Saga Vestmannaeyja II./ VI. Afgjöld og skattar, 1. hluti
Hér undir falla launagreiðslur til presta og til sýslumanna eftir að þau komu til. Launin voru greidd með beinum afgjöldum af framleiðslunni með fiskatíundum og voru ásamt fátækragjöldunum einu beinu gjöldin, er féllu í sjóð manna, er hér voru búsettir.
Gjaldskylda Vestmannaeyinga var að því er tíundir snertir nokkuð öðruvísi en gerðist annars staðar á landinu. Lögboðnar tíundir voru teknar af afurðum eingöngu, aðalframleiðslunni, fiskaflanum og lítils háttar af fuglatekju. Allar opinberar greiðslur og afgjöld hvíldu á fiskframleiðslunni og á henni voru grundvölluð laun embættismanna eyjanna, prestanna, frá fyrstu tíð, og þegar ákveðin voru sérstök sýslumannslaun hér, komu þau til að hvíla á fiskaflanum með löggildingu hundraðsfiskjarins, er var hundraðsgjald af fiskihlut hvers eins. Sérstök fiskigjöld voru og fátækrafiskurinn og kirkjufiskurinn.
Eftir atvinnuhögum í Vestmannaeyjum og ástæðum þar hlaut sá tíundarhluti, er grundvallaðist á náttúruafurðum, landaurum, og eftir aflatölu, að henta þar bezt, og gjaldskylda með öðrum hætti eigi framkvæmanleg, þar sem hér voru eingöngu leiguliðar og lausafjártíund mjög lítil sökum fæðar kvikfénaðarins og fátæktar eyjabúa yfirleitt; af lausafé var þó tekin fátækratíund, 4 fiskar á hundrað á landsvísu, á seinni tíð. Fyrirkomulag um gjaldskyldu eyjabúa var að miklu leyti í samræmi við norræn (norsk) lög, en eigi íslenzk. Í Vestmannaeyjum var tíund þannig goldin af afurðum og afrakstri, en eigi af fasteign og lögboðin tíund eigi heldur af lausafé. Eftir ástæðum öllum átti norrænn tíundarmáti betur þar við en íslenzkur. En sá var munur norrænnar tíundar og íslenzkrar, að samkvæmt norrænni tíund skyldi greiða tíunda hluta alls afla og ávaxtar, en hins vegar var íslenzk tíund, tíundi hluti af lögleigu alls fjár eða 1/100 hluti allrar eignar. Í samræmi við hinn gamla norræna tíundarmáta var goldin tíund af helztu framleiðslu hér, eins og áður segir, fiskaflanum og fuglatekjunni. Fuglatíundin, er upprunalega hefir tilheyrt hinum eiginlegu tíundum, er seinna runnu til kirkna og presta að mestu, hefir snemma verið skilin frá og gelzt sem fátækratíund lengi og síðar sem spítalagjald, fuglafiskur. Eftir að hinn forni tíundarmáti loks er úr sögunni hér seint á 19. öld, hélzt þó áfram gamla venjan, að skipta fátækrahlut af fuglaveiði.
Með umgetinni tíundarskyldu eyjabúa, eins og hún var í framkvæmdinni, voru studdir hagsmunir landsdrottins, eins og sést eigi sízt, er eyjarnar voru orðnar konungseign. Eignum konungs og afgjöldum er hlíft við öllum kvöðum, eyjamenn launa sjálfir embættismenn sína, t.d. fá sýslumennirnir eigi nein laun né innheimtu af umboðinu, eins og annars staðar tíðkaðist. Þess utan gjalda eyjamenn og konungi tíund og skatt. Ef hins vegar hefði verið fylgt almennum íslenzkum tíundarmáta, myndi afrakstur tíundanna hafa verið harla lítill. Prestshlutinn af skiptitíundinni í Vestmannaeyjum, eftir að hin nýju tíundarlög voru gengin í gildi eftir 1879, nam t.d. eigi nema rúmum 45 kr.¹) Sennilegt er, að fylgt hafi verið í eyjunum umgetnum norrænum tíundarmáta frá fyrstu tíð, og að elztu íslenzku tíundarlögin frá 1096, sem kennd eru við Gissur biskup Ísleifsson, hafi eigi fengið gildi í Vestmannaeyjum, en þar hafi fljótt myndazt venjur um greiðslur til prests og kirkju af afurðum eyjabúa, er síðan hafa haldizt óbreyttar. Líklegt er, að fyrsti presturinn í eyjunum hafi verið norskur leiguprestur. Tíundarréttur Gissurar biskups Ísleifssonar í Skálholti frá 1096 varð grundvöllurinn undir tíundinni hér á landi, sbr. kristnirétt Árna biskups og Alþingisdóm 1574, seinna reglugerð 17. júlí 1782.²)
Því hefir verið haldið fram,³) að umgetinn norrænn tíundarmáti í eyjunum stafi frá þeim tíma, er Árni biskup Þorláksson gaf klaustrinu af Munklífi í Björgvin, Monasterio sancti Micaeli, Kirkjubæjarkirkju. Þessi skoðun, sem mjög er skiljanleg, er gengið er út frá því, að eyjarnar hafi allar verið eign klaustursins, horfir öðruvísi við, er þess er gætt, að góð og gild rök eru fyrir því, að í téðri eignaryfirfærslu til klaustursins hafi aðeins verið um Kirkjubæjarkirkju sjálfa að ræða og það, er henni fylgdi, en eigi nein umráð yfir jörðum og lendum í eyjunum, sbr. það, er áður segir. Í hæsta lagi gat hér verið um eina jörð að ræða, er kirkjunni hafi fylgt, Bílustaði. Það verður eigi séð, að kirkjugjöfin ein hafi getað valdið breytingum á tíundarfyrirkomulaginu í ofangreinda átt, og af máldaga Kirkjubæjarkirkju frá 1269 — og því eldri en gjafabréfið, 1284, og er saminn meðan kirkjan var eign Skálholtsstóls — virðist fremur mega ætla, að hið sama tíundarfyrirkomulag hafi gilt, er máldaginn var saminn. Það verður heldur eigi leitt af gögnum, er hér að lúta, að breyting hafi orðið á tíundarfyrirkomulaginu einmitt eftir 1284. Ákvæðin í máldaganum um, að til Kirkjubæjar liggi til prestskaups fiskatíundir hálfar, svo og annars veiðiskapar, og allar kirkjutíundir að helmingi, eru í samræmi við norrænan tíundarmáta, að gjalda tíund af helztu framleiðsluafurðum eyjamanna, fiski, fugli og ef til vill eggjum. Að vísu er það eigi tekið fram, að miðað væri við tíunda hvern fisk, er aflaðist, eins og síðar kemur fram. En bæði í dómi frá 1491 og í Bessastaðasamþykktinni 1555, þar sem sagt er, að tíundin í Vestmannaeyjum sé tíundi hver fiskur í fjöru, er tekið fram, að svo hafi að fornu verið reiknað og í dómnum vísað til máldagans í Skálholti, sem hlýtur að vera máldagi Kirkjubæjarkirkju frá 1269. Snemma mun það hafa komizt á, að kirkjutíundirnar rynnu til prestanna, er í staðinn hafa tekið að sér að sjá fyrir þörfum kirkjunnar. Eiginleg biskupstíund virðist og aldrei hafa verið greidd hér, en tíund af eyjunum, þ.e.a.s. þá tekin af prestslaunum, ef til vill verið dregin til stólsins, er sérstök ástæða þótti til, svo sem er Ögmundur biskup Pálsson tók 1/3 af presta- og kirknatíundinni í Vestmannaeyjum sem tillag til endurbyggingar dómkirkjunnar í Skálholti,⁴) og hélzt téð greiðsla áfram, þótt af öðrum stöðum væri afgjaldinu létt, er kirkjan var fullgerð, og þannig aflað skreiðar til Skálholtsstaðar. Getið er þess til, sbr. Forest. 12. apríl 1777 og tilsk. 21. apríl s.á., að Ögmundur biskup hafi stuðzt við gjafabréf Árna biskups Þorlákssonar fyrir Kirkjubæjarkirkju til klaustursins í Noregi, er hann lagði tíundina frá Vestmannaeyjum undir stólinn, og verið þá umboðsmaður klaustursins. En þetta fær eigi staðizt, sbr. það, er áður segir.
Aðallaun eyjaprestanna var tíundin af fiski og fyrrum og af öðrum veiðiskap, sbr. máldaga Kirkjubæjarkirkju frá 1269.⁵) Nutu prestarnir tíundanna til fulls að helmingi hvor, og önnuðust viðhald kirknanna á stöðunum, er munu hafa verið litlar torfkirkjur. Prests- eða tíundarfiskurinn, er var hver tíundi fiskur í fjöru, sbr. dómana frá 1491 og 1545, skyldu menn afhenda í fjöru um leið og skipt var afla báta. Tíundin var goldin af öllum fiski, á hvaða tíma sem aflaðist, bæði af smáferjum og stórskipum, sem gengu til fiskjar frá eyjum. Áður er getið um tillagið, er greitt var um tíma til Skálholts af tíundunum og sem með röngu hefir seinna verið talin biskupstíund, og sem slík tilfallin konungi eftir siðabótina. Er eigi ósennilegt, að oftar hafi komið til, að dregið hafi verið af tíundunum í eyjunum til Skálholts og prestunum bætt það upp að einhverju leyti, sem skylt var, þar sem hér var um að ræða hluta hinnar sameiginlegu presta- og kirkjutíundar eyjanna, er prestarnir áttu að njóta óskertrar sem launa. Umrætt tillag eða stólshluti hefir eftir siðabótina gengið til eyjaprestanna aftur, svo sem eðlilegt var, er reynt var yfirleitt að bæta kjör prestanna. En hitt er aftur víst, að konungur, Kristján III., hefir þegar við upphaf siðabótarinnar haft augastað á þessum umgetna tíundarhluta frá Vestmannaeyjum og viljað leggja hann undir sig sem biskupstíund til viðbótar afgjöldum sínum af eyjunum.⁶) Þennan tíundarhluta tók konungur undir sig nokkru eftir siðabót og hélt lengi. Til þess að réttlæta tilraun konungs upphaflega til þess að ná undir sig umgetnum tíundum, bar umboðsmaður konungs það fyrir, að tíundin væri tekin af landsskyldum konungs í Vestmannaeyjum og bæri að bæta þar fyrir. Var svo Gissuri biskupi Einarssyni falið að taka mál þetta til rækilegrar athugunar. Nefndi Gissur biskup sex presta og sex leikmenn til að kveða upp dóm í máli þessu. Féll dómur um þetta 7. sept. 1545, staðfestur af Gissuri biskupi.⁷) Hljóðar dómurinn um fiskatíundir til prestanna. Dæmdu dómsmenn með fullu dómsatkvæði „fyrrgreinda fiskatíund í Vestmannaeyjum vera og verið hafa réttilega rentu og prestskaup þeirra presta, sem nú eru í Vestmannaeyjum, eftir fyrrgreindum máldaga, og herra kónginn enga tiltölu eiga né átt hafa til fyrrskrifaðrar fiskatíundar“. Í forsendum dómsins segir, „að dómsmönnum beri að rannsaka og fullnaðardóm á leggja, hvert afl að hafa skyldi sú áklögun, sem náðugasti herra konungurinn hefði um tíund í Vestmannaeyjum, er hljóðaði um það, að tíundin væri burt dregin af konungsins landsskyld, og væri hún þar með forkortuð“. Dómurinn er byggður á gömlum máldaga kirkjunnar í Vestmannaeyjum um að fiskatíundir þar liggi til prestskaups, hálfar til hvorrar kirkju. Er þetta máldaginn frá 1269, sem hér er vitnað í. Ennfremur vitna dómsmenn í áðurgenginn tólf manna dóm, er svo hljóðaði, að þeir dæmdu prestunum tíunda hvern fisk af allri þeirri skreið, er í land kæmi í eyjunum, eftir innsigluðum bréfum góðra manna og gömlum máldaga kirkjunnar í Skálholti. Er hér átt við áðurnefndan dóm frá 1491.
Þessi dómur frá 1545 tekur af öll tvímæli um það, eins og hinn fyrri dómur, að prestunum einum beri fiskatíundin. Umboðsmaður konungs hefir samt eigi viljað láta hér við lenda og því áformað nú, að annað prestsembættið skyldi lagt niður, en fyrir þörfum eins prests var séð sæmilega, þótt konungur hefði drjúgan skerf fiskatíundanna. Um þessar mundir hefir verið prestslaust í Kirkjubæ, presturinn þar sennilega dáinn. Hefir hirðstjóri því nú ætlað að nota tækifærið og sameina bæði eyjabrauðin í eitt og tilkynnt það biskupi. Segir Gissur biskup í bréfi, er skrifað er í Vestmannaeyjum 1. apríl 1546 til Otta Stígssonar hirðstjóra,⁸) „að hirðstjóri muni minnast þess, að hann hafi hugsað sér, að eigi yrði framvegis nema einn prestur í Vestmannaeyjum, en bændur og almúgi í eyjunum vilji með engu móti hafa það, að eigi séu þar tveir prestar sem venjulegt sé og verið hafi allt hér til“. Leggur biskup, sbr. nefnt bréf, eindregið til, að tveir prestar verði framvegis, sem haldi staðina af náðugasta herra konungsins umboðsmanni með venjulegri landsskyld og afgjaldi. Biður biskup um að fá að vita ákvörðun hirðstjóra um þetta sem fyrst, til þess að geta sent prest til eyjanna. Segir hann og, að þar gangi sótt mikil, og vilji fólk síður verða af prestum sínum. Hefir hirðstjóri samþykkt tillögur biskups um að prestarnir yrðu áfram tveir, enda hafði þessi ráðstöfun og enga lækkun á landsskyldum konungs í för með sér, því að prestarnir hafa haldið áfram að greiða fulla venjulandsskyld eftir jarðir sínar, enda fólst það og í tillögum biskups.
Gissur biskup veitti séra Gissuri Fúsasyni, Vigfússyni, þingaprests, sóknarprests, vist að Kirkjubæ með þeim rétti og rentu, sem fullmektugum þingapresti ber að hafa, er voru hér, sbr. dóminn frá 1545 og það, er áður segir, hálfar fiskatíundir. Veitingarbréfið, sem er dagsett 8. maí 1546,⁹) virðist skrifað hér, og hefir Gissur biskup þá enn verið hér staddur þetta sama vor.
Í Vestmannaeyjum héldu þannig áfram að vera tveir þjónandi prestar. Bar þeim samkvæmt framansögðu að njóta „fullrar rentu“ eða allrar tíundarinnar að jöfnu hvor.
Af landskipum þeim, er gerð voru út héðan, hefir verið greidd full fiskatíund, sbr. dóminn frá 1491, er staðfestir, að greiðast skuli tíundi hver fiskur af allri skreið.
Í Bessastaðasamþykktinni frá 1. júlí 1555, sbr. leiðbeiningarbréf (Instruktion) 16. apríl 1556, sem úrskurður (Resolution) konungs felst í, er svo fyrir mælt, „að allir hér heimilisfastir menn skuli greiða venjutíund, og svo þeir, er róa á þeirra skipum . . . En þessi venjulega tíund er tíundi hver fiskur í fjöru og skal skipta í fjóra parta . . . En um þau skip, er af meginlandi koma og þangað (til eyja), eru útgjörð til sjóar um vertíðina, þá gjalda undirgift, eftir kóngl. Majest. skipan, sem vanalegt er að gjalda undir skip í Sunnlendingafjórðungi, þeim prestum til eignar, sem búa í eyjunum, þó með því móti, að greindir prestar skulu þar í staðinn skikka þeim mönnum, sem á þessum landskipum róa, hús og vergögn eftir þeirra þörfum, svo hvor geri öðrum nægju fyrir sitt“.¹⁰)
Bessastaðasamþykktin sjálf boðar nýtt fyrirkomulag um tíundir í Vestmannaeyjum með ákvæðinu um fjórskiptingu tíundanna, er héldu áfram að vera fiskatíundir einar, en eigi tíund af fasteign eða lausafé, að undanskilinni hinni ólögboðnu tíund, sveitartíundinni, en nú gert ráð fyrir, að bændur greiddu lausafjártíund, eins og venja var annars staðar, en þetta var nýmæli hér. En í þessu efni höfðu einmitt myndazt hér fornar, fastar venjur, og engin eiginleg skipting tíundarinnar átt sér stað. Ákvæði Bessastaðasamþykktarinnar hafa heldur eigi hlotið staðfestingu konungs til að gilda hér, en þar hafa orðið ráðandi ákvæðin í leiðbeiningarbréfi frá 20. marz 1555, fyrir hirðstjóra, og fylgt þeim venjum, er áður giltu í Vestmannaeyjum í þessum efnum. Í nefndu leiðbeiningarbréfi segir, „að hans hátign konungurinn hafi svo ákveðið, að þeir, sem búi úti í eyjum, skuli hér eftir greiða fulla tíund til kirkjunnar, en þeir, sem halda bátum sínum út þaðan og liggja þar við, skuli greiða þar undirgift af bátum sínum, sem venja er til á Íslandi að greiða af bátum, og lætur konungur undirgift þessa ganga til uppeldis prestunum og til þarfinda kirkjunnar“. Leiðbeiningarbréfið mælir eigi fyrir um þrískiptingu tíundarinnar hér, heldur hefir verið fylgt hér um framvegis þeim venjum, er fyrir voru.
Fjórskipting tíundarinnar, eins og Bessastaðasamþykktin gerir ráð fyrir hér sem annars staðar á landinu, kom eigi til greina í sinni vanalegu mynd, heldur óbeinlínis í hluttöku konungs í prestatíundinni, og fátækratíund greidd með niðurjöfnun til ómagaframfærslu: Hér kom og annað fiskgjald, þurfamannafiskurinn, og sveitartíund, ólögboðin, greidd af lausafjáreign, í fugli og eggjum.
Tíundarhluti prestanna af „öðrum veiðiskap“, sbr. máldaga Kirkjubæjarkirkju frá 1269, en hér mun átt við tíund af fugli og eggjum, virðist allsnemma hafa gengið undan. Þessarar tíundar sést eigi getið seinna í dómum eða öðrum heimildum, nema hvað Bessastaðasamþykktin þó gerir ráð fyrir, að fuglatíundir og tíundir af eggjum haldist ennþá, sem þrátt fyrir það er engan veginn víst að verið hafi. Greindrar tíundar er heldur eigi getið í leiðbeiningarbréfinu frá 20. marz 1555. Líklegt er, að þessi tíund hafi að minnsta kosti að einhverju leyti komið í stað fátækrahlutans af fiskatíundunum, eða helzt, að sú venja hafi komizt á, að greiða sérstakt gjald af fuglaveiði til fátækra, í líkingu við gjaldið af fiskafla, þurfamannafiskinn. Í bænar- og kæruskjali, er prestarnir í Skálholtsstifti ásamt Oddi biskupi Einarssyni sendu konungi og ritað var í Skálholti 20. júlí 1592,¹¹) er þess getið um Vestmannaeyjaprestana, að þeir hafi ekki heldur neina inntekt, nema einn lítinn part af þeirri tíund, sem þar gelzt í fiski, eftir því sem vanalegt er“.¹²) Af þessu virðist mega ráða, að prestarnir hafi eigi notið fuglatíundar, er hér var komið.
Á síðasta hluta 16. aldar gelzt konungi 1/3 hluti tíundar í Vestmannaeyjum, en prestunum þar 2/3 hlutar. En sú breyting er nú orðin á gjaldskyldunni, að í stað þess að greitt var áður tíundi hver fiskur í fjöru,¹³) er nú greiddur einn skipshlutur í tíund af hverju skipi, er til fiskjar gekk, og þessum hlut skipt í þrjá staði, milli prestanna og konungs. Þessi breyting mun hafa komizt hér á um það leyti, er konungur stofnaði útgerð sína. Útgerðin hefir færzt mjög í aukana þá, frá því sem áður var, og séð sæmilega fyrir launum prestanna með umgetnum hætti vegna hinnar auknu bátatölu, og það þótt konungur nú reiknaði sér 1/3 hluta tíundanna og næði þannig hinum langþráðu tíundum af eyjunum. Vertíðarskipin, er nú gengu héðan, tólfæringar og teinæringar, hafa og verið miklu stærri en áður gerðist um eyjaskipin, og hefði tíundin verið reiknuð af þeim eftir hinum gamla máta, hefði hún aukizt verulega.
Um þessar mundir, eftir byggingu Landakirkju 1573, var og létt allri kostnaðarbyrði af prestunum framvegis vegna kirkjuviðgerða, er þeir höfðu orðið að kosta af kirkjutíundunum, sem prestarnir nú og lengi höfðu notið, ásamt hinni eiginlegu prestatíund, sem launa. Það sést og heldur eigi annað en að prestarnir hafi möglunarlaust tekið hinni umræddu breytingu um tíundirnar.
Laun prestanna voru þannig fólgin í fiskatíundinni, og fóru því eftir árferðinu, eða hversu mikið aflaðist, og verðinu, er þeir fengu fyrir fiskinn og fiskafurðirnar, og voru prestarnir því með afkomu sína líkt settir og bændurnir sjálfir, er áttu mannshluti og skipshluti, aðallega í smáskipum. Tekjur prestanna voru því mjög misjafnar eftir árferðinu. Prestarnir hafa haft vinnumenn í skiprúmum og átt hlut í skipum þeim, er eyjamenn gerðu út, og sumarútgerðin mun oft hafa dropið drjúgum. Tekjur prestanna af tíundunum, hvors fyrir sig, hafa eftir að þrískipting tíundarinnar komst á náð að jafnaði í góðum meðalárum um 15 skpd. af fullverkuðum þorski, gildum málsfiski, á síðasta hluta 16. aldar, svo og lítils háttar lönguhlutur, sbr. tíundarhluta konungs, og síðar jafnvel nokkuð hærra.¹⁴) Þetta má reikna að minnsta kosti 50—60 rd. virði. Töluvert hefir og fallið til af smáfiski og trosi. Þá má og telja með lýsi. Auk þessa kemur og, að prestarnir nutu fríábúðar á jörðum sínum eftir Tyrkjaránið. Finnur biskup Jónsson telur Vestmannaeyjaprestakall í III. og lægsta flokki (minimæ). Hæstu brauðin í þessum flokki, vissar tekjur, 48 rd.¹⁵) Einkennilegt er, að hér eru Vestmannaeyjar taldar sem eitt prestakall, með 38 rd. tekjum, og tekjur aðeins miðaðar við fiskatíundina, en á þessum tímum, er kirkjusagan miðar við, hafa eyjaprestarnir fyrir löngu fengið jarðir sínar til fríábúðar, er fleytti laununum allmikið fram. Afgjaldið af Ofanleiti var 15 vættir eða 37/8 skpd. Af Kirkjubæ nokkru minna. Kemur hér fram sem oftar ókunnugleiki á málefnum Vestmannaeyja, og hefir kirkjustjórnin látið sér óviðkomandi ýmsar ráðstafanir, er snertu Vestmannaeyjaprestana og kirkjuna, er umboðsmaður konungs réði mestu um. Fyrir nokkrum aukatekjum mætti og gera ráð. Brauðin virðast hafa verið of lágt metin og ættu fremur sennilega að tilheyra II. flokki brauða (mediocres). Meðal Vestmannaeyjaklerkanna teljast bæði vel lærðir menn og í fremstu röð, og hefðu þeir vart unað þar til lengdar, ef launakjörin hefðu eigi verið sæmileg. Þegar veltiár komu komst tíundin hátt, svo að vaxið gat í augum um tekjur prestanna. Hannes biskup Finnsson segir í bréfi til Ólafs stiftamtmanns 11. nóv. 1791, að séra Benedikt á Ofanleiti hafi á einu ári lagt inn í kaupstað fyrir 500 rd., þá er skippundið af fiskinum hafi verið 3 rd. 72 sk. Hefir prestur þá og haft hluti í útgerð. Séra Benedikt varð að síðustu mjög fátækur maður. Á fiskileysisárunum á síðasta hluta 18. aldar komust prestalaunin mjög langt niður. Á árunum 1764—1776 nam konungshlutinn af tíundinni 45 rd. árl., en hér mun reiknað með 6 rd. fyrir skpd., eins og venja var með konungstekjurnar, en lækkar ennþá mikið.¹⁶)
Heimildir neðanmáls í þessum hluta:
1) Skýrslur um tekjur og gjöld Vestmannaeyjaprestakalls 1893—1898, Þjóðskjs.
2) Sjá Kirkjurétt Jóns Péturssonar, bls. 165—169.
3) Ísl. kirkjuréttur, J. Pétursson, bls. 196; Halldór Einarsson (Haldor Einarsen) : Værdi-Beregning paa Landsviis og Tiende Ydelsen i Island, Khavn 1833; F. Jónsson: Hist. eccl. Isl. III, bls. 39—40.
4) Samkv. heimild í kristinrétti.
5) Ísl. fornbr.s. VII, nr. 80.
6) Sjá bréf Ögmundar biskups, Ísl. fornbr.s. X, nr. 157.
7) Lovs. I, bls. 64—65.
8) Ísl. fornbr.s. 1546, nr. 401.
9) Ísl. fornbr.s. 1546, nr. 403.
10) Lovs. I, bls. 71—73 og 74.
11) Sjá og Kýraugastaðasamþykkt 19. maí 1592.
12) Alþingisbækur II, bls. 255 og 276.
13) Sjá dóma og Bessastaðasamþykkt 1. júlí 1555.
14) Umboðsr. V.E. 1586—1601; A.M. Embedsskrivelser.
15) Sjá og Specification paa alle Præstekald og deres Revenuer i Island
ude i Skalholtsstift 1748; P. Pétursson: Hist. eccl. bls. 299; sjá og kgbr.
29. jan. 1740.
16) Forest. 12. apríl 1777 og 21. apríl s.á.