Blik 1958/Tyrkjaránið og gröf séra Jóns píslarvotts

Efnisyfirlit 1958

Séra JES A. GÍSLASON:

séra Jóns píslarvotts

Þótt mörg aldan þung og há hafi brotnað á Eyjunum, þá mun þó mega telja þá ölduna þyngsta, sem féll yfir þær, þegar Tyrkir fóru hér yfir dagana 16.—19. júlí 1627, og munu þau hryðjuverk, sem þeir unnu hér og áreiðanlegar heimildir eru fyrir, seint gleymast öldnum og óbornum. — Þeir saurguðu og svívirtu kirkjuna hér, Landakirkju, sem stóð þá, þar sem eru kölluð Fornu-Lönd, en nafninu Landakirkja hefir kirkjan haldið síðan, þótt tvisvar hafi hún verið sett annars staðar á síðari árum.
Þegar Tyrkir höfðu saurgað þann helga stað, lögðu þeir eld í kirkjuna og brenndu til ösku. Var þá kirkjulaust hér í 4 ár, og kirkja ekki reist aftur fyrr en 1631 í kirkjugarði þeim, sem nú er notaður. Þeir líflétu annan prestinn, sem hér var, göfugmennið séra Jón Þorsteinsson sálmaskáld á Kirkjubæ, en tóku hinn prestinn, séra Ólaf Egilsson, höndum. Þann prest bundu þeir á höndum og fótum og lömdu svo miskunnarlaust, að nærri lá lífláti. Þeir ætluðu með þeirri barsmíð að fá hann til að afhenda þeim fé, sem þeir hugðu, að hann hefði undir höndum, en svo reyndist ekki. Séra Ólafur kom hingað á næsta ári, eða 6. júlí 1628. Hann var sendur heim í þeim tilgangi að afla fjár, sem nota átti í lausnargjald fyrir fangana, sem teknir höfðu verið og fluttir til Algier. Sú söfnun gekk illa. Þó munu um 30 fanganna hafa verið leystir út, og komu þeir til landsins tíu árum síðar eða 1637. Í þeim hópi var Ásta, síðari kona séra Ólafs Egilssonar. Séra Jón Þorsteinsson píslarvottur var móðurbróðir Ástu. Séra Jón var einnig langafi Jóns biskups Vídalíns. Margrét, móðir Jóns biskups, var dóttir séra Þorsteins prests í Holti undir Eyjafjöllum, sem var sonur séra Jóns píslarvotts.
Séra Ólafur Egilsson gerðist hér prestur, eftir að hann kom heim, og dó hér árið 1639.
Hellir sá, sem séra Jón Þorsteinsson var myrtur í, hét Rauðhellir. Hann var skammt fyrir utan túngarðinn á Kirkjubæ. Sá hellir hefir verið stór og mjög sprunginn hið innra. Tvær konur, sem leitað höfðu hælis þar um leið og séra Jón, höfðu komið sér fyrir í sprungu nokkurri innarlega í hellinum. Þær sáu þaðan allt það, sem gerðist, þegar séra Jón var myrtur og fólk hans handsamað. En ræningjarnir urðu kvenna þessara ekki varir, og komust þær af.
Hellir þessi var fallinn um 1700, og sjór, sem gengið hefur þar á land, fjarlægt allar leifar hellisins, svo að ekkert sér nú af honum.

MYNDIN TIL VINSTRI:
Steinn sá, er Eyjabúar reistu á leiði séra Jóns píslarvotts Þorsteinssonar 1927, og var hann gerður eftir gamla steininum. Sjá grein séra Jes A. Gíslasonar.
Trausti Eyjólfsson, bóndi að Breiðabakka, gerði teikninguna.

Gröf séra Jóns píslarvotts var fyrir löngu gleymd, en af tilviljun einni fannst hún 20. maí 1924. Bóndi nokkur á Kirkjubæ var að pæla jarðeplagarð sinn. En garður þessi var þar, sem bænhúsið átti að hafa staðið. Rekan rakst á stein í moldinni. Af því að hann hafði oft áður hitt á stein þennan, er hann pældi garðinn, þá ákvað hann nú að taka steininn upp. Hann gerði svo, en sá þá, að letur var á steininum. Steinninn var síðan hreinsaður. Hann er úr hörðu móbergi, og höfðu fjalir legið um hann, en voru nú fúnaðar. Hann var brotinn um þvert í miðju, og úr honum fallið á öðrum endanum. Steinninn er sjálfur hvorki veglegur né letrið á honum. Hann er 111 cm á lengd og 54 cm á breidd, þar sem hann er breiðastur. Á honum er þetta letrað:
Mitt hold hvílist í voninne. Psalm. XVI : V : 9 1627, S. Jon Þozsteso occisvs 17. júlii.
Sálmur sá, sem vitnað er í, mun vera Davíðssálmur 16, 9, samkvæmt Biblíu frá 1747. Occisus = veginn (drepinn), af latneska orðinu: occido. — Steinninn var fluttur til Reykjavíkur og er geymdur þar á fornminjasafninu.
Árið 1927 voru 300 ár liðin frá þessum sorglega atburði hér, Tyrkjaráninu. Þessa atburðar var þá minnzt hér þannig sunnudaginn 17. júlí (1927):
1. Guðþjónusta í Landakirkju.
2. Lagður blómsveigur á gröf séra Ólafs Egilssonar, sem er í gamla kirkjugarðinum hér.
3. Afhjúpaður minnisvarði, sem Eyjabúar höfðu reist á gröf séra Jóns píslarvotts í Kirkjubæ.
Fór athöfnin öll veglega fram og var mjög fjölsótt. J

J.A.G.