Blik 1980/Ágrip af sögu landbúnaðar í Vestmannaeyjum, VI. hluti

Efnisyfirlit Bliks 1980

ÞORSTEINN Þ. VÍGLUNDSSON:

Ágrip af sögu landbúnaðar í Vestmannaeyjum (6. hluti)

„Kálgarðar og annað sáðland“
eins og eftirfarandi skrá er nefnd í opinberum heimildum. Lítill vafi er á því, að töluverður hluti þessa „sáðlands“ eru sáðhafraakrar, þar sem ræktunarmenn sá höfrum í brotna landið sitt fyrsta árið.

Ár	Flatar mál í ferm.	Ár	Flatar mál í ferm.	Ár	Flatar mál í ferm.	Ár	Flatar mál í ferm.
1885	33358	1901	39731	1916	65160	1931	54850
1886	35823	1902	94394	1917	63890	1932	68140
1888	50773	1903	66894	1918	34968	1933	68140
1889	51173	1904	65316	1919	36511	1934	88000
1890	53574	1905	67436	1920	36511	1935	89600
1891	52195	1906	65954	1921	36511	1936	89600
1892	53050	1907	66823	1922	36511	1937	89600
1893	53426	1908	55031	1923	36511	1938	132600
1894	56468	1909	68390	1924	36515	1939	176200
1895	57592	1910	67539	1925	36515	1940	203700
1896	56826	1911	67631	1926	36515	1941	224500
1897	58837	1912	69448	1927	36515	1942	241300
1898	59387	1913	75374	1928	36515	1943	243000
1899	57805	1914	75611	1929	36515	1944	250000
1900	56911	1915	71840	1930	54850	1945	260000

Skrá yfir tölu og framkvæmdir jarðræktarmanna í Vestmannaeyjum á árunum 1926-1948.
Skýrsla þessi veitir glöggum lesanda nokkra hugmynd um hið mikla átak, sem gert var í ræktun og og öðrum landbúnaðarframkvæmdum í byggðalaginu á þessum árum. (Heimild: Frumbækur trúnaðarmanna Búnaðarfélags Íslands og Búnaðarsambands Suðurlands í Vestmannaeyjum):

Ár	Nýrækt	Matjurta- garðar	Túna- sléttur	Grjótnám	Þurrheys- hlöður	Votheys- hlöður	Áburðar- hús og safnþrær	Gaddavírs- og vírnets- girðingar	Hlaðnir grjót- garðar	Malbornir heimvegir	Tala jarð- ræktar- manna
	Ferm.	Ferm.	Ferm.	Rúmm.	Rúmm.	Rúmm.	Rúmm.	Metrar	Metrar	Metrar	Bændur	Þurra- búðar- menn
1926	29.592	756		10	124,5		145,3	6.577	138		7	14
1927	101.772	306	240	637	335,0		499,2	10.752	182	303,5	27	48
1928	54.900	1.770		740			264,4	7.044	127		13	31
1929	48.900	210		699			187,3	1.945	1.000		6	12
1930	359.215	4.270		2.470	736,0		302,7	6.042	472		22	71
1931	109.330	13.480		3.628	258,0		348,8	8.960	2.200		8	42
1932	240.006	35.060		3.838	289,2		554,9	3.797	2.301		8	74
1933	190.779	3.960		3.106	172,0		398,0	7.849	1.362		18	75
1934	114.040	2.310		1.730	771,0		354,5	670	547		5	45
1935	145.631	31.273	4.385	5.599	204,3		763,4	2.388	589	532,0	8	81
1936	78,834	32.765	900	1.348	323,0	11,86	768,3	235	201		13	52
1937	39.998	7.356		1.989	734,3	4,68	496,1	906	279		12	51
1938	206.676	23.956	824	1.722	988,0		566,5	1.852	633	12,0	14	93
1939	62.108	65.068	3.644	1.567	493,0	16,90	57,8	621	628		14	82
1940	17.360	41.224	821	670			79,3		392		13	59
1941	25.416	31.164	500	247	257,0		46,3	120	86		7	21
1942	47.250	34.106	60	81		36,50	29,40	94			12	15
1943	2.620	4.136		189	57,0				104		2	13
1944	3.808	3.360	8.830	240	1.246,0	113,1	718,2	320	160		7	8
1945	5.900	1.230		290	182,0		43,6		20		10	1
1946	15.060	13.848	810		357,0		23,0				8	4
1947	16.360	490		150			44,2		104		2	7
1948	3.170	2.516	530	50	500	355,2	273,0		84		5	4
Alls	1.918.725	354.614	21.544	31.000	8.027,4	538.24	6.964,0	60.172	11.609	847,5

Þá skulum við einnig íhuga nánar jarðræktarskýrslurnar með hliðsjón af þeim erfiðleikum, sem því var samfara að brjóta og rækta mikið land á Heimaey. Við rennum augum yfir grjótnámsdálkinn. Hann segir sína sögu. Það var sem sé ekkert smáræði, sem Eyjamenn urðu að rífa upp af grjóti og fjarlægja úr jarðræktarspildum sínum, áður en plæging og herfing gæti átt sér þar stað. Þó kemur ekki fram á skýrslunni nema nokkur hluti þessa grjóts. Orsökin er sú, að samkvæmt jarðræktarlögunum frá 1923 voru 50 rúmmetrar af grjóti hámark þess, sem grjótruðningsmaðurinn gat fengið styrk út á eða laun fyrir frá hinu opinbera, ríkissjóði. Margir jarðræktarmenn í Eyjum rifu þá upp mun meira grjót, já, tvöfalt meira, og fjarlægðu það úr jarðræktarspildum sínum.
Á árunum 1929-1936 var árlega unnið að byggingu Básaskersbryggjunnar í Eyjum. Á sínum tíma var bryggjan sú einhvert stærsta hafnarmannvirki á öllu landinu. Þar þurfti mikið af grjóti til uppfyllingar. Margir jarðræktarmenn byggðarlagsins seldu þá Hafnarsjóði Vestmannaeyja drjúgan skerf af grjóti úr ræktunarspildum sínum til uppfyllingar. Þannig tókst Eyjamönnum eins og svo oft fyrr og síðar „að slá tvær flugur í einu höggi.“
Segja má með sanni, að jarðræktarmennirnir í Vestmannaeyjum á „jarðræktaröldinni“ þar hafi verið úr öllum stéttum byggðarlagsins. Þeir voru bændur, verkamenn, sjómenn, útgerðarmenn, læknar (héraðslæknir, sjúkrahússlæknir,tannlæknir), kaupmenn, bifreiðastjórar, forstjórar, bankastjórinn, bæjarfógetinn, prestar, bakarameistari og skólastjórar. Frumbækur þær, sem trúnaðarmenn búnaðarsamtakanna færðu yfir unnar jarðabætur, sanna okkur það, að hér er rétt frá greint. -
Rétt er að geta þess, að ein kona var áberandi atorkusöm í ræktunarframkvæmdunum. Það var frú Guðrún Runólfsdóttir húsfreyja á Sveinsstöðum við Njarðarstíg. Þá skal þess getið, að kaupstaðurinn sjálfur hóf ræktunarframkvæmdir árið 1934. Þær framkvæmdir komu honum til mjög mikilla hagsbóta, þegar hann tók að reka kúabú sitt í Dölum 1944.

Til lofs og dýrðar dugnaði einstaklinganna í ræktunarframkvæmdum Eyjamanna á árunum 1926-1947 vil ég láta fljóta hér með eilítið yfirlit yfir jarðræktarframkvæmdir þriggja einstaklinga á þessum árum.

Þorbjörn Guðjónsson, bóndi á Kirkjubæ:
Nýrækt, sáðsléttur ....... ..74,131 ferm.
Matjurtagarðar ..............15,225 ferm.
Áburðarhús ..................... 83,11 rúmm.
Girðingar ....................1,332 metrar
Grjótnám ...................... 405 rúmm.
Þurrheyshlöður .............. 1,044 rúmm.
Safnþrær ....................... 14,5 rúmm.
Votheyshlöður ...................36,6 rúmm.

Páll Oddgeirsson, kaupm. og börn:
Nýrækt.........................41,265 ferm.
Matjurtagarðar..................3,810 ferm.
Áburðarhús.....................30,5 rúmm.
Girðingar.....................528 metrar
Grjótnám......................938 metrar
Safnþrær.......................47,6 rúmm.

Helgi Benediktsson, kaupm:
Nýrækt ...................... 73,888 ferm.
Matjurtagarðar ................. 850 ferm.
Áburðarhús ..................... 133 rúmm.
Girðingar ...................... 935 metrar.
Grjótnám ........................475 rúmm.
Þurrheyshlöður ..................883 rúmm.
Votheyshlöður .................. 133,6 rúmm.
Safnþrær ........................ 76,5 rúmm.

Skrá yfir framkvæmdir jarðræktarmanna í Vestmannaeyjum á árunum 1949-1967.
(Heimild: Skrifstofa Búnaðarfélags Íslands):

Ár	Nýrækt Ferm.	Matjurta- garðar Ferm.	Túna- sléttur Ferm.	Grjót- nám Rúmm.	Votheys- hlöður Rúmm.	Áburðar- hús og safnþrær Rúmm.	Gaddavírs- og vírnetsg. Lengdarm.	Þurrheys- hlöður Rúmm.
1949	9800	5800
1950	70900	10700		90	55,0	11,0		360,0
1951	61700	900	9400	50	268,0	18,0
1952	50900	7500	7800	150	18,0
1953	64800	5600	1800	150	75,0
1954	64900	2200		205	13,0			936,0
1955	2900			30	15,0		360
1956
1957	54700						1150
1958	19300	19700			10,0		2655	324,0
1959	6900			25	131,0	60,0		392,0
1960		10100				11,0
1961	8400	4700					170
1962
1963	11000	7500			324,0		300
1964	29500	5400					2115
1965	21300	500		50			431
1966	3800	5200					364
1967	18000
alls:	480800	85800	19000	750	909,0	100,0	7545	2012,0

Það er ekki ófróðlegt að íhuga eilítið jarðræktarskýrslurnar, sem hér eru birtar með tilliti til áranna, þegar jarðræktarframkvæmdirnar eru gjörðar og minnast svo á sama tíma sveiflanna í þjóðfélaginu okkar í heild og þá ekki síður í bæjarfélaginu í Vestmannaeyjum.

Þegar fjárkreppan mikla steðjaði að og varaði öll árin 1930-1939, fór tún- og garðræktin mjög í vöxt. Atvinnu- og peningaleysið þrengdi mjög að heimilunum. Þá var kúamjólkin og garðávextirnir ómetanlegur fengur. Hverju því heimili, sem átti þess kost að neyta þessara heimafenginna lífsgæða í nægilega ríkum mæli, var borgið. Þá var það svo að segja lífsskilyrði hverri fjölskyldu í Vestmannaeyjum að rækta jörðina og framleiða sjálf hollustufæðuna, enda smátt um peninga hjá hverjum einum til þess að kaupa fyrir nauðsynjarnar. (Sjá árin 1929-1938)

Svo hófst styrjöldin mikla árið 1939. Fiskverð fór þá hækkandi ár frá ári. Sjávarútvegurinn tók að blómstra á ný. Atvinna verður meiri en nokkru sinni fyrr í útvegsbænum mikla. Þá er það ekki orðið sérlega arðbært lengur að „púla upp á kúgras“, svo að öll ræktun dregst saman og mjólkurframleiðsla sömuleiðis, þegar fram líða stundir, svo að horfði til vandræða. Mjólkurverðið fékkst heldur ekki hækkað að sama skapi og tekjur almennings hækkuðu.

Athyglisverður samanburður.
Ekki er ófróðlegt að bera saman þann ríkisstyrk, sem greiddur var til uppjafnaðar hverjum jarðabótamanni á öllu landinu og þann ríkisstyrk, sem hver jarðabótamaður í Vestmannaeyjum bar úr býtum á árunum 1925-1939, sem var mesta athafnatímabil Eyjamanna í jarðyrkju og ræktun. Síðari helming þessa árabils geisaði heimskreppan mikla, sem orkaði mjög á samskipti manna við íslenzka jörð, sem reyndist þá mörgum bjargvættur í efnahagslegum þrengingum og bágborinni efnahagslegri afkomu.

Ár	Meðalupphæð styrks á hvern jarðabótamann í Vestmannaeyjum 1925-1939	Meðalupphæð styrks á hvern jarðabótamann á öllu landinu 1925-1939
1925:	kr. 155,30	kr. 83,80
1926:	kr. 91,50	kr. 88,53
1927:	kr. 85,50	kr. 106,90
1928:	kr. 106,50	kr. 102,80
1929:	kr. 181,32	kr. 104,00
1930:	kr. 145,77	kr. 126,13
1931:	kr. 175,44	kr. 136,70
1932:	kr. 203,57	kr. 108,55
1933:	kr. 167,00	kr. 101,54
1934:	kr. 176,33	kr. 130,70
1935:	kr. 210,80	kr. 135,00
1936:	kr. 166,48	kr. 112,89
1937:	kr. 125,34	kr. 123,90
1938:	kr. 126,49	kr. 121,17
1939:	kr. 59,77	kr. 110,68

(Heimild frá Búnaðarfélagi Íslands)

Skrá yfir nokkurn hluta af jarðræktarframkvæmdum á árunum 1925-1939 og þann styrk, sem þeir hlutu þá. Árið 1935 var síðasta árið, sem jarðræktarframkvæmdir voru reiknaðar til dagsverka og styrkurinn þá greiddur samkvæmt dagsverkafjöldanum hjá hverjum og einum.

Ár	Tala jarða- bótamanna	Áburðarhús og safnþrær dagsverk	Styrkur kr.	Túnrækt og garðrækt dagsverk	Styrkur kr.	Þurrheys- og votheyshlöður dagsverk	Styrkur kr.	Samtals dagsverk	Styrkur alls kr.
1925	25	1417	2.125,50	1766	1757,00			3183	3.882,50
1926	21	697	1.045,50	879	876,50			1576	1.921,50
1927	19	392	588,00	1047	1037,80			1439	1.625,80
1928	48	1422	2.133,00	2979	2979,00			4401	5.112,00
1929	60	1800	2.700,00	9453	9453,00	110	55,00	10.477	10.879,00
1930	88	1527	2.290,50	10.424	10424,00	228	114,00	12.179	12.828,50
1931	43	808	1.212,00	6332	6332,00			7.140	7.544,00
1932	81	1361	2.041,50	14204	14204,00	488	244,00	16.053	16.489,50
1933	47	1208	1.812,00	5865	5865,00	344	172,00	7.417	7.849,00
1934	45	1729	2.593,50	4559	4559,00	1502	751,00	7.790	7.903,50
1935	82	4605	6.907,50	10292	10292,00	164	82,00	15.061	17.281,50
1936	57		5.811,84		3490,67		286,77		9.589,28
1937	57		4.151,58		2520,56		453,83		7.204,25
1938	102		4.781,69		7068,78		931,00		12.901,47
1939	88		434,75		4284,37		343,75		5.260,43

Skrár þær sem hér fara á eftir um búpening í Vestmannaeyjum, stærð garðlanda, uppskeru garðávaxta o.fl. eru gjörðar samkvæmt þessum heimildum:

1. Skýrslum um landshagi á Íslandi 1703-1871, I.-V. bindi
   
2. B-deild Stjórnartíðinda, árin 1872-1876
   
3. C-deild Stjórnartíðinda, árin 1877-1886 og 1888-1897
   
4. Landhagsskýrsum fyrir Ísland, árin 1898-1911
   
5. Hagskýrslum Íslands árin 1912-1967
   
6. Handritum í Hagstofu Íslands, árin 1968-1978
   

Högni viðskiptafræðingur Ísleifsson, kaupfélagsstjóra Högnasonar frá Baldurshaga í Vestmannaeyjum, hefur unnið þessar skýrslur fyrir Blik og handa Vestmannaeyingum fyrst og fremst þeim til fræðslu og fróðleiks um þessa starfsþætti í lífi Eyjafólks.
Blik færir Högna Ísleifssyni innilegustu þakkir fyrir þetta mikla og gagnlega starf í þágu fæðingarsveitar sinnar.

Skrá yfir búpeningseign Vestmannaeyinga frá 1703-1978

Ár	Naut gripir		Sauð fé		Hross		Ár	Naut gripir		Sauð fé		Hross
	Alls	Þar af kýr og kelfdar kvígur	Alls	Þar af ær	Alls	Þar af hestar og hryssur		Alls	Þar af kýr og kelfdar kvígur	Alls	Þar af ær	Alls	Þar af hestar og hryssur
1703	74	73	646	385	59	58	1901	73	49	1110	485	27	21
1760	?	?	900	?	?	?	1902	65	50	1019		23	19
1770	44	40	900	?	56	56	1903	68	55	1049		26	21
1783	28	?	600	?	46	?	1904	64	59	1175		27	24
1784	11	?	130	?	9	?	1905	75	62	968		30	21
1791	63	60	553	301	32	25	1906	85	64	960		33	21
1792	64	58	557	312	41	34	1907	65	923	470	33	25
1793	61	57	545	294	41	32	1908	87	68	927	444	30	23
1794	41	38	555	327	39	35	1909	84	71	981	461	29	27
1795	68	59	592	311	42	38	1910	92	74	1082	503	35
1796	64	58	664	352	38	35	1911	99	76	1061	454	36
1797	64	58	683	362	39	34	1912	113	93	1156	456	44	42
1798	61	55	744	405	42	31	1913	98	79	1132	488	43	43
1799	65	58	1015	371	43	35	1914	108	99	1116	472	39	39
1800	67	58	1062	380	43	37	1915	102	97	1050	477	42	41
1801	71	59	729	295	39	39	1916	121	100	1112	505	51	46
1802	54	50	793	266	36	36	1917	120	102	1147	491	46	46
1804	48	47	746	268	40	39	1918	111	103	1161	540	55	50
1811	74	62	1247	395	39	39	1919	100	100	1080	503	43	43
1812	61	54	847	263	37	37	1920	104	97	1177	531	42	40
1813	64	57	1160	336	44	39	1921	122	116	1367	646	47	46
1817	74	66	898	289	47	47	1922	149	144	1542	720	65	63
1820	73	62	1198	358	48	48	1924	166	157	956	513	59	59
1821	80	64	1187	325	48	48	1926	171	164	860	433	49	49
1824	66	59	1132	284	53	53	1927	187	181	755	366	40	40
1827	75	67	867	210	53	53	1928	186	181	797	389	39	39
1830	55	55	922	354	75	75	1929	234	222	623	299	37	37
1834	63	62	1143	325	49	49	1930	242	221	766	385	37	37
1840	47	44	843	206	41	41	1931	248	229	691	380	31	31
1845	48	46	943	198	46	46	1932	265	233	710	372	32	32
1852	53	52	956	223	58	50	1933	286	262	684	349	29	29
1853	52	49	762	352	49	47	1934	322	300	478	244	26	26
1854	56	55	999	555	58	53	1935	299	267	649	311	23	23
1855	52	50	695	360	53	46	1936	339	312	870	262	26	26
1856	43	41	695	321	64	58	1937	340	298	938	287	32	32
1858	53	48	604	353	48	45	1938	359	315	926	850	34	34
1859	49	46	406	206	48	45	1939	366	343	975	975	37	37
1860		44	826	217	39	28	1940	362	303	855	375	37	37
1861	46	45	616	294	49	43	1941	390	320	946	600	39	35
1862	48	46	700	390	40	38	1942	319	279	592	381	39	37
1863	44	41	760	345	47	41	1943	319	279	592	430	39	37
1864	42	39	954	456	41	38	1944	318	284	640	435	40	37
1865	39	38	770	436	47	42	1945	314	280	608	435	35	32
1866	42	39	772	434	46	45	1946	286	266	605	410	31	27
1867	38	36	862	466	42	39	1947	245	207	130	94	21	20
1868	40	38	497	367	37	35	1948	266	220	101	71	14	14
1869	38	37	700	389	38	35	1949	229	196	135	103	15	15
1871	49	39	702	379	44	32	1950	248	214	123	88	12	12
1872	50	46	788	458	41	32	1951	253	233	175	130	3	3
1873	56	46	794	410	34	27	1952	261	205	172	116	24	13
1874	45	37	790	429	44	33	1953	249	194	195	148	11	11
1875	53	41	807	446	46	32	1954	262	214	140	102	10	10
1876	45	40	743	408	43	36	1955	248	211	270	198	7	7
1877	44	38	897	483	50	35	1956	241	198	740	513	5	5
1878	45	38	965	490	46	36	1957	232	188	791	567	5	5
1879	46	40	890	435	40	26	1958	222	177	746	593	4	4
1880	45	---	935	---	39	--	1959	213	175	726	578	5	5
1881	42	---	918	---	42	--	1960	213	177	769	625	5	5
1882	31	28	905	---	36	36	1961	230	190	540	300	4	4
1883	37	37	858	---	36	36	1962	217	174	553	350	1	1
1884	37	31	948	---	38	37	1963	210	169	461	382
1885	30	28	999	---	35	33	1964	185		587
1886	28	24	1099	---	27	24	1965	181		506		11
1888	40	29	1064	---	30	28	1966	169		510		16
1889	48	29	1162	323	40	25	1967	150	124	475	309	21	18
1890	58	36	1137	490	40	22	1968	121		508		21
1892	63	36	1148	499	41	25	1969	122		545		35
1892	54	36	1283	527	32	18	1970	124	97	536	366	47	27
1893	36	27	977	435	31	25	1971	123	91	601	409	47	19
1894	47	33	1038	466	31	26	1972	46	36	647	439	42	17
1895	60	32	591	453	29	25	1973	0	188	178	15	12
1896	67	41	1132	507	28	22	1974	0	0	201	166	28	28
1897	69	40	1223	522	35	23	1975	0	262	193	35	16
1898	67	45	1218	538	32	22	1976	0	0	271	202	9	4
1899	56	44	1138	505	28	22	1977	2	1	310	215	11	4
1900	65	45	1133	493	27	23	1978	0	0	360	254	12	9

VII. hluti

Til baka