur hinn hópurinn, - hinn óbreytti verkalýður til sjós og lands, sjómenn, verkakarlar og verkakonur. Það fólk varð fjárhagslega séð að lúta atvinnurekendunum, stórum og smáum, í einu og öllu, - hlíta ákvæðum þeirra um allt kaupgjald, sæta þeim reglum og kaupgreiðslum, sem þeim þóknaðist að ákvarða sjálfir hverju sinni.
Verkalýðs- og sjómannasamtök í þessum gróðahyggjubæ voru lengi aðeins nafnið eitt, máttvana samtök gegn ofurvaldinu mikla. Það kostaði næstum blóðsúthellingar („saltslagurinn“ árið 1929) að brjóta þeim samtökum leiðina fram til sigurs.
Gróði útvegsbændanna fyrstu ár vélbátaútvegsins var alveg ótrúlega mikill. Ekki voru það óalgeng fyrirbrigði, að sumir eigendur þessara litlu vélbáta græddu andvirði þeirra að fullu á einni eða tveimur vertíðum, áttu þá skuldlausa eftir eitt eða tvö útgerðarár. Og nýbyggð íbúðarhús sín áttu þeir einnig skuldlaus að mjóg fáum árum liðnum.
Þessi efnalega velgengni hafði býsna mikil áhrif á hugsunarhátt gróðamannanna og fjölskyldumeðlima þeirra, efldi með þeim yfirstéttarhugsun og hroka gagnvart öllum hinum, sem engin framleiðslutæki áttu en þurftu að vinna nótt með degi til þess að hafa í sig og á, þurftu að þiggja í auðmýkt molana af borðum framleiðendanna. Þennan hroka varð ég þó sáralítið var við í skólastarfi mínu. Aðeins bólaði á honum hjá sumum börnum embættismannanna, sem töldu pabba og mömmu þær persónur, að börnin þeirra þyrftu ekki að lúta aga í skóla fremur en þeim gott þætti sjálfum.
Jafnframt þessu sjónarmiði mínu af langri reynslu vil ég undirstrika það, að allur þorri útvegsbændanna var afburða dugnaðarfólk, sem vann mikið. Það gerðu konur þeirra einnig. Starfsfólkið, vertíðarfólkið til sjós og lands, bjó að miklum hluta á heimilum þeirra á vertíð, þ. e. a. s. aðkomufólkið, og þar reyndi þá ekki lítið á dugnað, hyggjuvit og bústjórn eiginkonunnar, sem þar hafði alla stjórn á hendi.
Margir útvegsbændanna voru sjálfir formenn á bátum sínum og stjórnuðu jafnframt atvinnurekstri sínum í landi.

Tólf krónur fyrir tuttugu og átta stunda vinnu
Gengi útgerðin vel, væru aflaföng ríkuleg, svo að gróðavon mikil væri af atvinnurekstrinum, voru útvegsbændur vísir til að „gefa“ góðum starfsmanni aukagreiðslu að vertíðarlokum, skjóta að honum nokkurri þóknun t. d. fyrir nætur- og helgidagavinnu á vertíðinni.
Ég fékk sjálfur að þreifa á valdinu mikla um öll kjör og allar kaupgreiðslur, því að ég vann að aðgerð eftir að sex mánaða skóla mínum lauk. Við hófum t. d. vinnu klukkan átta að morgni laugardaginn fyrir páska (1929). Við unnum síðan að aðgerðinni allan daginn, alla nóttina, og ég fram að hádegi á páskadag. Matmálstímar voru í allra stytzta lagi þessar 28 stundir, sem ég vann í þessari lotu, því að kapp okkar var mikið og verkefnið næstum óþrjótandi.
Þegar upp var gert að vertíðarlokum, bar ég úr býtum 12 krónur fyrir þessar 28 stundir, sem ég vann að nokkru leyti á stórhátíð, svo að hún hvarf í tímans haf án meðvitundar um það, að hún hefði nokkru sinni verið haldin þetta ár. Jafnmikið hefði ég borið úr býtum, þó að vinnudagurinn hefði aðeins verið 10 stundir, eins og þá var alltaf miðað við.
Atvinnurekendur þessir og valdsmenn í bænum reiknuðu ekki nætur- og helgidagavinnu til verðs, en sjálfsögð þótti hún samt, ef atvinnurekandinn þurfti hennar við til þess að bjarga aflanum frá skemmdum. Þetta voru reglur, sem hinir alls ráðandi atvinnurekendur hér í Vestmannaeyjum höfðu sett hinum „vinnandi lýð,“ og þær skyldu í heiðri hafðar eins og allt annað, sem varðaði hagsmuni þeirra.
Kaupfélagið Fram mun hafa verið fyrst til að brjóta þessar reglur með því að skjóta þeim ákvæðum inn í vinnusamninga við bræðslukarlana sína, að þeir fengju sérstaka greiðslu fyrir sunnudagavinnu við lifrarbræðslustörfin. Jón Hinriksson, kaupfélagsstjóri, var potturinn og pannan í þessari „uppreisn.“

Stéttaskipting
Hinn góði efnahagur annars vegar og fátæktin og úrræðaleysið hins vegar leiddi til einskonar stéttaskiptingar í byggðarlaginu, þó að ekki bæri svo mjög á því fyrirbrigði í daglegu lífi fólksins. Kaupmenn og konsúlar, útvegsbændur og embættismenn undu glaðir við sitt. Hinn fjöldinn tók við því, sem þessar velmegandi stéttir réttu að honum daglega. Hann hafði flutzt til Eyja í sárustu fátækt sinni og virtist þola þá neyð áfram með þögn og þolinmæði, þar til upp var risið og kaupgjaldsóeirðir dundu yfir. Hinar allsráðandi stéttir þurftu að vera á verði og gæta hagsmuna sinna, - líka gagnvart því, að ekki væri vinnuaflið bundið eða því skákað inn á skólabekk á hávertíð.
Þannig þróaðist þetta mannlíf í Eyjum á árunum 1907-1930. En þá hófst fjárkreppan mikla með fallandi afurðaverði og sölutregðu á allri framleiðslu. Þá urðu sumir fátækastir, sem ríkastir voru áður, en það er önnur saga.

Áhrif „slæmra“ kennara stórhættuleg
Og nú sný ég mér að skólamálunum. Til skilningsauka þykist ég hafa búið þig eilítið undir þá frásögn mína. Þessi kafli, sem hér birtist, er ekki lítill þáttur í ævisögu minni, og það er einmitt það, sem þú ætlast til í bréfum þínum.
Ýmsir áhrifamenn, sem komizt höfðu til góðra efna á vel heppnaðri útgerð, lifðu í þeirri sannfæringu, að engin ástæða væri til að loka unglingana inni á skólabekk eftir ferminguna. Heldur ættu þeir að vinna, ekki sízt á vertíð, þegar vinnukraftur var jafnan af skornum skammti, þegar „sá guli“ var vel við. Þarna hafði feðrum og mæðrum heppnazt að komast í nokkrar álnir með sparsemi og elju og happasælum atvinnurekstri. Eins gæti það tekizt hinum upprennandi æskulýð, ef rétt væri að uppeldi hans staðið.
En fleira kom hér til hjá þeim, sem „dýpra“ hugsuðu og höfðu mest völdin sökum yfirburðanna. Unglingarnir gátu orðið fyrir slæmum áhrifum á skólabekk hjá „slœmum“ kennurum, „uppfræðurum,“ sem höfðu afleitar skoðanir, voru misheppnaðir menn á vissum sviðum félagsmálanna á þessum byltingar- og átakatímum t. d. Dagsbrúnar í Reykjavík og víða um land. Ekki voru þær heldur félegar sumar fréttirnar, sem bárust frá útlöndum um átök í kaupgjaldsmálum og margskonar annan hroða gagnvart þeim, sem betur máttu sín fjárhagslega sökum meðfœddra hœfileika.
Þannig gátu blessaðir unglingarnir villzt af förnum vegi foreldra sinna í gróða-og valdaaðstöðu fyrir áhrif slæmra skóla, svo að valdhöfunum í bænum gat stafað mikil hætta af skólastarfi þessara vandræðamanna, þegar hin unga kynslóð kæmi að kjörborðinu síðar meir.

Ég lýk kennaraprófi og ræðst til Eyja
Vorið 1927 lauk ég kennaraprófi við Kennaraskóla Íslands eftir eins vetrar nám í skólanum. Ég var gjörsnauður maður nýkvæntur. Ég skuldaði mikil námslán, svo mikil, að segja mátti um mig svipað og hinn frægi keisari sagði um sjálfan sig: Mig skorti þá 3000 krónur til þess að eiga ekki neitt. Og svo uppgötvaði ég, að mér yrði oflítið úr fyrra námi mínu, bæði búfræðinámi, lýðháskólanámi og norska stúdentsprófinu mínu nema ég næði því marki að eignast kennarapróf. En fjárhagslegt bolmagn til tveggja ára náms í Kennaraskólanum hafði ég ekki. Vinkona konu minnar, hjúkrunarkona í Reykjavík, lánaði okkur hjónum kr. 1100,00, sem nægði mér til 8 mánaða dvalar í Reykjavik. Konan mín vann fyrir sér með saumum allan veturinn austur á Nesi í Norðfirði, þar sem við áttum heima.
Hér naut ég vissulega manngæzku Magnúsar skólastjóra Helgasonar. Hann sótti um leyfi fyrir mig til námsins hjá Menntamálaráðuneytinu, þegar ég hafði gjörla tjáð honum, hvernig ástatt var fyrir mér efnahagslega. Svo var það þá mitt að vinna eða tapa.
Ég sótti kennslustundir í 2. og 3. bekk skólans, eftir því sem ég gat komið því við og vann sleitulaust allan veturinn. Ég skammtaði mér 10 stundir á sólarhring hverjum til svefns og matar allan veturinn. Aðrar stundir sólarhringsins las ég eða sat í kennslustundum í skólanum. Ég hlýt að taka þetta fram hér sökum þess, að hið mikla vinnuþrek mitt og hinn öflugi vilji, sem mér var og er áskapaður, varð þess valdandi, að kennari minn, Ásgeir Ásgeirsson, sem þá var að verða fræðslumálastjóri, síðar forseti, sendi mig til Vestmannaeyja um haustið til þess að vinna þar upp unglingaskóla, sem reynt hafði verið að halda þar lífi í og efla árum saman án teljandi árangurs.
Við kennaraprófið um vorið (1927) varð ég í öðru sæti við hliðina á Jóhanni Þorsteinssyni, fyrrv. kennara í Hafnarfirði.
Þessi frásögn mín, frændi minn góður, er ekki fastari í reifunum en svo, að ég þykist mega skjóta hér inn dálitlu spaugi, sem stendur mér enn ljóst í huga frá vetrinum í kennaraskólanum.
Séra Magnús skólastjóri gat verið léttur og spaugsamur í kennslustundum. Allt var það gaman græskulaust og meinlaust. Einu sinni minnist ég þess, að hann ræddi um kennaraprófsréttindin, hversu sumum sýndust þau eftirsóknarverð. Dæmi væru þess, að menn hlypu svo að segja upp úr hjónasænginni nýgiftir til þess að dveljast meiri hluta ársins við það álag allt að ná kennaraprófi og létu brúði sína eiga sig í öðrum landsfjórðungi á meðan allan veturinn. - Allir í bekknum kímdu og litu á mig. Ég var eini kvænti nemandinn í skólanum. Ég tók þessu spaugi eins og það var sagt og borið fram. Ég hló með sjálfum mér og hugurinn hvarflaði austur til hennar, sem beið mín þar.

Það voru gjörðir Ásgeirs en ekki Jónasar
Og nú flíka ég hér leyndarmáli, sem ég hef þagað yfir til þessa, þrátt fyrir stór og gróf orð, sem forustumenn valdsins mikla í Eyjum létu falla um það á sínum tíma, að Jónas frá Hriflu hefði sent þeim þennan vandræða skólamann, þessa róttæku meinvætti, sem ég átti að vera - og var auðvitað - til þess að skaprauna einvaldsklónum í Eyjum sem mest og bezt, - gera þeim mest til bölvunar vegna andstöðu þeirra við „Hriflonsstefnuna óskaplegu.“ - Lestu vel skrif mín hér á eftir, vinur sæll.
Ég hirti aldrei um að svara þessum ósannindum, enda þýðingarlaust. Ég þagði vandlega og lét þá bölva og ragna. Nú flíka ég þessu leyndarmáli við þig. Það voru einvörðungu gjörðir Ásgeirs Ásgeirssonar fræðslumálastjóra og fyrrverandi kennara míns við Kennaraskólann, að við hjónin fluttum hingað til Eyja haustið 1927.
Sumarið 1927 leitaði ég hófanna hjá fræðslumálastjóra um kennarastöðu og skrifaði honum þess efnis. Þegar leið á sumarið, fékk ég bréf frá honum. Það á ég enn. Það er dagsett 12. ágúst (1927) og að meginefni þetta:

„Ég hef aftur átt tal öðru hvoru við barnaskólastjórann í Vestmannaeyjum um unglingaskólann þar. Símaði ég því til hans og tók ábyrgð á yður, ef skólanefndin vildi ráða yður til að veita honum forstöðu. Samkvæmt viðtölum mínum við hann f.h. skólanefndarinnar og eftir símskeytum, sem okkur hefur farið á milli, tel ég yður fastráðinn unglingaskólastjóra í Vestmannaeyjum fyrir næsta skólaár, 5 mánuði, með kr. 1500,00 að launum.

(Neðanmáls: Þ. e. kr. 300,00 á mánuði, meðan skólinn starfaði, og var það sama kaup og aðgerðarkarlarnir höfðu við fiskverkunina á vertíðinni. Þ.Þ.V.)

Í öðru lagi tel ég framtíðarmöguleika unglingaskólans mikla, ef þangað fæst góður maður, sem tekur forustuna um unglingafræðslumál Eyjaskeggja.
Möguleikarnir munu óvíða meiri en þar í fjölmenninu að skapa ágætan unglingaskóla, sérstaklega lagaðan eftir atvinnulífi og þörfum Eyjamanna. Ég tel yður sérstaklega vel til þess fallinn að taka að yður að leysa af hendi þetta verkefni og vona, að framtíð yðar liggi einmitt þarna.

Virðingarfyllst,

Ásgeir Ásgeirsson.“

Ég var sem sé ráðinn unglingaskólastjóri í Vestmannaeyjum án vitundar minnar og með hálfs árs laun, gjörsnauður maðurinn og meira en það. Hér gerði fræðslumálastjóri ráð fyrir, að ég gengi út í atvinnulífið sem hver annar verkamaður að loknu skólastarfi í febrúarlokin.
Átti ég að neita þessari ráðstöfun fræðslumálastjóra eða lúta henni? - Ég kaus hið síðara, enda benti hann mér á í bréfi, að einn af kennurum barnaskólans í Eyjum væri orðinn aldraður mjög og hlyti að hætta störfum innan tíðar. Þá væri mér auðvelt að fá þá stöðu, ef ég æskti ekki að gegna störfum áfram við unglingaskólann. Þessi aldni barnakennari var Eiríkur Hjálmarsson á Vegamótum.
Jafnframt þessu bréfi frá fræðslumálastjóra fékk ég bréf frá Páli Bjarnasyni, skólastjóra barnaskólans í Eyjum, sem baslað hafði við að halda þarna uppi unglingaskóla s.l. fjögur ár. Lengri var þó saga þessa skóla í basli og niðurlægingu, en sú saga verður ekki rakin hér að þessu sinni, enda fyrr á hana drepið í Bliki.
Hér birti ég kafla úr bréfi skólastjórans til mín. Það gefur til kynna horfurnar um líf skólans og rekstur, ástandið í þessum efnum í þessu fjölmenna byggðarlagi. Bréfið er dagsett 16. ágúst 1927 og hér gefur þér að lesa:

„Ég hét fræðslumálastjóra því í símtali nýlega að senda yður nokkrar línur um fyrirkomulag unglingaskólans hér. Þar er nú ekki um mikla stofnun að ræða. Skólinn hefur verið rekinn fyrir reikning bæjarins s.l. 4 ár og ráðinn til hans sérstakur kennari, en ég haft umsjón með skólahaldinu, þar eð kennararnir hafa allir verið ókunnugir hér. S.l. vetur var skólinn haldinn í 5 mánuði.
Nemendur hafa verið 16-30, stundum skipt í tvær deildir að nokkru eða að öllu leyti . .. Oftast höfum við orðið að taka með nokkur börn úr efsta bekk barnaskólans, en flestir nemendurnir hafa verið 14-16 ára.
Hér er aðeins að ræða um vísi til skóla, og við vonum að með tímanum takist að gera úr honum skóla á tryggum grundvelli.
Mér er það áhugamál, að skólinn geti eflzt sem fyrst, þó að mér hafi ekki auðnazt að blása lífi í hann. Ég hef talið skyldu mína að aðstoða við skólahaldið eftir megni, og svo er enn. Býð ég yður hjartanlega velkominn til starfsins og samvinnunnar ...
Búizt er við fáum nemendum, en sjálfsagt tel ég, að skólanum verði haldið áfram. Kennarar unglingaskólans hafa allir fengið einhverja aukakennslu.

Með kærri kveðju,

Páll Bjarnason.“

Þetta voru þá orð skólastjórans, eftir að hafa stritað við að koma á fót unglingaskóla, svo að sómi væri að, í þessu fjölmenna bæjarfélagi. Og Björn H. Jónsson, hinn landskunni skólastjóri þeirra Ísfirðinganna, hafði gert sitt ýtrasta til að koma upp þessum sama unglingaskóla á undan Páli Bjarnasyni, en gefizt upp og flýtt sér burt úr bænum. Hvers vegna?
Hér réðu vond öfl og riðu ekki við einteyming.
Mér hnykkti við, er ég hafði lesið bréf skólastjórans. Hér var um að ræða einn af stærri bæjum landsins og þar þreifst ekki unglingaskóli. Ég hafði nokkur kynni af unglingafræðslunni á Ísafirði. Þar starfaði Haraldur heitinn Leósson, og honum hafði ég kynnzt í Noregi, þar sem hann kynnti sér rekstur og kennslu Lýðháskólans í Vossabyggð veturinn 1922-1923. Sá skóli var víðgetin fyrirmynd fjölda lýðháskóla á Norðurlöndum.

Við flytjumst til Eyja
Aðfaranótt 28. september 1927 stigum við hjónin á land hér í Vestmannaeyjum. Sagan endurtekur sig, segja vitrir menn. Að minnsta kosti reyndist ekkert rúm handa okkur í gistihúsinu, enda var það víst ekki til í kaupstaðnum á þeim tímum. Kunningi okkar og sveitungi skaut yfir okkur skjólshúsi. Það var Ragnar Benediktsson frá Mjóafirði eystra. Í herbergi hans að Haukabergi sváfum við fyrstu nóttina í Eyjum. Hann hafði annars fest okkur íbúð í Bólstaðarhlíð (nr. 39 við Heimagötu) hjá hinum mætu hjónum þar, frú Ingibjörgu Ólafsdótturog Birni Bjarnasyni frá Hlaðbæ. - Einkennileg er tilviljunin stundum og dul eru tengslin í lífi okkar mannanna. Svo má um þetta segja. Björn hafði verið vélamaður eitt sumar á báti fóstra míns austur á Norðfirði. Þá var ég innan við fermingu. Þarna lágu vegir okkar saman aftur okkur hjónunum til velfarnaðar. Ávallt síðan hefur haldizt hlýlegt samband milli þessara tveggja heimila.

Aðeins níu nemendur
Hinn 28. september eða daginn eftir að við stigum á land í Eyjum, lagði ég leið mína upp í barnaskóla til þess að heilsa upp á skólastjórann Pál Bjarnason. Jafnframt vildi ég grennslast eftir aðsókninni að unglingaskólanum. Í ljós kom, að einungis níu unglingar höfðu sótt um nám í skólanum og aðeins þrír dagar þar til skólinn skyldi hefjast. Mér brá. Var það svona svart?
Skólastjórinn tjáði mér, að á annað hundrað unglingar á aldrinum 14 -17 ára væru heimilisfastir í bænum. Og þarna sannaðist námshvötin með æskulýð bæjarins. Og sannaði ekki þetta áhugaleysi vilja foreldranna og skilning á því, að börn þeirra á þessum aldri sæktu skóla?
Hvað var nú til ráða?
Við komum okkur saman um að rölta til sóknarprestsins, séra Sigurjóns Árnasonar, og leita ráða hans í þessum þrengingum okkar. Prestshjónin bjuggu þá í Eystri-Norðurgarði sökum þess, að íbúðarhúsið á prestssetrinu Ofanleiti var í byggingu. - Ég var þögull og hugsi á leið okkar „upp fyrir Hraun.“ Hverskonar örlög voru þetta? Átti ég að vera hér einskonar leiksoppur? Hvers væntu þau af mér, dularöflin miklu? Voru þau annars með í ráðum? — Ojá, ojá, - kjánalegar spurningar!
Þarna hafði fræðslumálastjóri skákað mér niður við sultarlaun til þess að koma upp unglingaskóla, sem hinir mætustu skólamenn höfðu reynt sig á árum saman. Og þetta gerði fræðslumálastjóri í skjóli þess, að hann vildi senda Eyjabúum „góðan mann,“ eins og hann hafði orðað það í bréfinu. Hvað átti hann við með þeim orðum? Höfðu þeir ekki reynzt „góðir menn“ hinir kunnu skólastjórar, sem hér höfðu starfað og reynt eftir megni að koma upp unglingaskóla, þeir Björn H. Jónsson og Páll Bjarnason? Ef til vill voru þeir ofmikil gæðablóð til þess að það mætti takast í þessu umhverfi. Ef til vill hefði fræðslumálastjóri verið mér algjörlega sammála í þessu tilliti.
Þannig mátti ekki skilja þessi orð fræðslumálastjóra. Síðar fékk ég skýringu á þessum orðum hans. Hann hafði í huga mann með óbilandi vinnuþrek, eins og hann hafði reynt það hjá mér veturinn, sem ég stundaði námið hjá honum í Kennaraskólanum. Þetta sagði hann mér sjálfur síðar. Hann skildi það manna bezt, að sköpun skólans í hinu andlega dauða umhverfi hlaut að kosta vinnu og aftur vinnu og enn vinnu samfara þrautseigju og óbilandi sálarlegu þreki, án þess að sóktzt væri eftir fullum launum eða nokkru þakklæti fyrir hið mikla starf. Þannig varð þessi dauði og þurri akur ræktaður. - Öðruvísi ekki. Og sú rœktun hlaut að taka langan tíma, eins og allt var í pottinn búið í bænum þeim, þar sem jarðneskir fjármunir voru tilbeðnir umfram allt, þó að Landakirkja væri þá furðuvel sótt um helgar. Unglingarnir áttu fyrst og fremst að vinna, - vinna að framleiðslustörfum í bænum, - koma sem fyrst undir sig fjárhagslegum fótum, gerast síðar dugnaðarsjómenn og svo umfram allt útvegsbændur. Svo gætu þeir með tíð og tíma erft fjárhagslega gróða- og valdaaðstöðu feðra sinna í bænum. Þetta fannst mér ósköp mannleg hugsun og heilbrigð á eina vísu,en hins vegar meingölluð og gagnsýrð af eigingirni.
Þegar við Páll skólastjóri Bjarnason höfðum rætt við sóknarprestinn um þetta alvarlega ástand í bænum, gaf prestur þessi ráð: Ég, verkalýðssinninn af Austurlandi og goodtemplarinn, skyldi fá leyfi til að sitja fund í Verkamannafélaginu Drífanda í bænum, og svo fund í stúkunni Báru nr. 2, og tala þar fyrir auknu unglingaskólastarfi í bænum, aukinni aðsókn að unglingafræðslunni. Sjálfur vildi prestur stuðla að því, að ég fengi bráðlega að sitja fund í K. F. U. M. & K. og tala þar fyrir málefninu og hugsjóninni. Þar var hann sjálfur í fararbroddi.
Þannig lauk erindi okkar Páls skólastjóra til sóknarprestsins.
Næstu daga snuðraði ég eftir fundum þessum og fékk að sitja þá. Þar ræddi ég þessi áhugamál mín.
Eftir fáa daga setti ég svo Unglingaskóla Vestmannaeyja með 22 nemendum.
Nú get ég farið fljótt yfir sögu. Ég vann og vann daginn út og daginn inn. Ég kenndi um og yfir 30 stundir á viku hverri. Vann síðan að félagsmálum nemenda eftir megni. Ég hafði með þeim skólafélagsfundi vikulega með ýmsum skemmtiatriðum. Þarna gafst mér kostur á að beita bindindisáhrifum og öðru, sem ég taldi unglingunum til gæfu og gengis síðar meir á lífsbrautinni. Ég kenndi sjálfur flestar námsgreinarnar, og þá fyrst og fremst íslenzku og reikning. Sú kennsla kostaði mikla stílavinnu, sem ég innti af hendi á morgnana, því að ég gat ekki hafið kennsluna fyrr en síðari hluta dagsins, þegar barnaskólinn hafði lokið sér af. Í hans húsi var ég svo með unglingaskólann fram á kvöldið. Annað húsnæði var ekki til í bænum handa unglingaskólanum. Þannig var þetta fyrstu sjö árin mín hér í Eyjum, og eins eftir að Gagnfræðaskólinn var stofnaður samkv. lögum frá 1930.
Mér féll strax vel við kennslustarfið, - já, hafði unun af því. Og unglingarnir voru mér ljúfir og góðir, svo að mér þótti vænt um þá.
Þannig leið tíminn fram í febrúarmánuð. Þá söfnuðu nemendur undirskriftum og sendu skólanefnd áskorun. Þeir beiddust þess, að unglingaskólinn yrði starfræktur til marzloka eða framlengdur um mánuð. Mér komu þessar óskir þeirra mjög á óvart. Eg hafði aldrei látið mér til hugar koma framlengingu skólans, enda ráðinn til febrúarloka og lengur ekki. Skólanefnd varð þó enn meira undrandi við áskorun þessa. Hún samþykkti með ánægju að koma á móti unglingunum, ef ég gæti komið því við að halda áfram kennslustarfinu. Ég fékk frest til að svara, því að ég var ráðinn í fiskvinnu eftir febrúarlokin, — ráðinn við aðgerð til vertíðarloka. Frestinn fékk ég og áfram hélt ég kennslunni. Allt féll í ljúfa löð.
Eftir þennan vetur var ekki á það minnzt, að Unglingaskóli Vestmannaeyja starfaði styttri tíma úr árinu en sex mánuði.

Vikublað stofnað í Eyjum
Sumarið 1917 hóf kaupmaður í Eyjum útgáfu á fréttablaði. Blaðið kallaði hann Fréttir, og var það handskrifað. Aðeins nokkur tölublöð komu út af því. Síðan hóf Gísli J. Johnsen útgáfu blaðs í Eyjum, sem hann kallaði Skeggja. Þá hafði framtaksmaður þessi keypt og flutt prentsmiðju til Eyja. Síðast kom Skeggi út árið 1926.
Ólafur Magnússon er maður nefndur. Hann var stúdent að menntun. Hann var sonur Magnúsar Jónssonar frá Sólvangi í Eyjum, sem var á sinni tíð kunnur vélbátaformaður og útvegsbóndi í kaupstaðnum, þegar við fluttumst þangað. Ólafur Magnússon stúdent stofnaði til blaðaútgáfu í bænum, og gaf hann það út vikulega. Það blað kallaði hann Viði. Það blað hóf göngu sína árið 1928.
Ritstjóri þessi og útgefandi hafði mikinn áhuga á unglingaskólastarfi mínu og skrifaði grein um skólann í ágústmánuði 1929, - mjög vinsamlega grein, sem ég var honum verulega þakklátur fyrir. Hún var skrifuð til að efla skólastarf mitt. Þessa get ég hér sökum þess, að þetta sama blað var síðar notað árum saman til að hnekkja starfinu og úthúða mér persónulega. Að því kem ég öllu bráðum í þessu bréfi mínu.
Ritstjórinn missti heilsuna nokkru eftir að hann hóf þetta útgáfustarf og lézt um aldur fram. Ég var honum ávallt þakklátur fyrir stuðninginn og blessa minningu hans. Ættingjar hans voru mér ávallt vinveittir, og sumir þeirra voru kennarar hjá mér. Þar gætti aldrei andstæðra skoðana í starfinu, þó að flest þetta fólk fylgdi andstæðingunum að málum við kjörborðið.

„Vinn það ei fyrir vinskap manns að ...“
Lengi býr að fyrstu gerð, stendur þar.
Ég hafði kynnzt fátækt verkafólksins á Nesi í Norðfirði á uppvaxtarárum mínum. Ég skildi líka áður en lauk þá kúgun, sem það átti við að búa.
Ég lagði ekki til atlögu við lífið sjálft, duttlunga þess og daglega önn, án þess að minnast reynslu minnar á þessu sviði frá æskuárunum. Reynslan sú hafði mótað hugsanir mínar og skoðanir á vissum sviðum íslenzka þjóðlífsins. Þessar gömlu kenndir létu mjög á sér kræla innra með mér, þegar ég tók að kynnast lífi og reynslu, hug og hugsun verkalýðsins til sjós og lands í Vestmannaeyjakaupstað fyrir 40-50 árum. Kúgun, þrælkun, rangsleitni, ofbeldi, allt var það mér hugarkvöl.
Ég átti í baráttu við sjálfan mig. Átti ég að kjósa frið með því að afneita sjálfum mér, innra manni mínum, - afneita innstu kenndum mínum eða tilfinningum?
Hér dafnaði eða hafðist við óvenjulegt mannlíf, eins og þar sem ég var alinn upp. Fjölmenn framleiðslustétt átti öll atvinnutækin, og foringjar hennar réðu bókstaflega öllu í bænum. Þeir áttu m. a. sex fulltrúa af níu í bæjarstjórn kaupstaðarins. Þeir létu fólkið þræla dag og nótt, nætur og helgidaga sem aðra daga, ef hagsmunir þeirra sjálfra kröfðust þess, án þess að helgidaga og næturvinna væri að nokkrum eyri greidd. Mikill gróði og vellystingar annars vegar, sultur og seyra hins vegar.
Átti ég að láta allt land og leið til þess að tryggja mér frið og ef til vill skólanum gæfu og gengi? Hvaða tryggingu hafði ég þó fyrir vexti skólans og viðgangi? Fylgdi ekki Páll Bjarnason skólastjóri að málum hinum alls ráðandi meirihluta? Ójú, það held ég. Og samt varð hann að þola tómleikann og baktjaldamakk til niðurdreps skólanum, af því að hann dró úr þeim vinnukrafti, sem skapaði gróðastétt bæjarfélagsins arðinn mikla. Nei, hér þurfti annað og meira. Þennan eiginhagsmunamúrvegg þurfti að brjóta niður, hvað sem það kostaði. Með þetta eiginhagsmunavald yfir höfði sér, yrði unglingaskóla aldrei leyft að dafna í þessu bæjarfélagi.
Og hvað sagði ekki Björn Jónsson ritstjóri Ísafoldar í ræðu sinni 18. marz 1904? Hann fullyrti: „Til þess að mennta þjóð þarf sama verklag og til að yrkja land. Það verður að byrja á því að hreinsa jarðveginn og bæta hann. Fyrr er ekki til neins að sá í hann eða bera á hann. Það er erfitt verk, örðugasta verkið. En ekki verður hjá því komizt. Það stoðar ekki að hlífa sér við því. Meingrýti heimsku og hleypidóma verður að pæla upp eða þá að sprengja, ef ekki verður við það ráðið öðruvísi. - Fúamýri þekkingarkáksins verður að ræsa fram, ef þar á að hætta að spretta gráhvít, kjarnlaus sina, en koma í hennar stað hollur gróður og helzt töðugæfur.
Og stinga verður á grænmosadýjum vanþekkingar og gorgeirsins . . .
Þessi undirbúningsiðja er ekki einungis erfið og miður skemmtileg, heldur einnig miður vel þokkuð. Þeir mega ekki vera mjúkhentir, sem þar vilja eitthvað láta sér ganga, og þeir mega ekki kippa sér upp við það, þótt hljóð heyri einhvers staðar. - Grjótsprengingum fylgja hvellir, og grjótflugurnar fljúga í ýmsar áttir ...
Aldrei kemst land í viðunandi rækt, ef meingrýtið er látið í friði.“ Með þessum orðum hughreysti þessi andans maður og brautryðjandi vini sína og velunnara, sem bæta vildu eilítið menningarástand höfuðstaðarins eftir aldamótin síðustu. Jafnframt voru þessi orð huggunar og hvatnigaryrði til hans sjálfs, sem stóð þar í fylkingarbrjósti.
Og hvað hafði ég svo lesið af sígildum kenningum frægra manna? Til hvers hafði ég sett á mig vissar setningar þeirra, sem skráðar voru í mannkynssögunni og íslenzkum bókmenntum? Hvað hafði ekki Lúther sagt, þegar hann þurfti að leggja til orustu við sjálfa katólsku kirkjuna? „Það er háskasamlegt að breyta gegn samvizku sinni,“ hafði hann sagt. Ég var maður rétt eins og hann. Og ég stóð á vegamótum alveg eins og hann. Sama lífslögmálið varðar smáa sem stóra. Lögmál það er aðeins eitt. - Og hvað segir ekki sálmaskáldið okkar: „Vinn það ei fyrir vinskap manns að víkja af brautu sannleikans,“ segir það, og þykir sú kenning sígild.
En hvað svo um atvinnu mína, ef ég léti til skarar skríða? - Að öllum líkindum tækist þeim að flæma mig frá skólanum. Hvað tæki þá við? Ég var fjölskyldumaður, hafði fyrir konu og barni að sjá. - Jú, þá beið mín fiskvinnan allt árið eins og hinna. Og svo var ég kaskur beitingamaður frá uppvaxtarárunum á Norðfirði. Og venjulega var skortur á þeim mönnum í útgerðarstaðnum, þar sem stundaðar voru línuveiðar mikinn hluta ársins. En vildi mig þá nokkur í vinnu með öllum mínum sálarlegu annmörkum? Já, ekki óttaðist ég það. Ég var afkastamaður til allra verka, þó ég segi sjálfur frá, „hörkuduglegur,“ segir Einar ríki. Og alltaf þótti það hagnaður að hafa slíka menn í vinnu, og hagnaðarvonin var alls ráðandi. Þess vegna fann ég til öryggiskenndar. - Burtu úr bænum færi ég ekki, hvað sem það kostaði, úr því sem komið var.

Ég læt til skarar skríða
Ég lét til skarar skríða. Ég gekk í Verkamannafélagið Drífanda í kaupstaðnum, ef ég skyldi með því geta lagt góðu málefni eilítið lið, svo að þau samtök mættu efla hag hinnar undirokuðu stéttar í bænum.
Ráðandi menn í Vestmannaeyjakaupstað ráku upp stór augu, þegar þeir fréttu þetta tiltæki mitt. Það var ekki ástæðulaust að hugsa þessum „barnafræðara“ þegjandi þörfina, en þessa nafngift gaf þingmaðurinn mér á þingmálafundi og í blaðagrein 2-3 árum síðar. - Koma tímar, koma ráð, hugsuðu þeir. Atvinna mín við unglingaskólann var í þeirra hendi. Það vissu þeir. Sá skyldi með tímanum fá að vita, hvar hann Dabbi keypti ölið!
Þó var kyrrð og þögn ríkjandi í kaupstaðnum næstu tvö árin. Og unglingaskólinn í bænum fór vaxandi ár frá ári undir stjórn hins tortryggilega manns.

Ný lög — Nýr skóli
Árið 1930 samþykkti alþingi Lög um gagnfræðaskóla í kaupstöðum. Þar með skyldi stofnaður og starfræktur gagnfræðaskóli í Vestmannaeyjum eins og í öðrum kaupstöðum landsins. Þarna var sem sé brátt starfi mínu lokið við unglingaskólann. Nú var framundan að ráða skólastjóra að hinum nýja gagnfræðaskóla, þegar til kæmi. Ég var þó settur skólastjóri fyrsta árið (1930 -1931) samkvæmt samkomulagi við fræðslumálastjóra. En næsta ár skyldi staðan auglýst til umsóknar, og þá skyldi til skarar skríða um þessa „illu sendingu Jónasar frá Hriflu,“ eins og það hét á máli þingmannsins. Þá skyldi „barnafræðarinn,“ eins og þingmaðurinn titlaði mig í blaðagrein, fá makleg málagjöld fyrir stuðninginn við hinn „vinnandi lýð,“ eins og sumir komust að orði um undirokuðu stéttina í bænum.
Auglýst var til umsóknar skólastjórastaðan við hinn nýstofnaða gagnfræðaskóla í Vestmannaeyjum.
Ásgeir Ásgeirsson fræðslumálastjóri tjáði mér, að hann skyldi styðja mig til starfsins og stöðunnar gegnum þykkt og þunnt, því að mér hefði lánazt að skapa unglingaskóla, þar sem svo að segja enginn var fyrir þrátt fyrir strit og starf að því marki um árabil. En eitt átti ég að gera fyrir hann! Ég skyldi fara til Englands um vorið (1931) og kynna mér enska verknámsskóla. Hann bauðst til að gera mig vel úr garði með vottorð, sem greiddu götu mína að merkum verknámsskólum. Og ókeypis far fékk ég líka hjá Eimskip fyrir atbeina fræðslumálastjórnarinnar. Síðan hvatti hann mig eindregið til að sækja um skólastjórastöðuna.
Allt fór þetta eftir settu marki og áætlun. Ég dvaldist í Englandi fram á sumarið 1931 og kynnti mér verknámsskóla, þar sem þeir voru taldir beztir þar í landi, en það var í Leeds og umhverfi hennar. Jafnframt las ég ensku hjá fræðimanni við háskóla borgarinnar og kenndi honum jafnframt íslenzku, sem hann hafði lengi þráð að kynnast, eftir því sem hann tjáði mér. Lífið lék við mig.
Svo sóttu menn um stöðu þessa, skólastjórastöðuna við Gagnfræðaskólann í Vestmannaeyjum sumarið 1931. Þá tók að kvisast, að meiri hluti skólanefndarinnar hefði ráðið ungan guðfræðikandidat til þess að sækja um stöðuna gegn mér og verða þannig valdur að því, að ég yrði sviftur því starfi, sem ég hafði unnið að sleitulaust á undanförnum árum. Þessi guðfræðingur hafði aldrei ætlað sér annað en að verða þjóðkirkjuprestur, - aldrei skólamaður. En hann lét nú sem sé til leiðast að bregða sér kippkorn frá marki sínu og hjálpa flokksbræðrum sínum til þess að svifta þennan óæskilega fjölskyldumann stöðu sinni og lífsstarfi, sem hann hafði í rauninni skapað sjálfur með takmarkalausri vinnu. Guðfræðingnum var í rauninni vorkunn. Og við megum ekki dæma hann hart. Hann hafði ekki lesið guðfræði og kristin siðfræðileg vísindi nema átta ár við Háskóla Íslands og erlenda háskóla. A ekki lengri tíma lærist knapplega svo að haldi komi gegn freistingum hin kunnu orð Krists: „Það, sem þér viljið að mennirnir gjöri yður, það skuluð þér og þeim gera.“ Ég geri ráð fyrir, að mér sjálfum hefði ekki veitt af 16 ára guðfræðinámi til þess að læra þessa lífsspeki og verða öruggur gagnvart henni, ef mér hefði til dæmis áskotnazt vinfengi voldugra peningamanna og virðulegra þingmanna og orðum skrýddra konsúla! Þá hefði ég að öllum líkindum látið freistast og lagt þessa kenningu Krists á hilluna, í bili a. m. k. Svona erfið hefur hún reynzt mér um dagana, þegar freistingarnar steðja að! Vei okkur, vesölum.
Lífsreynsla mín er sú, að guðfræðinám og kristilegt stagl bætir lítið mannskepnuna, veldur lítilli mannrækt eða sönnum þroska, sé hjartað, sem undir slær, ekki með.

Umsókn minni stungið undir stól
Og nú hófust átökin. Guðfræðikandidatinn hlaut fjögur atkvæði í skólanefndinni til starfans en ég aðeins eitt, atkvæði sóknarprestsins.
Svo sem hálfum mánuði eftir að gert var út um umsóknirnar í skólanefndinni, hringdi fræðslumálastjórinn, Ásgeir Ásgeirsson, til mín og spurðist fyrir um það, hvers vegna ég hefði ekki sótt um skólastjórastöðuna við Gagnfræðaskólann. Mér brá. Vissulega hafði ég sótt um hana og atkvæði sóknarprestsins var bókað mér til stuðnings.
Við rannsókn málsins kom í ljós, að skólanefndarformaðurinn hafði aldrei sent fræðslumálaskrifstofunni umsókn mína, heldur blátt áfram stungið henni undir stól. Hann mun ekki hafa talið það nauðsynlegt, þar sem hið alls ráðandi vald í kaupstaðnum átti einnig skilyrðislaust vald sitt í þessum efnum eins og annars staðar, og það hafði ótvírætt sýnt vilja sinn með fjórum atkvæðum gegn einu. Valdið var þeirra. Og guðfræðingurinn var þeirra. Allt var þeirra, og gegn því valdi hafði enginn til þessa leyft sér að rísa. Það var óþekkt fyrirbrigði í bænum.
Von bráðar fékk ég svo skipunarbréfið fyrir skólastjórastöðunni. Þá var Jónas Jónsson frá Hriflu kennslumálaráðherra. Hann undirritaði sjálfur skipunarbréfið, sem ég geymi eins og sjáaldur auga míns. Það er dagsett 9. september 1931.
Sökum þeirrar áráttu árásarmanna minna í Eyjum, að stöðuveiting þessi hafi verið pólitísk, þá leyfi ég mér að minna á þá staðreynd, að ég var þá Alþýðuflokksmaður en Ásgeir Ásgeirsson og Jónas Jónsson báðir í forustuliði Framsóknarflokksins. Um pólitíska veitingu var því ekki að ræða.
Margt lastyrðið hlaut Jónas Jónsson hér í kaupstaðnum fyrir þá bíræfni að skipa mig skólastjóra í Vestmannaeyjum gegn vilja alls ráðandi meiri hluta í skólanefnd og bæjarstjórn. „Það hefði ég aldrei vogað, ekki þorað það þín vegna, því að ég þekki öflin þar, ef fræðslumálastjóri hefði ekki sótt þetta svona fast. Hann tók ábyrgð á þér.“ Þessi orð lét Jónas Jónsson mig heyra mörgum árum síðar. Fræðslumálastjóri var aldrei nefndur á nafn í sambandi við stöðuveitinguna og ég steinþagði. Hótanir dundu yfir, og konan þorði naumast að vita af mér einum á götum bæjarins, þegar skyggja tók.
Guðfræðikandidatinn sótti brátt um prestsstarf og tók vígslu. Kunnugur tjáði mér, að við það tækifæri hefði hann flutt innfjálga ræðu og lagt út af þeim orðum Krists, sem ég hafði eftir hér að framan. Þannig var hann kominn í heila höfn!
Og nú var tekið að hugsa mér þegjandi þörfina og svo prestinum, sem hafði dirfzt að fylgja fram sannfæringu sinni eins og Kristur sjálfur gerði. Aldrei fyrr hafði það átt sér stað í Eyjum, að valdið einráða væri hunzað svo gjörsamlega. Sá, sem því olli, skyldi svo sannarlega fá makleg málagjöld. Starfsfrið skyldi hann engan fá í kaupstaðnum. Þetta var glæpur, sem skyldi hefna sín grimmilega, svo að eftirminnilegt yrði þeim, sem drýgstan átti þáttinn í honum. Það var ég auðvitað, vesalingur minn. Og skyldi sú húðstrýking öll verða öðrum til aðvörunar!
Mér er enn í fersku minni fyrsti skólanefndarfundurinn eftir að skipunarbréfið barst mér í hendur. Þingmaðurinn, sem var líka kaupmaður og konsúll, sat fund þennan. Hann hafði hátt og fór mörgum orðum um það óþolandi ástand, sem nú ríkti í þessu landi um allar stöðuveitingar. Hann nefndi sem dæmi stöðu rektors við Menntaskólann í Reykjavík, þar sem Pálmi Hannesson hafði hlotið þá stöðu gegn vilja allra kennara skólans og meginþorra Reykvíkinga og svo margra annarra málsmetandi manna bæði utan þings og innan. -Enginn hreyfði orði annar á skólanefndarfundinum um þessi mál. Síðast skammaði þingmaðurinn skólanefndarformanninn fyrir þá smán og sneypu, sem hann hefði bakað þeim öllum með því að stinga umsókn minni undir stól. Þá uppgötvaði ég þá staðreynd, að þingmaðurinn hafði ekki verið við þær gjörðir riðinn. En í viðtölum í sölum alþingis hafði Ásgeir fræðslumálastjóri haft gaman af að brýna þingmann kjördæmisins á þessu einstæða fyrirbrigði í skólasögu þjóðarinnar um veitingu skólastjórastöðunnar í Vestmannaeyjum. Svo kímdi fræðslumálastjóri og krimti, eins og hans var vani, þegar sá gállinn var á honum. Þeir sátu sem sé báðir á alþingi samtímis.
Þingmaðurinn hvarf brátt úr skólanefndinni. Áhuga hans fyrir verkefni hennar var lokið. - Hlutverki hans þar var lokið. Nú skyldi áhrifa hans gæta svo að um munaði utan við þá klíku fáráðlinga, sem hafði valdið honum sársauka og álitshnekkis meðal málsmetandi manna í þingi þjóðarinnar.
Ýmislegt óvænt og sérlegt tók að bæra á sér í sambandi við þetta „hneykslismál“ í bænum, eftir að bæjarvaldið mikla hafði verið hunzað með því að ráða mann til starfa gegn vilja þess. Starfsfrið skyldi sá maður aldrei fá!

Ég stofna iðnskóla í Eyjum
Á þessum árum var byggingarfulltrúi í Vestmannaeyjum Sveinbjörn Gíslason. Hann var maður vel að sér í sinni grein, samvizkusamur með afbrigðum í starfi sínu og hafði mikinn hug á að bæta úr brýnni þörf með iðnnemum í kaupstaðnum. Þeir þurftu og áttu að njóta fræðslu, bæði verklegrar á skólabekk (teikninám) og munnlegrar. Það þurfti sem sé nauðsynlega að kenna iðnnemunum þar ýmislegt, sem laut að iðnaðarstarfi umfram það sem lært var t. d. við hefilbekkinn eða rennibekkinn. -Byggingarfulltrúinn auglýsti iðnnámsskeið í blöðum í kaupstaðnum haustið 1929 og vildi þar með hefja þetta áhugastarf sitt. Þessu boði hans var lítið sinnt. Mér er ekki kunnugt um, að námskeið þetta hafi nokkru sinni verið starfrækt.
Haustið 1930 kom þessi mæti maður til mín og færði það í tal, að ég stofnaði vísi að iðnskóla í kaupstaðnum. Hann færði fram skýr rök fyrir þörf hans. Jafnframt skoraði hann á mig, að ég hæfist þá þegar handa, auglýsti skólastofnunina og skipulegði kennsluna í samráði við hann. Þetta gerðum við. Ég auglýsti skólann, hinn nýstofnaða iðnskóla í Vestmannaeyjum. Auglýsingin birtist í Víði, „Flokksblaðinu,“ og hljóðaði þannig: Iðnskóli Vestmannaeyja verður settur 1. okt. n. k. Námsgreinar: Teikning, íslenzka, danska, bókfærsla og enska (með undanþágu).
Við höfðum nokkra iðnmeistara í bænum í ráði með okkur. Þar minnist ég Magnúsar bakarameistara Bergssonar og Karls Gränz trésmíðameistara. En ráðgjafi minn í því brautryðjandastarfi var Helgi Hermann Eiríksson skólastjóri Iðnskólans í Reykjavík og fyrrv. kennari minn veturinn, sem ég stundaði námið í Kennaraskólanum.
Nokkra nemendur fengum við í iðnskólann og héldum námskeið þetta fram á vetur. Skýrslu um þetta starf á ég í fórum mínum. - Ég kenndi móðurmálið í skóla þessum og byggingarfulltrúinn teikningu og e. t. v. fleira. Báðir kenndum við endurgjaldslaust, auðvitað, því að fjárframlög til starfsins voru engin.
Við fengum þó að nota ókeypis kennslustofu Gagnfræðaskólans í austurálmu barnaskólans handa iðnskólanum.
Smávegis skólagjald greiddu iðnnemarnir eða meistarar þeirra og fengu aðrir kennarar það fyrir kennslu sína.
Við entum svo námsskeiðið með samsæti og góðum kveðjuorðum. Iðnnemarnir lýstu þá yfir ánægju sinni með námið og við byggingarfulltrúinn vorum þakklátir forsjóninni fyrir það, að geta komið svona góðu starfi til leiðar.
Árið 1930 stofnuðu iðnaðarmenn í kaupstaðnum félag með sér, - Iðnaðarmannafélag Vestmannaeyja. Þegar ég hafði lokið hinum fyrsta vetri þessa nýstofnaða iðnskóla, afhenti ég hann hinu nýstofnaða Iðnaðarmannafélagi í bænum.
Ég uppgötvaði það bráðlega við kennslustörf í hinum nýstofnaða iðnskóla mínum, að ég mundi aldrei hafa ánægju af að kenna þar eða annast skólastjórn. Og hver var ástæðan, eins og ég hafði mikla ánægju að hinu skólastarfinu? Já, mér féll illa þetta starf með iðnnemunum, þó að ég hefði ekki orð á því við nokkurn mann út á við. Þarna hafði ég í tímum tóbaksneytendur og suma í stórum stíl, og svo áfengisneytendur, svo að almennt var vitað í bænum.
Iðnaðarmannafélag Vestmannaeyja réð einn af kennurum barnaskóla kaupstaðarins, Halldór Guðjónsson, til þess að stjórna skólanum, annast iðnskólareksturinn. Það gerði hann síðan í mörg ár. Þennan iðnskóla sinn reka iðnaðarmenn í Eyjum enn þann dag í dag, eins og sjálfsagt er.
Ég get þessa skólastarfs míns hér sökum þess, að Kvöldskóli iðnaðarmanna í bænum var notaður um árabil til þess að þrengja kosti Gagnfræðaskólans, sem þurfti að leigja húsnæði hjá iðnaðarmönnum að Breiðabliki og hafa Kvöldskóla iðnaðarmanna sem möru á sér í sama húsnæðinu. Jafnframt var kostað kapps um að ginna unglingana til þess að sækja fremur Kvöldskólann en Gagnfræðaskólann. Þessi áróður dró úr aðsókn að Gagnfræðaskólanum. Sú staðreynd var síðan notuð til árásar á mig persónulega. Ég mun finna þessara orða minna stað hér á eftir með því að vitna í Flokksblaðið í kaupstaðnum, þegar að því kemur í bréfi þessu. Vertu þolinmóður við mig, frændi minn góður, mér er mikið niðri fyrir.

Samvinnuskólapilturinn sannar ágæti sitt
Árið 1931 mun það hafa verið, sem ungur Vestmannaeyingur lauk einhverju prófi við Samvinnuskólann. Hann var sonur meðhjálparans við Landakirkju í Eyjum. Sá maður hafði lengi lifað þar og dafnað við margvísleg störf um langt árabil, enda orðinn aldraður, þegar hér er komið sögu. Hann var af kunnugum talinn sómamaður, og góður Flokksmaður var hann með hreinustu afbrigðum. Þess vegna gátu valdsmennirnir í kaupstaðnum illa í því skilið eða sætt sig við það, að hann skyldi endilega þurfa að senda son sinn í skóla til hins hættulegasta andstæðings Flokksins, Jónasar Jónssonar frá Hriflu. Forustuliðið tortryggði þessar gjörðir um nám og skólagöngu hins unga manns. Hafði hann smitazt hættulega?
Ungi maðurinn hins vegar sór og sárt við lagði, að hann á engan hátt væri minni fylgismaður Flokksins nú en fyrir dvöl sína í Samvinnuskólanum. Jafnvel væri hann nú harðari til sóknar fyrir málstað hinna allsráðandi í bænum. Það skyldi hann sýna og sanna, þegar tilefni gæfist til. Forstöðumönnunum þótti nú þetta trúlegast, þrátt fyrir allt, þar sem piltur þessi var alinn upp í guðsótta og góðum siðum á sjálfu meðhjálparaheimilinu! Jú, þess var vænzt í lengstu lög, að hið góða uppeldi hans og svo manndómur hans sjálfs, sem hann átti kyn til, hefði hamlað því, að hinn vondi maður hefði náð nokkru tangarhaldi á sálarlífi piltsins, sem hét og heitir Sigurður S. Scheving.
Loks kvaðst ungi Samvinnuskólapilturinn skyldi sýna það og sanna á næsta þingmálafundi í bænum, og svo í skrifum sínum og blaðagreinum, að sálarlífið væri gjörsamlega óspillt eftir námið í Samvinnuskólanum. Hann bað þingmanninn að veita sér orðið á næsta þingmálafundi, svo að hann gæti þar sannað, hvers hann dygði til. Fundur sá var skammt undan. Þar skyldi hann vissulega taka til bæna tvo bæjarmenn alveg sérstaklega, nefnilega Ísleif (Högnason kaupfélagsstjóra og bæjarfulltrúa verkamanna í bæjarstjórn) og Þorstein, „handbendi Hriflons.“ Og brátt hélt þingmaðurinn þennan þingmálafund í Nýjabíó, húseigninni nr. 28 við Vestmannabraut, því að hann var að hverfa til þingsetu. Fundur þessi hefur verið mér æ síðan eftirminnilegur. Aldrei minnist ég þess að hafa setið aðra eins skrílsamkundu.
Þegar þingmaðurinn hafði talað lengi og skýrt fyrir fundarfólki gildi og starf Flokksins fyrir land og lýð og þá alveg sérstaklega útvegsbændur í Eyjum, gaf hann Samvinnuskólapiltinum orðið. Hann reyndist töluvert tölugur og bunan stóð úr honum. Allt, sem hann sagði, voru persónulegar svívirðingar á okkur Ísleif Högnason og verkalýðssamtökin í kaupstaðnum. Hann fór mörgum orðum um það ofbeldi og þá smán, sem bæjarfélaginu í heild var sýnd, þegar ég var skipaður skólastjóri Gagnfræðaskólans í kaupstaðnum. Og meira sagði hann í þeim dúr. Fundarmenn klöppuðu einhver ósköp fyrir ræðumanninum. Hann var nánast hylltur. Sumir héldu því fram eftir á, að ræðan hans hefði að einhverju leyti verið samin handa honum til flutnings. Þar drap hann á atriði, sem hann naumast gat vitað sjálfur.
Þegar leið á þennan eftiriminnilega fund og ýmsir „góðir Flokksmenn“ höfðu tekið til máls, reis þingmaðurinn úr sæti sínu. Hann þakkaði „unga Vestmannaeyingnum“ fyrir hina skeleggu og skörulegu ræðu og klingdi út með þessum orðum: „Ég hefði ekki getað gert það betur.“ Þá kvað við dynjandi lófaklapp í salnum. Aðrir hlógu svo hátt, að gall við gegnum hávaðann af lófaklappinu. Sumir æptu.
Þegar faðir Samvinnuskólapiltsins gekk út úr fundarsalnum, sagði hann við kunningja sinn hreykinn mjög og lyfti höfði og höku, svo að rauðu skeggbroddarnir teygðu á sér fram og upp-á-við: „Það sé ég, að þegar Jóhann fellur frá, þá verður Sigurður minn þingmaður.“ Ungi ræðumaðurinn var sem sé Sigurður S. Scheving frá Hjalla í Eyjum. Svona gagntekinn var gamli maðurinn af getu sonar síns.
Þegar ég les dagbók mína frá þessum árum, þá minnist ég jafnan þessa fundar með kátínu og glettni og um leið auknum skilningi á menningarástandinu í Vestmannaeyjakaupstað. Hvað hefði Eyjafólk álitið um slíka samkundu svo sem 20 árum síðar? Hún hefði tæpast verið metin mikils, - talin skrílssamkunda og skoplegt fyrirbrigði.

Presturinn fær ádrepu
En nú þurfti að hirta sóknarprestinn fyrir atkvæði hans mér til stuðnings í skólanefndinni. Bezt þótti að gera það undir dulnefni, því að verknaður sá varð eflaust illa séður af mörgum, líka Flokksmönnum, svo vinsæll sem sóknarpresturinn var í sókn sinni. Hann naut trausts og virðingar allra Eyjamanna, og það var ekki vandalaust verk að mæla honum út þann skammt, sem hann þó áleizt hafa unnið til með atkvæði sínu í skólanefnd.
Í Víði, Flokksblaðinu, 19. sept. (1931) birtist klausa, sem kölluð var Ráðgáta. Allir skynigæddir Eyjabúar þekktu orðalagið á henni og vissu þess vegna, hver sá huldumaður var, sem nú kallaði sig Örn. Hér birti ég klausu þessa orðrétta.

Grein huldumannsins og 10 sálmabækur
„Nýlega hefur skólastjórastaðan við gagnfræðaskólann hér verið veitt. Voru tillögur mikils meiri hluta skólanefndar að engu hafðar og staðan veitt eftir duttlungum kennslumálaráðherrans, og kemur þar í ljós enn sem fyrr ranglæti hans, lítilsvirðing hans á lögum og rétti, fjandskapur hans gegn skólum og menntun landsmanna og persónuleg óvild hans gegn Vestmannaeyjum.
En tillögur skólanefndar hér leiddu enn fremur í ljós merkilegt fyrirbrigði.
Um skólastjórastöðuna sóttu fjórir menn, þrír þeirra höfðu lokið háskólaprófi en einn kennaraprófi.
Milli þessara manna átti skólanefnd að velja. Gera má ráð fyrir, að þeir þrír, sem lokið höfðu háskólaprófi, hefðu allir verið vel hæfir til þess að veita skólanum forstöðu, enda mun það hafa verið álit meiri hluta skólanefndar, og hún því mælt með því, að einum þeirra yrði veitt staðan.
Einn skólanefndarmanna mælti samt ekki með neinum þessara þriggja, heldur með þeim umsækjandanum, sem stóð hinum skör lægra að menntun, og sá, sem þetta gerði, var sóknarpresturinn.
Nú er þess að gæta, að tveir af umsækjendunum voru guðfræðingar, báðir með háu prófi, og höfðu auk þess siglt til framhaldsnáms. Samt munu þeir í augum prestsins hafa verið ver til þess fallnir að veita skólanum forstöðu en sá, sem lokið hafði kennaraprófi.
Af þessu verður ekki annað séð, en að lítilsvirði sé menntun guðfræðinga, eða a.m.k. sé hún það í augum prestsins. Hér er því vart hægt að sýna sinni eigin menntun meiri lítilsvirðingu en sóknarprestur hefur gert með framkomu sinni gagnvart þessum tveimur umsækjendum.
Undarlegri er framkoma klerks, þar sem hefði mátt ætla, að honum hefði verið það sérstakt ánægjuefni að fá í plássið guðfræðing eða prest, sem ef til vill hefði getað orðið honum til styrktar í starfi hans, sem báðir umsækjendurnir voru líklegir til að verða. Auk þess hefði presti átt að vera það áhugamál, að guðfræðingur starfaði við skólann og reyndi að hafa þar kristileg áhrif á nemendur.
Afstaða prests til þessara umsækjenda hlýtur því að vera öllum hugsandi mönnum hér ráðgáta.
En fróðlegt væri að vita, hvaða álit prestur hefur á menntun guðfræðinga?

Örn.“

Og nú varð kurr sumstaðar í bænum og pilsaþytur mikill. Kristilegur flokkur karla og kvenna, sem presturinn hafði fórnað miklu starfi, lét til sín heyra, þó ekki í blöðum bæjarins, en á fundum sínum og víðar. Höfundur greinarinnar varð kuldans var og tók að hugsa ráð sitt, því að „góðir Flokksmenn“ og „sterkar konur“ áttu hlut að máli, þegar presturinn sjálfur var óvirtur. Og greinarhöfundurinn fann ráðin: Hann sendi þeirri konunni, sem hæst hafði, tíu sálmabækur handa félagsskap þeirra, og allt féll í ljúfa löð. „Gefur hann enn, blessaður!“ Og við hlógum. Þessa sögu sagði bóksalinn mér sjálfur, en hann tók það að sér að senda bækurnar til konunnar, sem mest lét þjóta í pilsum sínum vegna ádeilunnar á prestinn. Og svo hló bóksalinn hjartanlega og við hlógum báðir.
Meðan þessu fór fram, skrifaði prestur langa blaðagrein sér til varnar og mér til sóknar. Greinina birti hann síðan í Flokksblaðinu. Þessa grein sendi ég þér hér með, frændi minn góður, af því að mér þykir vænt um hana. Höfundur hennar er líka einn hinna heiðarlegustu og heilsteyptustu manna og trúmanna, sem ég hef kynnzt á lífsleiðinni, sannkristinn maður, eins og við ófullkomnir menn getum bezt gert okkur grein fyrir hugtaki því.
Og hér kemur svo greinin birt í Flokksblaðinu 26. sept. 1931.

Hversvegna ég mælti með Þorsteini Þ. Víglundssyni
Sökum þess að í blaði þessa bæjar hefur verið átalið all harðlega, að ég skyldi mæla með Þorsteini Þ. Víglundssyni sem skólastjóra við gagnfræðaskólann hér, tel ég rétt að gera nokkra grein fyrir því, hvers vegna ég mælti með honum.
Þegar meta skal kosti manns til skólastjórastöðu, kemur að mínum dómi til greina bæði menntun og kennarahæfileikar.
Einn umsækjandinn um stöðu þá, sem hér er um að ræða, hafði lokið háskólaprófi í tungumálum. Tveir umsækjendurnir höfðu lokið guðfræðiprófi með hárri einkunn við Háskóla Íslands. Báðir höfðu þeir hlotið styrk til framhaldsnáms í guðfræði, dvalið við nám í Englandi og lagt sig eftir enskri tungu, meðan þeir voru þar. Annar getur þess í umsókn sinni, að hann hafi kynnt sér nokkuð enska skóla. Fjórði umsækjandinn, Þorsteinn Þ. Víglundsson, hafði lokið prófi við Kennaraskólann og vantaði aðeins brot úr stigi til þess að hann hlyti 1. ágætiseinkunn. Hann hafði lokið prófi við búnaðarháskólann á Hvanneyri, þar sem lært er a. m. k. jafnmikið í náttúrufræði og krafizt er til stúdentsprófs í máladeild. Hann hafði stundað nám í tvo vetur í Lýðháskólanum í Voss í Noregi undir handleiðslu þekktasta lýðháskólamanns Norðmanna, Lars Eskelands. Hann hafði lokið stúdentsprófi í stærðfræði, sögu og norsku við menntaskólann í Volda í Noregi og hann hafði lokið gagnfræðaprófi í ensku og þýzku við sama skóla. Loks hafði hann dvalið í sumar í Englandi til þess að nema ensku og kynna sér ungmennafræðslu.
Ég leit svo á, að umsækjendurnir hefðu allir næga menntun til þess að gegna skólastjórastarfi við gagnfræðaskólann. Og mér virtist munurinn á gildi menntunar þeirra fyrir skólastjórastarf við ungmennaskóla ekki vera svo mikill, að hann einn geti skorið úr um það, hvern ætti að velja. Lærdómur þeirra virðist vera svipaður í flestum þeim námsgreinum, sem ber að kenna við skólann. Fræðigreinar þær, sem háskólagengnu mennirnir hafa tekið háskólapróf í, eru ekki kenndar við skólann, og guðfræðideildin veitir sérstakan undirbúning undir prestsstörf en ekki ungmennaskólastarf. Þó hlýtur sérmenntun hinna háskólagengnu manna að vera nokkurs virði fyrir skólastjórn við ungmennaskóla, sérstaklega sérmenntun guðfræðinga. En hins vegar hefur Þorsteinn Þ. Víglundsson mesta þekkingu í skólamálum, að því er varðar ungmennaskóla. Hann einn hefur kynnzt til hlítar fyrirmyndar ungmennaskóla erlendis og starfsaðferðum skólamanns, sem er viðurkenndur afburðamaður á því sviði, og hann einn á nokkuð að ráði af þeirri þekkingu í skólamálum, sem reynslan veitir.
Kennsluhæfileikar þriggja umsækjendanna virðist vera frekar lítið reyndir og voru mér algjörlega ókunnir.
Þorsteinn Þ. Víglundsson hefur aftur á móti verið skólastjóri unglingaskólans hér í Vestmannaeyjum í 3 ár og gagnfræðaskólans í eitt ár. Hann hefur sýnt dugnað í því starfi. Undir stjórn hans hefur nemendafjöldinn í skólanum vaxið jafnt og þétt, þrátt fyrir það að ytri aðstæður hafa að ýmsu leyti verið erfiðar. T.d. hefur húsrúm verið mjög af skornum skammti og að sumu leyti óhentugt. Í unglingaskólanum voru næsta skólaár, áður en Þorsteinn tók við skólastjórn, 19 nemendur þegar flest var þar, en síðastliðið ár voru 47 nemendur í skólanum, þá flestir voru.
Þau ár, sem Þorsteinn hefur starfað hér, hef ég haft allgóða aðstöðu til þess að kynnast kennarahæfileikum hans, líklega betri aðstöðu en flestir aðrir í þessum bæ, þar sem ég hef verið prófdómari við skólann flest árin. Ég hef af þeim kynnum sannfærzt um það, að skólastjórn fari Þorsteini vel úr hendi, og að hann sé gæddur mjög góðum hæfileikum til að halda aga og fá aðra til að nema.
Um atkvæði mitt réði það úrslitum, að kennarahæfileikar Þorsteins voru fullreyndir, og ég þekkti þá af reynslu, en kennarahæfileikar hinna eru ýmist lítið reyndir eða alveg óreyndir að því er varðar kennslu í ungmennaskóla og skólastjórn.
Háskólamenntun veitir ekki tryggingu fyrir dugnaði í skólastjórn, lægni til að halda góðum aga og góðum hæfileikum til að láta unglinga nema. Háskólagengnu mennirnir geta vel verið ágætum hæfileikum búnir í þessum efnum, allir saman, en það var ekki unnt að vita það með vissu. Eg taldi hins vegar vissu í þessum efnum svo mikils virði, að þeim manninum bæri að veita stöðuna, sem reynsla var fengin fyrir, að er prýðilegur unglingakennari og góður skólastjóri. Að vel athuguðu máli virðist mér sú reynsla meira virði en menntun sú, sem hinir umsækjendurnir hafa fram yfir Þorstein.
Ég gat því ekki lagt til, að Þorsteinn Þ. Víglundsson yrði látinn hætta að veita forstöðu unglingaskóla í þessum bæ, og einhver hinna umsækjendanna fenginn í staðinn. Ég hlaut að mæla með Þorsteini Þ. Víglundssyni.
Ég veit, að margir menn hér í bæ líta öðrum augum á þetta mál en ég. Það er svo í flestum málum, að skiptar eru skoðanir. En ég vona, að flestir menn sjái af því, sem ég nú hef sagt, að það var ekki eins auðvelt að velja milli umsækjendanna og ónafngreindu höfundarnir, sem skrifuðu um þetta mál í síðasta tölublaði Víðis, virðast ætla, og það var engin óskiljanleg fjarstæða að mæla með Þorsteini Þ. Víglundssyni. Ég veit, að allir sanngjarnir menn skilja þetta, hvort sem þeir álíta mig hafa gert rétt eða rangt, að það var hvorki illvilji við æsku þessa bæjar né óvild til kristindómsmála, sem réði atkvæði mínu, eins og greinarhöfundur virðist helzt hafa viljað fá fólk til að trúa, heldur greiddi ég atkvæði eftir því sem sannfæring mín og samvizka bauð mér. Ég mun því láta mér í léttu rúmi liggja, þótt einhverjir verði framvegis út af þessu máli með ónot í minn garð, sem þeir vilja ekki setja nafn sitt undir.
Ég vil svo benda á, að það er meira en hæpinn greiði, sem æskulýð þessa bæjar er gjörður með því að flytja rangar frásagnir um menntun Þorsteins Þ. Víglundssonar og lítilsvirða hann í ræðu og riti, því að vel mætti það verða til þess, að starf hans í skólanum yrði áhrifaminna og um leið gagnsminna en ella, og til þess að hindra einhverja unglinga frá því að koma í skólann, sem misstu þannig af menntun ,sem gæti komið þeim að gagni síðar í lífinu.
Menn verða að muna, að Þorsteinn Þ. Víglundsson er skipaður skólastóri við Gagnfræðaskólann, og því verður tæplega breytt að sinni. Æskulýður þessa bæjar á að búa að starfskröftum hans um skeið. Allir hugsandi menn hljóta því að æskja þess, að hann fái notið sín, svo að hann fái unnið æskulýð þessa bæjar allt það gagn, sem frekast má verða, líka þeir, sem frekar hefðu kosið, að skólastjórinn hefði orðið annar.

Sigurjón Árnason.