Blik 1974/Samvinnusamtökin í Vestmannaeyjum, I. hluti
ÞORSTEINN Þ. VÍGLUNDSSON
Blik 1974/ Samvinnusamtökin í Vestmannaeyjum
Aðfararorð
(Íhugull lesandi hafi það í huga, að grein þessi er skrifuð, áður en gosið á Heimaey átti sér stað. Húsin, sem um er getið í greininni, eru nú mörg undir hrauni).
Um miðja 16. öld hafði danska konungsvaldinu tekizt að útrýma að mestu leyti verzlun Englendinga við Eyjafólk. Þá var stofnað til algjörrar einokunarverzlunar í Eyjum. Til þess að tryggja sér tögl og hagldir, því að stundum létu Englendingar á sér kræla þrátt fyrir bönn og fyrirskipanir, þá bauð konungsvaldið að gera skyldi virki í Vestmannaeyjum og koma þar fyrir öflugum „fallstykkjum“. Það gerðist árið 1586.
Viðskipti Eyjafólks við enska á undanförnum áratugum og jafnvel öldum höfðu reynzt hin hagkvæmustu og til mikils hagræðis Eyjasjómönnum og stéttarbræðrum þeirra úr sveitum Suðurlandsins, sem lágu þá fjölmennir við í Eyjum á hverri vetrarvertíð, sérstaklega úr Rangárvalla- og Skaftafellssýslu hinni vestari.
Um 1600 hafði konungsvaldið fengið nokkra reynslu af rekstri einokunarverzlunar í Vestmannaeyjum. Var þá afráðið að leiða hana í lög um allt land.
Hún hafði reynzt konungsvaldinu og dönskum kaupmönnum hagstæð og gaf vonir um framhald á þeirri reynslu án þess að taka tillit til íslenzkra hagsmuna og íslenzka þjóðfélagsins í heild. Gróðavonin var þeim allt, þó að verzlunarhættir þessir reyndust niðurdrep íslenzku efnahags- og menningarlífi og tortíming mannlegra hvata til sjálfsbjargar.
Næstu þrjár aldirnar var einokunarverzlunin í Vestmannaeyjum rekin ýmist af sjálfum kónginum, leppum hans eða dönskum kaupsýslumönnum. Það átti sér stað, að íslenzkur kaupmaður eða gróðahyggjumaður fékk aðstöðu til að reka einokunarverzlunina í Vestmannaeyjum á þessum þrem öldum, t.d. Jens kaupmaður Benediktsson, og bar ekki á því, að þeir reyndust mun betri en hinir.
Sökum einangrunarinnar var verzlunarkúgunin ennþá tilfinnanlegri og grimmari í Vestmannaeyjum en víðast hvar annars staðar í landinu.
Svo sem kunnugt er var einokunarverzlunin sjálf alls ráðandi um söluverð innfluttrar vöru og svo um verð á framleiðsluvörum landsmanna til sjós og lands, þrátt fyrir einhver málamyndarákvæði, sem þar um fjölluðu, sem auðvelt var að fara kringum og virða að vettugi.
Þannig var íslenzku þjóðinni frá ári til árs og öld fram af öld skömmtuð hin efnalega afkoma og það í allra naumasta lagi.
Ekkert vörumat átti sér stað í landinu, hvorki um innfluttar vörur né útfluttar afurðir.
Öll samkeppni í verzlunarrekstri var hindruð með því, að einungis einn kaupmaður fékk leyfi til að reka verzlun á hverjum stað.
Þetta, sem hér er sagt um einokunarverzlunina dönsku, á ekki hvað sízt við um einokunarverzlunina í Vestmannaeyjum, -Monopolhandelen på Vestpansöe i Island, eins og hún hét á dönsku máli.
Og þó að það héti svo, að verzlunin væri gefin frjáls öllum þegnum Danakonungs samkv. lögum, sem tóku gildi 1. jan. 1788, héldust nálega sömu verzlunarhættirnir a. m. k. í Vestmannaeyjum næstu 100 árin eða fram á síðustu ár 19. aldarinnar. En þá tók að rofa til.
Samkvæmt lögunum til handa öllum þegnum Danakonungs um frjálsan verzlunarrekstur á Íslandi, var stofnað til verzlunarreksturs í Vestmannaeyjum á fyrri hluta 19. aldar við hlið hinnar gömlu og grónu einokunarverzlunar. (Sjá greinina um Godthaabverzlunina hér í ritinu á bls. 167).
Undir miðja 19. öldina var svo stofnað til þriðju verzlunarinnar í
Vestmannaeyjum, Júlíushaabverzlunarinnar. (Sjá grein um hana í ritinu á bls. 172).
Brátt keypti gamla einokunarverzlunin hana þrátt fyrir ákvæði laganna um það, að sami maður mætti ekki eiga eða reka nema eina verzlun á sama staðnum. Einokunarkaupmaðurinn hafði jafnan ráð undir rifi hverju til að fara í kringum þau lagaákvæði. Hann keypti sér lepp, sem hann trúði vel og var honum dyggilega „undirgefinn“. Látið var heita svo, að hann ætti fyrirtækið. Þannig gat aðalkaupmaðurinn verið einráður um vöruverð allt, þrátt fyrir lög og reglur.
Um þessar þrjár verzlanir í Vestmannaeyjum kemst Sigfús M. Johnsen svo að orði í Vestmannaeyjasögu sinni: „Þótt verzlununum að vísu fjölgaði og nokkur samkeppni hæfist, hafði það samt lítið að segja, því að kaupmenn hliðruðu til hver fyrir öðrum og höfðu samtök sín á milli.“
„Birtir yfir breiðum ...“
Svo sem kunnugt er, þá voru það Þingeyingar fyrstir Íslendinga, sem gerðu uppreisn svo að um munaði gegn heljarfjötrum einokunarverzlunarinnar, gegn undirokun og kúgun verzlunaraflanna þar í sýslu. Þeir efndu til eigin verzlunarsamtaka, stofnuðu samvinnufélag gegn einokunarverzluninni á Húsavík og í Þingeyjarsýslu árið 1882. Þá var, sem kunnugt er, Kaupfélag Þingeyinga stofnað.
Þegar fregnir um þennan manndóm, þessa dáð hinna þingeysku Íslendinga, spurðist út, „fór hitamagn um önd“ ýmissa landsmanna. Þetta var þá hægt að gera, þrátt fyrir alla eymdina, allan fjárskortinn. En til þess þurfti dáð, óvenjulegt hugrekki, dyggð og drengskap, og þó umfram allt fórnarlund, rétt hugarfar, réttan skilning á þörfum þjóðar í nauð, félagslyndi, þroska. Mannrækt hafði átt sér stað á þingeyskum heimilum um langan aldur. Þarna birtust ávextirnir alþjóð.
Þetta samvinnuframtak þingeysku bændanna og búaliða þeirra vakti fjölmarga landsmenn til íhugunar um verzlunarmálin í landinu. Sumsstaðar hugsuðu einstaklingar sér til hreyfings, vildu reyna að efna til einhverra verzlunarsamtaka til þess að höggva þó að ekki væri nema eilítið skarð í einokunarmúrinn. Og þannig hugsaði brautryðjandinn á þessu hagsmunasviði í Vestmannaeyjum.
Brautin rudd — Brotið blað
Árið 1885 eða þrem árum eftir stofnun Kaupfélags Þingeyinga, efndi íslenzkur einstaklingur til verzlunarreksturs í Vestmannaeyjum. Þessi maður var Gísli bóndi og útgerðarmaður Stefánsson í Hlíðarhúsi. Hann var sonur Stefáns bónda og stúdents Ólafssonar í Selkoti undir Eyjafjöllum, gullsmiðs Jónssonar í Selkoti.
Gísli Stefánsson í Hlíðarhúsi var greindur maður og athugull, atorkusamur og sækinn, enda hafði skóli lífsins verið honum býsna erfiður og stælt kjark hans og þor, en jafnframt verið honum gjöfull á ýmsa lund, eftir að hann missti föður sinn 12 ára gamall.
Gísli Stefánsson rak verzlun sína í Eyjum af gætni og hagsýni, enda var fjárhagsgetan lítil. Viðskiptatraust hafði hann mikið og fór vel með það. Það var honum hálfur höfuðstóll eins og fleirum fyrr og síðar. Stundum efndi hann til verzlunarsamtaka með bændum í Eyjum með því móti að gefa þeim kost á að panta vörur hjá sér, sérstaklega matvörur og greiða þær við kostnaðarverði. Þetta framtak hans var vel séð og sannaði Eyjafólki, hversu bæta mátti verzlunarhætti alla og kjör fólksins með samtökum og samvinnu. En kaupmaðurinn í Gísla Stefánssyni sá sér líka leik á borði. Með slíku hagsbótastarfi, pöntunarstarfinu, ávann hann sér traust og velvild fólksins og jók með því vörusölu sína og viðskipti á öðrum sviðum. Oft sigldi Gísli kaupmaður Stefánsson til útlanda, sérstaklega Bretlands, til þess að festa kaup á vörum til verzlunar sinnar eða gera hagstæð kaup á matvörum, sem pantaðar höfðu verið hjá honum sérstaklega.
Um 1890 efndu Vestmannaeyingar til pöntunarstarfsemi til hagsbóta sér og heimilum sínum. Þá var það, sem Sigfús Árnason frá Vilborgarstöðum, organisti og formaður, stofnaði til pöntunarfélags með Eyjabændum. Öðru hvoru á undanförnum árum hafði verið efnt til slíkrar pöntunarstarfsemi í Eyjakauptúni með hagstæðum árangri.
Einnig seldi pöntunarfélag þetta undir forustu Sigfúsar Árnasonar afurðir Eyjabænda og reyndist þá verðið mjög hagstætt framleiðendunum. Sigfús M. Johnsen getur þessara verzlunarsamtaka í Vestmannaeyjasögu sinni. Þar fullyrðir hann, að pöntunarfélagið, sem jafnframt seldi afurðir fyrir bændur í Eyjum, hafi getað greitt þeim 46 krónur fyrir hvert skippund (160 kg) af fullverkuðum fiski (þorski). Á sama tíma greiddi einokunarkaupmaðurinn Eyjabændum 36 krónur fyrir skippundið af sömu afurðavöru. Þá getur höfundur þess, að olíutunnan hafi verið kr. 7,50 ódýrari hjá pöntunarfélagi bændanna en hjá einokunarkaupmanninum. Og þriggja krónu munur var á verði rúgmjölstunnunnar.
Gísli kaupmaður Stefánsson annaðist þessa vörupöntunarstarfsemi Eyjamanna árið 1892. Í janúarmánuði þetta ár fengu þessi pöntunarsamtök Eyjamanna mikla vörusendingu frá Englandi. Vöruverðið var svo lágt samanborið við ríkjandi vöruverð hjá einokunarkaupmanninum, að Eyjamenn undruðust stórum.
Samanburður
Sigurður hreppstjóri Sigurfinnsson skráir vöruverð þetta í fréttabréf sitt frá Eyjum, sem hann birti almenningi í landinu í blaðinu Fjallkonunni árið 1893. Hér tek ég upp þann samanburð og fel Bliki mínu að geyma hann:
Útsöluverð pöntunarfélagsins og svo einokunarverzlunarinnar:
| 200 pd | Rúgmjöl | 16.10 | 19,00 |
| 200 — | Bankabygg | 18,00 | 23,11 |
| 200 — | Hafragrjón | 18,00 | 25,00 |
| 200 — | Ertur | 19,00 | 22,00 |
| 200 — | Flórmjöl | 24,00 | 36.00 |
| 1 — | Kaffi | 0,90 | 1,25 |
| 1 — | Kandís | 0,28 | 0,36 |
| 1 — | Export | 0,40 | 0,45 |
| 1 — | Rúsínur | 0,16 | 0,30 |
| 1 tunna | Steinolía | 26,50 | 34,00 |
| 1 pd | Tvíbökur | 0,36 | 0,45 |
| 60 fm. | Fjógurra pd lína | 3,00 | 4,50 |
| 1 pt | Fernisolía | 0,36 | 0,50 |
| 1 pd. | Munntóbak | 1,60 | 2,10 |
| Verð á | 1. flokks þorski | 46,00 | 36,00 |
Þessar vörubirgðir entust Eyjamönnum fram á síðsumar þetta ár (1892). Þá var efnt til nýrrar vörupöntunar fyrir atbeina Gísla kaupmanns Stefánssonar.
En nú gerðust undarlegir hlutir! Þessari vörupöntun Eyjamanna var aldrei sinnt. Og aldrei fékkst skýring á því fyrirbrigði. Staðreyndin var aðeins sú, að vörupöntunin fékkst ekki afgreidd, hvernig sem á var sótt og eftir leitað.
Hver skyldi ástæðan hafa verið? Hver skyldi hafa komið ár sinni þarna fyrir borð, svo að þessari sjálfsbjargarviðleitni Eyjamanna var komið fyrir kattarnef að því sinni?
Gísli kaupmaður Stefánsson rak einkaverzlun sína til aldurtilastundar árið 1903. Mjög þótti hagstætt við hann að skipta og hann sjálfur góður viðskiptis. Hann mat menn ekki eftir klæðum eða efnahag.
Eftir að verzlun hans tók að eflast, neyddist einokunarkaupmaðurinn til að taka tillit til vöruverðs hjá honum. Ég hef átt þess kost að bera saman vöruverð hjá kaupmönnum þessum, þegar leið fram undir aldamótin og hin smáa verzlun Gísla kaupmanns var orðin býsna stór á ýmsum sviðum, t. d. um vöruverðið. Áhrifa hennar gætir mjög í daglegu vöruverði í kauptúninu. Hér berum við saman verð hjá verzlunum þessum á nokkrum neyzluvörum undir aldamótin.
| 1898 | G.St | J.P.T. Bryde | |
| l pd | Kaffi | 0,55 | 0,65 |
| 1 | Kandís | 0,34 | 0,34 |
| 1 | Rúgmjöl | 0,07½ | 0,09 |
| 1 | Bygg | 0,10 | 0,13 |
| 1 | Melis | 0,30 | 0,34 |
| 1 | Baunir | 0,10½ | 0,12 |
1899. Á þessu ári var svo komið, að munur á útsöluverði hjá kaupmönnum þessum var sáralítill og stundum reyndist vöruverðið lægra hjá einokunarkaupmanninum gamla en Gísla kaupmanni.
Þannig varð þróunin einnig um afurðaverðið.
Árið 1901 var afurðaverðið orðið hið sama hjá báðum verzlununum
eða eins og hér segir:
| Sundmagapundið | kr. 0,75 | |
| 1 skippund | Saltfiskur, 1. fl. | —52,00 |
| 1 —— | Langa | —46,00 |
| 1 —— | Smáfiskur | —38,00 |
| 1 —— | Ýsa | —32,00 |
Vissulega vekur það athygli mína, að J. P. Bjarnasen „factor“ eða verzlunarstjóri einokunarverzlunarinnar gömlu var efstur á lista yfir fasta viðskiptavini Gísla kaupmanns Stefánssonar um árabil, meðan mestu munaði um vöruverð hjá þessum verzlunum. Þar hefur „factorinn“ séð sér leik á borði. Ég undrast hugrekki hans í þessum efnum og dáist að honum.
Umboðsverzlun
Fyrir aldamótin tók frú Sigríður Árnadóttir í Frydendal, ekkja Jóhanns J. Johnsen, til að reka dálitla umboðsverzlun fyrir fyrirtæki í Reykjavík.
Þessa verzlun rak hún í stofu á neðri hæð íbúðarhúss síns, Frydendal, og seldi þar margskonar smávarning og álnavöru við hagstæðu verði. Elzti sonur hennar, Gísli Jóhannsson Johnsen, var móður sinni hægri hönd um verzlunarrekstur þennan. Þá þróaðist sú hugsun með honum, að hann skyldi efna sjálfur til verzlunarreksturs í Vestmannaeyjum svo fljótt sem hann fengi aldur til, en hann var þá tæplega tvítugur að aldri.
Árið 1902 tókst svo þeim mæðginum, frú Sigríði Árnadóttur Johnsen í Frydendal og syni hennar Gísla Jóhannssyni Johnsen, að ná tangarhaldi á lóð Godthaabsverzlunarinnar eða Miðbúðarinnar, sem svo var oft kölluð, fá byggingu fyrir henni. Þá hafði þar ekki verið rekin verzlun nokkur ár. Danski einokunarkaupmaðurinn hafði keypt verzlunarhúsin og flutt þau austur í Vík í Mýrdal, þar sem hann stofnaði til verzlunarreksturs á síðasta tugi 19. aldarinnar. Þá voru einnig nokkur ár liðin, síðan einokunarkaupmaðurinn hafði lagt niður Júlíushaabverzlun sína á Tanganum.
Fréttir tóku að berast
Orð bárust til Eyja og fréttir af verzlunarsamtökum bænda, samvinnusamtökum víða um landið. Sum samtökin börðust í bökkum vegna þroskaleysis fólksins sjálfs. Önnur döfnuðu vel og urðu með tímanum sverð og skjöldur félagsmanna sinna og margra fleiri í hinni daglegu lífsbaráttu. Pöntunarfélög og kaupfélög fólksins í sveit og við sjó juku samtakamátt þess, bættu hag þess og efldu trú þess á eigin mátt og félagsþroska.
Árið eftir að Gísli kaupmaður Stefánsson féll frá (1903) efndu nokkrir Eyjabændur til sameiginlegra vöruinnkaupa hjá kaupmönnunum tveim í kauptúninu, J. P. T. Bryde og Gísla J. Johnsen. Það voru bændurnir „fyrir ofan Hraun“, bændur í Ofanleitishverfinu. Þeir afhentu kaupmönnunum pöntunarlista sinn og æsktu þess, að þeir gerðu tilboð um verð vörunnar miðað við staðgreiðslu. Á þessum árum (1905 og 1906) beitti Sveinn Pálsson Scheving, bóndinn á Steinsstöðum þar í hverfinu, sér fyrir samtökum þessum. Bæði þessi ár naut Verzlun Gísla J. Johnsens þessara viðskipta, af því að hann bauð þeim vörurnar við lægsta verði. Og bændur töldu sig hafa mikinn hagnað af þessu framtaki sínu.
Segja má með sanni, að aldrei hafi peningar sést manna á milli í Eyjum einokunaraldirnar. Allt voru það reikningsviðskipti. Vörukaup skráð til skuldar. Vinnulaun færð þar inn til tekna. Þyrfti maður að greiða skuld sína, var upphæðin færð út af reikningi hans hjá kaupmanninum og inn á reikning hins, sem greiðsluna fékk. Millifærsla, millifærsla og enn millifærsla.
Hvernig fóru þá bændurnir að, þegar þeir þurftu að greiða pantaðar vörur út í hönd? Þeir höfðu nánast nurlað saman aurum og krónum fyrir fugl og fiður, sem þeir seldu einstaklingum, sem greitt gátu smávegis utan milliskriftar í verzlun einokunarkaupmannsins. Og svo kom Sparisjóður Vestmannaeyja mörgum að liði, þó að lítið fjármagn hefði til umráða, en Eyjamenn stofnuðu hann 1893, hinn eldri með því nafni.
Hér birti ég skrá yfir vörukaup hvers bónda um sig, skrá yfir það fjármagn, sem hann keypti fyrir.
| Árið 1905 | Vörukaup hvers bónda | |
| Sveinn P. Scheving | Steinsstöðum | 153,20 |
| Sæmundur Ingimundars | Draumbæ | 182,65 |
| Sigurður Sveinbjörnss | Brekkuhúsi | 234,98 |
| Einar Jónsson | Norðurgarði | 187,45 |
| Finnbogi Björnsson | Norðurgarði | 109,63 |
| Jón Jónsson | Gvendarhúsi | 100,05 |
| Jón Guðmundsson | Suðurgarði | 100,83 |
| Einar Sveinsson | Þórlaugargerði v | 105,98 |
| Jón Pétursson | Þórlaugargerði e | 155,48 |
| Samtals kr. | 1375,25 |
| Árið 1906 | Vörukaup hvers bónda | |
| Sr.Oddgeir Gumundsen (þannig skrifað í handriti) | Ofanleiti | 148,90 |
| Magnús Þórðarson | Dal | 400,67 |
| Vigfús P. Scheving | Vilborgarst | 406,70 |
| Einar Jónsson | Norðurgarði | 417,55 |
| Jón Pétursson | Þórlaugargerði e | 331,80 |
| Jón Jónsson | Gvendarhúsi | 740,80 |
| Sæmundur Ingimundars | Draumbæ | 220,20 |
| Ögmundur Arnbjörnss | Landakoti | 156,35 |
| Sveinn P. Scheving | Steinsstöðum | 238,07 |
| Einar Sveinsson | Þórlaugargerði v | 254,20 |
| Finnbogi Björnss | Norðurgarði e | 311,75 |
| Jón Guðmundsson | Suðurgarði | 64,80 |
| Samtals kr. | 3691,87 |
Enn reitt til höggs
Liðið er fram á fyrsta tug tuttugustu aldarinnar. Samvinnuhreyfingin hefur fest rætur víða í landinu til ómetanlegs hagræðis almenningi. Spurnir berast af sigrum hennar og samtakamætti víðsvegar að. Þær góðu fréttir efldu trú landsmanna á eigin mátt og sjálfsbjörg. Þær spurnir berast einnig til Vestmannaeyja.
Nokkrir Eyjabúa hugleiða hina breyttu tíma, hin breyttu viðhorf, og hinn hagfræðilega og hallkvæma árangur af pöntunarsamtökum bænda þar í byggð, sem Sigfús Árnason, organisti, og Gísli Stefánsson, kaupmaður, höfðu beitt sér fyrir. Var fólkið í Eyjum ekki enn vaxið því að feta í fótspor annarra landsmanna í framfara- og félagsmálum? Jú, vissulega. Hin miklu vélbátakaup Eyjamanna á árunum 1906-1908 voru óhrekjandi sannanir þess. Þau sýndu og sönnuðu, að samvinnuhneigð og samvinnuandi byggi með Eyjabúum. Ekki færri en 200 Eyjamenn áttu saman þessa 35 vélbáta, sem þá þegar voru gerðir út frá Vestmannaeyjum.
Víst var um það, að í Eyjum voru þá búsettir þeir félagshyggjumenn, sem leggja vildu mikið í sölurnar, fórna hugsun og starfsorku til eflingar hag alls almennings með því að beita sér fyrir samvinnusamtökum til ábata og hagræðis í hinu örtvaxandi viðskiptalífi með stóraukinni vélbátaútgerð frá ári til árs.
Vissulega þurfti að vinna að mun hagstæðari kaupum á öllum útgerðarvörum og daglegum vöruþörfum heimilanna, þar sem allur þorri aðkomufólksins, vertíðarfólksins, bjó hjá húsbændum sínum og atvinnurekendum. Þá þurftu öll heimili útvegsbændanna að sjálfsögðu mikils með.
Hins vegar var það svo afurðasalan, salan á þurrkuðum saltfiski, lýsi, sundmaga, hrognum o. fl., sem til féllst og hæft var til sölu.
Alveg sérstaklega voru það sameignarmenn eins vélbátsins, sem veltu því gaumgæfilega fyrir sér og íhuguðu vandlega, hvort ekki væri vert að stofna til varanlegra samvinnusamtaka í hinni örtvaxandi verstöð til þess að bæta verzlunarhættina og tryggja útvegsbændum meiri hagnað af útgerðinni. Þessir Eyjamenn voru Sigurður skipstjóri og útgerðarmaður Sigurfinnsson og sameignarmaður hans, Árni Filippusson, gjaldkeri Ísfélags Vestmannaeyja og fyrrv. barnakennari í byggðarlaginu. Skipstjórinn sigldi sjálfur fyrsta vélbátnum heim til Eyja frá Danmörku. Það var vélbáturinn Knörr.¹)
Á hinu leitinu var svo Þorsteinn Jónsson, formaður og útvegsbóndi í Laufási, sem fékk vélbát sinn til Eyja fjórum dögum síðar eða 9. sept.
1905. Hann var fluttur með skipi frá Frederikssund í Danmörku, þar sem hann var smíðaður. Það er sjálfsagt engin tilviljun, að sömu mennirnir, sem fyrstir sönnuðu meðfæddan manndóm sinn, hugrekki og dugnað með því að kaupa fyrstu vélbátana til Vestmannaeyja, beittu sér jafnframt fyrir samtökum útvegsbænda þar um hagstæðari verzlunarkjör með því að brjóta á bak aftur hið gamla einokunarvald með samvinnusamtökum fólksins.
En dok var á um stofnun þessara samvinnusamtaka. Þurfti einokunarvaldið ef til vill enn einu sinni að lyfta svipunni og reiða til höggs til þess að brýna skapið og hvessa samvinnuviljann til framtaks? Já, svo varð raunin á.
Báðir hinir ríkjandi kaupmenn í Vestmannaeyjum, Johan P. T. Bryde og Gísli J. Johnsen, fluttu til Eyja einvörðungu þær birgðir af salti, sem þeim að jafnaði voru sjálfum nauðsynlegar í fisk og svo þeim útvegsbændum og hlutamönnum, sem skiptu einvörðungu við þá. En árin 1907 og 1908 brá nokkuð til breytingar í þessum efnum hjá einokunarkaupmanninum gamla. Verzlun J. P. T. Bryde flutti til Eyja mjög mikið salt haustið 1907 og svo á vertíð 1908. í fyrstu varð ekki ljóslega séð, hvað fyrir vakti um þennan mikla saltinnflutning. Þurfti að óttast þurrð á salti erlendis?
Í júlímánuði 1907 fékk gamla einokunarverzlunin gufuskipið Ísafold hlaðið salti til Eyja. Meginið af þeim birgðum skyldi geymast til næstu vetrarvertíðar. Þegar svo leið fram á vertíð 1908 átti Brydeverzlun von á tveim saltförmum til Eyja. Þá virtist Edinborgarverzlunin hafa orðið takmarkaðar saltbirgðir. Þá var það, sem svipunni var brugðið á loft, svo að kviknaði í skapi hinna dokandi samvinnuleiðtoga eða væntanlegra leiðtoga.
Bryde kaupmaður hafði skrifað heim til Eyja frá bækistöð sinni í Kaupmannahöfn og boðið „faktor“ sínum að tilkynna í Vestmannaeyjum, að einungis þeir útvegsbændur og hlutasjómenn í verstöðinni, sem vildu skuldbinda sig til að selja verzlun hans allan fisk sinn, þegar hann væri fullverkaður, fengju keypt salt í aflann hjá honum, aðrir ekki.
Þetta boð einokunarkaupmannsins var gert Eyjamönnum ljóst með auglýsingu. Þær voru venjulega hengdar upp við kirkjudyr eða í anddyri Landakirkju, meðan ekkert blað var gefið út í kauptúninu.
Nokkru síðar, eða 10. 4. (1908), fékk Garðsverzlunin (Brydeverzlunin) einn saltfarminn enn. Og ellefu dögum síðar kom norska skipið Jæderen með 459 smálestir af salti til einokunarverzlunarinnar gömlu, Brydeverzlunarinnar. Enginn skyldi óttast þurrð á salti í Eyjum það árið, ef Eyjamenn vildu aðeins skuldbinda sig til þess að selja einokunarverzluninni fiskinn sinn, þegar hann væri orðinn vel þurr á stakkstæði, og þá auðvitað fyrir það verð, sem einokunarkaupmaðurinn sjálfur afréði.
¹) Báturinn náði til hafnar í Vestmannaeyjum síðari hluta dags 5. sept. 1905 í austan-suðaustan stormi eftir nokkra hrakninga á hafinu.
1. Kaupfélag Vestmannaeyinga
Nú loks var mælirinn fullur. Eldri menn í Eyjum mundu atburðinn 1895. En þá í janúarlokin komu boð frá „etatsráðinu“, en það var heiðurstitill J. P. T. Bryde einokunarkaupmanns, að selja ekki salt nema kaupandinn skuldbindi sig skriflega til að selja kaupmanninum allan fisk sinn og öll hrogn fyrir verð, sem hann vitaskuld afréði sjálfur. Hér endurtók sagan sig eins og fyrri daginn. Og reiðin sauð og vall.
Upp úr vertíðarlokunum 1908 eða um miðjan maímánuð boðuðu þeir Sigurður hreppstjóri og skipstjóri Sigurfinnsson og Árni gjaldkeri Filippusson til fundar í Þinghúsi hreppsins, barnaskólahúsinu Borg við Heimagötu. Ræða skyldi stofnun kaupfélags í byggðarlaginu.
Fundur þessi var furðuvel sóttur og áhugi manna almennur um stofnun félagsins. Loks var kosin sex manna nefnd til þess að semja hinu væntanlega kaupfélagi lög. Sú nefnd skyldi síðan boða til stofnfundar hið bráðasta. Engin fundargerð var skráð á fundinum.
Hinn 24. maí (1908), eða eftir rúma viku, boðuðu forgöngumenn hugsjónarinnar til annars fundar í Þinghúsinu. Það var stofnfundur félagsins. Þarna lagði nefndin fram frumvarp til laga í 24 greinum handa félaginu. Allar voru lagagreinar þessar samþykktar samhljóða. Kaupfélag þetta skyldi heita Kaupfélag Vestmannaeyinga. Stofnendur munu hafa verið um 30 alls. Allur þorri þeirra var útvegsbændur í kauptúninu. Tilgangur Kaupfélagsins var að útvega félagsmönnum venjulegar neyzluvörur handa heimilunum við allra lægsta verði og svo útgerðarvörur allar. Svo skyldi það gera sitt ýtrasta til að selja afurðir útvegsbændanna, framleiðsluvörurnar, við hæsta verði, sem fáanlegt væri hverju sinni.
Forðast skyldi alla skuldaverzlun
Lög hins nýstofnaða kaupfélags voru ekki skráð í fundargjörðarbók, og ekki voru þau prentuð, svo að ekki er með vissu vitað um orðalag þeirra að öðru leyti. Þó voru þar skýr ákvæði um það, að forðast skyldi alla skuldaverzlun.
Í stjórn Kaupfélags Vestmannaeyinga voru þessir menn kosnir: Sigurður Sigurfinnsson, hreppstjóri, með 29 atkvæðum; Árni Filippusson, gjaldkeri, með 20 atkvæðum og Þorsteinn Jónsson, útvegsbóndi í Laufási, með 24 atkvæðum. Aðeins þrír menn skipuðu stjórnina.
Endurskoðendur reikninganna voru kosnir þeir Ágúst kennari Arnason í Baldurshaga, og Gísli gullsmiður og útgerðarmaður Lárusson í Stakkagerði.
Árni Filippusson var einróma kosinn framkvæmdastjóri Kaupfélagsins og afgreiðslumaður á vörum þess. Ekki er mér kunnugt, hvar Kaupfélag Vestmannaeyinga hafði vöruafgreiðslu sína, en hér virðist einvörðungu hafa verið um pöntunarfélag að ræða fyrst í stað og svo afurðasölufélag.
Formaður kaupfélagsins var kjörinn Sigurður Sigurfinnsson og varaformaður Þorsteinn Jónsson.
Neyzluvörur þær, sem félaginu bar að útvega félagsmönnum, voru m. a. allar kornvörur, margskonar brauðvörur, smjörlíki, kaffi, sykurvörur, hreinlætisvörur og tóbaksvörur. Þá var ætlunin að fá steinolíuna keypta á mun lægra verði en til þessa hafði átt sér stað í verstöðinni, en þá var öll steinolía flutt í tunnum til landsins,-ljósmeti heimilanna og aflvökvi bátavélanna.
Jafnframt var Kaupfélagi Vestmannaeyinga ætlað að útvega félagsmönnum sínum allt efni til veiðarfæragerðar, svo sem línu og handfærastrengi og öngla.
Þetta var sú hliðin, sem laut að innkaupunum. Hin laut að afurðasólunni.
Kaupfélagið skyldi kosta kapps um að selja afurðir félagsmanna sinna, bæði útvegsbændanna og hlutasjómanna, við hæsta fáanlega verði við fækkandi milliliði og rofna einokun, svo sem allan saltfisk, lýsi, verkaðan sundmaga og saltaða gotu.
A næstu ellefu mánuðum eftir stofnun kaupfélagsins var mikið starfað í viðskiptamálum þessum. Framkvæmdastjórinn sendi hvert bréfið af öðru til útlanda til erlendra stórkaupmanna og fiskkaupenda.
Vörurnar streymdu að og frá. Búðarverð á neyzluvörum öllum hjá kaupmönnunum í kauptúninu fór mjög lækkandi til samræmis við verð á neyzluvörum hjá pöntunardeild kaupfélagsins. Jafnframt tókst stjórn félagsins að selja framleiðsluvörur félagsmanna sinna við mun hagstæðara verði en kaupmenn buðu, bæði þar í Eyjum og svo í Reykjavík.
Eg birti hér fáein bréf, sem framkvæmdastjóri kaupfélagsins skrifaði nokkrum fyrirtækjum erlendis á fyrsta starfsári félagsins. Þau veita íhugulum lesanda nokkurt innsýn í starfið og tilgang þess.
Hér hef ég í hendi mér fyrsta bréfið, sem framkvæmdastjóri hins nýstofnaða kaupfélags skrifaði daginn eftir að það var stofnað. Hann var ötull framkvæmdamaður, sem ekki lét það bíða til morguns, sem gera þurfti i dag.
„Vestmannaeyjum, 25. maí 1908.
Herra Grosserer Dines Petersen,
Havnegade 31,
Köbenhavn.
Að þessu bréfi mínu þykist ég þurfa að hafa nokkurn „Formála“, og vil þá geta þess:
1. Að ég leyfi mér að skrifa yður bréfið á íslenzku máli, af því að mér er ótamt að skrifa dönsku, en ég veit, að þér lesið og skiljið og jafnvel talið íslenzku, en væntanlegt svar yðar upp á þetta bréf mitt kemur mér að sömu notum, þó að á dönsku máli sé.
2. Að ég hefi verið hér í þjónustu Herra Etatsr. J. P. T. Bryde nálægt 15 ár samtals, en gekk úr þeirri þjónustu um miðjan fyrra mánuð. Þessa er getið í því skyni, að þér ef til vill kannist við nafn mitt, jafnvel þó að það hafi enga þýðingu.
3. Að hér hefur verið myndað „kaupfélag“, - stofnsett í gær, - og
mér hefur verið falið á hendur að sjá um framkvæmdir þess hér. Jafnframt afréð núverandi stjórn félagsins (Sigurður Sigurfinnsson, Þorsteinn Jónsson og ég) að fara fram á það við yður, að þér tækjuð yður það á hendur að vera fyrst um sinn umboðsmaður félagsins erlendis, og selja fyrir það þær íslenzkar vörur,
sem það fær til þeirra umráða, og keyptuð að og önnuðust um, að hingað yrðu sendar þær útlendar vörur,sem félagið pantar.
4. Þess er þar næst að geta, að Eyjabúar, þar á meðal kaupmenn, vilja kosta kapps um, að saltfiskur Vestmannaeyinga komist í jafngott álit erlendis eins og fiskurinn frá Faxaflóa (Reykjavík), og í því skyni hefur verið ráðinn hingað vörumatsmaður (Vrager) frá Reykjavík. Þar af leiðir, að gera má ráð fyrir, að talsvert af slíkum fiski (þorski), sem að undanförnu hefur verið tekinn hér sem nr. 1, verði í ár tekinn sem nr. 2. Meira eða minna af slíkum fiski er ráðgjört, að kaupfélagið hafi til umráða (en ekki príma Spánarfisk) ásamt löngu nr. 1, ýsu nr. 1 og sundmaga nr. 1.
Þar sem félagið er, eins og áður er sagt, alveg nýstofnað, og enn er óvíst, hve margir í því verða í ár, er nú sem stendur, því miður, ómögulegt að gera áætlun um, hve mikið af nefndum vörutegundum stjórn félagsins fær til umráða, en ég get ekki búizt við, að það verði meira en 200 skippund samtals af öllum tegundum.
Svo er um það að segja, er snertir útlendu vöruna, sem kaupa skal, að þær tegundir þeirra, sem ég býst við að félagið kaupi, er ýmisleg kornvara, þar á meðal mais til skepnufóðurs, Kolonialvörur (kaffi, kandis, melis, rúsínur, tóbak (Roel, Skraa) og veiðarfæri (lína, krókar).
Í von um, að þér viljið takast á hendur að gerast umboðsmaður félagsins í ár,
fyrir venjuleg umboðslaun, leyfi ég mér að biðja yður að gjöra svo vel að gefa mér vísbendingu ekki seinna en með s/s Ceres 14. júní um það, hvort ráðlegt sé að senda íslenzku vörurnar héðan til Leith eða þá til Kaupmannahafnar, og svo hvort hentugra sé að senda þær fyrr eða seinna, allar í einu eða smátt og smátt.
Aðrar fleiri upplýsingar, sem yður kynni að hugkvæmast að veita, svo sem t. d. söluverð á íslenzkum „Produkter“ og aðkaupsverð á útlendum vörum, mundi ég einnig þiggja með þökkum.
Loks vil ég biðja yður að gjöra svo vel að kaupa handa félaginu og senda mér með fyrstu ferð hingað (s/s Ceres 14. júní n.k.) eina Decimalvog, sem tekur
4-500 pund .... (Og svo nefnir hann í bréfinu runu af vogum, og þá einnig borðvogum með stórum og smáum lóðum. Þ. Þ. V.).
Sem andvirði þessara muna sendi ég yður hér með 120 krónur. Að því leyti, sem það kann að vera of- eða vangreitt, óska ég, að mismunurinn verði látinn biða væntanlegra frekari viðskipta félagsins við yður.
Virðingarfyllst,
Árni Filippusson“
Þá sendir framkvæmdastjórinn þennan pöntunarlista 21. ágúst 1908. Hann skrifaði jafnan vörupöntunarlistana á dönsku máli til þess að koma í veg fyrir misskilning um vörurnar.
„Rekvisition
Til undertegnede önskes opsendt ved förste Lejlighed:
| 3000 pund | Rug |
| 500 — | Havremel |
| 200 — | Havre (til Heste) |
| 10 — | Sekk. Ris hele |
| 200 pd | Sago fin |
| 100/2 Sekker | Rugmel |
| 5 Sekker | Kaffe pillet |
| 3 —— | Exportkaffe L. D. |
| 20 Ks | Kandis brun |
| 70 — | Kandis gul |
| 30 — | Melis krystal |
| 400 pd | Melis stödt |
| 20 Ks | Rusiner |
| ca. 200 pd | Tvebakker |
| ca. 200 pd | Kringler |
| 20 pd | Gærpulver |
| 20 — | Cacoapulver |
| 5 — | ——— |
| 20 — | The |
| 20 Gl. | Citrondraaber á c 30 gr. |
| 60 pd | Skraatobak B B |
| 100 — | Zinkhvidt (i 10-20 Pots Ds) |
| 15 Rl | Tagpap „Herkules“ |
| 1 Tn | Fernis |
| 14 Pakk | Rörsöm galv. |
Framkvæmdastjórinn hafði hjá sér verðlista yfir allar þessar vörur og margar fleiri frá stórkaupmönnunum erlendis, sem voru umboðsmenn smákaupmanna og kaupfélaga hérlendis, útveguðu þeim vörurnar og sáu um sendingu á þeim til landsins og fengu venjulega ákveðna þóknun af viðskiptunum.
Viðskiptavinir erlendis voru G. Gíslason og Hay í Leith og Grosserer Dines Petersen í Kaupmannahöfn.
Og svo afrit af pöntunarlista yfir útgerðarvörur frá Noregi dags. 10. sept. 1908:
„A/s Spilkevigs Snöre-Not og
Garn-fabrik,
Aalesund, Norge.
Fra Deres ærede Fabrik önskes ved förste Lejlighed sendt til undertegnede:
| 60 Dusin | Fiskeliner (Snörer) | kr. 4,15 |
| 80 — | — (do) | — 10,15 |
| 100 — | — (do) | — 12,15 |
| 12 Dusin | Bankliner 21 Garns | |
| 8 — | ———— 24 — |
Jeg troer at det vilde passe bedst at De afsende dette linetöj (med s/s Axelhus, s/s Riberhus eller andet Skip) til Köbenhavn til videre Forsendelse med et af D.F.D.S. Skibe til Vestmannö Island. Vedlagt fölger 1 Anvisning Kr. 5600,00 og haaber jeg, at det (efter Deres eventuelle Regning) bliver en lille Saldo“.
„Pr. „Laura“
Vestmannaeyjum, 10. okt. 1908
Herra G. Gíslason og Hay,
Leith.
Heiðruð bréf yðar dags. 8. og 9. f. m. hefi ég meðtekið ásamt vöruskrám og sölureikningi. Vörur þær, sem þér senduð mér með „Lauru“ (án bréfs) 22/9 meðtók ég 29/9, en þeim vörum, sem þér senduð mér með „Vestu“ 5. sept., var skipað upp í Reykjavík, og fékk ég þær með „Hólum“ 4. þ. m.
Ég hefi ásett mér að senda yður með „Lauru“ á morgun (ef veður og aðrar kringumstæður leyfa) 121 pk. (á 150 pd) af þorski. Um þá 6 pk., sem samkvæmt farmskránni eru merktir „K X“ er þess að geta, að í þeim er fiskurinn að því leyti frábrugðinn fiskinum nr. 1 (100 pd), að sporðurinn er skorinn af, vegna þess að hann (sporðurinn) hafði sólbrunnið, en fiskurinn er þó í raun og veru eins góður og sá, sem er nr. 1.
Fiskur sá, sem merktur er K 2 (15 pk), er þar á móti lakari tegund.
Ég verð að láta það farast fyrir í þetta sinn að panta hjá yður vörur, einkanlega af því, að ég get ekki komizt hjá því að gefa út ávísun á yður til þess að standa sýslumanni skil á tolli. Ráðgjört er, að ég gefi hana út nálægt 20. þ. m. hljóðandi upp á 12-13 hundruð. Verður hún þá send gjaldkera landssjóðs í Reykjavík, og leyfi ég mér að mælast til, að þér gjörið svo vel að borga hana við framvísun.“
(Síðast í bréfi þessu kvartar framkvæmdastjórinn yfir of grófum mais, sem firmað hafi sent honum. Einnig hafi vara þessi reynzt dýrari en verðskrá frá firmanu sagði til um eða gaf til kynna). „En hvað sem verðinu líður, er þó verst, að hann þykir ekki reynast vel.
Fyrirgefið möglið.
Virðingarfyllst,
Árni Filippusson.“
„Pr. „Laura“
Vestmannaeyjum, 10. okt. 1908
Herra Grosserer Dines Petersen,
Kaupmannahöfn.
Með þakklæti viðurkenni ég að hafa meðtekið heiðraðbréf yðar dags. 3. og 19. f. m. ásamt Fakturu.
Ég leyfi mér hér með að senda yður Connossiment (farmskírteini) yfir 120 pk. af saltfiski og 12 pk. af smáfiski (hver á 150 pd) og biðja yður að gjöra svo vel að selja þann fisk fyrir okkur. Sömuleiðis fylgir skrá yfir vörur, sem ég óska að þér sendið mér við fyrsta þóknanlegt tækifæri.
Eg hefi lofað sýslumanninum hér að láta hann fá ávísun á yður til að borga með henni toll. Er svo ráð fyrir gert, að hún hljóði upp á 17-1800 krónur og verði gefin út um þann 20. þ. m. og þá send gjaldkera landssjóðs í Reykjavík, og leyfi ég mér að mælast til, að þér borgið hana út ved Sigt. Og af því að pöntunum er nú væntanlega að miklu leyti lokið í ár, er það ósk mín að þér, með tilliti til þeirrar greiðslu og smávegis pöntunar sendið mér það, sem félagið á hjá yður. Með öðrum orðum, að þér haldið eftir af innstæðu K. V. hjá yður 17-1800 krónum vegna ávísunarinnar og 1-200 krónum til vara fyrir pöntun, en sendið mér það sem umfram er, annað hvort í peningum eða ávísun á Islandsbanka (helzt þó í peningum, - og þó ekki allt í stórum seðlum).
Geti ég afskipað umtöluðum fiski nú með „Laura“, og viðlíka miklu til G. Gíslason og Hay í Leith, verða hér eftir nálega 10 skpd af löngu og ekki annað.
Virðingarfyllst,
Árni Filippusson.“
„Rekvisition
Til Kaupfélags Vestmannaeyinga önskes opsendt ved förste Lejlighed:
| 600 pd | Bankebyg |
| 60/2 Sk | Rugmel |
| 30/2 Sk | Hvedemel Roe City |
| 300 Pd | Havre |
| 5 Sk | Kaffe pillet |
| 20 Ks | Kandis röd |
| 20 Ks | Melis |
| 50 Pd | Gærpulver Fermente i 10 Pds Dus. |
| 25 Gl. | Citrondraaber 30 gr. |
| 60-70 Pd | Skraa B B |
| 3 stk | Faktura-Bind (Faktura-Hefte?) nye Tilbehör. |
Vestmannö d. 10. oktober 1908
Árni Filippusson.“
Illa gekk að þurrka fiskinn sumarið 1908 sökum tíðra rigninga og þráláts þokuveðurs við Suðurströndina, en þá var allur fiskur þurrkaður úti á reitum eða stakkstæðum.
Hinn 22. september hafði þó Eyjamönnum tekizt að þurrka megnið af fiski sínum. Þá hafði Kaupfélag Vestmannaeyinga fengið til sín í hús 725 skippund af „öllum fiski samtals“, þ. e. 308 skpd af þorski, 322 skpd af löngu, 5 skpd af smáfiski (styttri en 18 þumlungar) og 90 skpd af ýsu. Hvert skpd vó 320 pund eða 160 kg.).
Allur fiskur var þá fluttur út í strigaumbúðum, oftast 100 pd í hverjum pakka.
Ekki gat Kaupfélag Vestmannaeyinga byrjað að láta pakka fiskinum haustið 1908, fyrr en hann var allur kominn í hús, sökum skorts á húsrými. Og ekki er mér kunnugt um, hvar það var til húsa þetta fyrsta starfsár sitt.
Í septemberlokin gat Árni framkvæmdastjóri sent Garðari Gíslasyni og Hay í Leith og Dines grosserer Petersen í Kaupmannahöfn 5-600 skpd af fiski. Jafnframt sendi hann fyrirtækjum þessum eða umboðsmönnum pöntunarlista yfir þær vörur, er hann æskti að fá sendar til félagsins. Í bréfinu til Garðars Gíslasonar og Hay stóð skrifað: „Sömuleiðis sendi ég yður skrá yfir þær vörur, sem ég óska að fá frá yður; en að því leyti, sem þær nema meira en það, sem ég nú sendi, er yður að sjálfsögðu í sjálfsvald sett, hvort þér sendið þær fyrr en ég hefi sent yður svo mikinn fisk, sem nægir til endurgjalds fyrir hið pantaða“.
Þessi síðustu orð framkvæmdastjórans til stórkaupmannsins eru þess verð, að þau séu hugleidd, því að þau gefa okkur eilitla hugmynd um viðskiptahugsun hans og heiðarleik. Aldrei skyldi ganga á hlut annarra í viðskiptum, aldrei safna skuldum, svo að nokkru næmi, ekki panta vörur fyrr en tök væru á að greiða þær. Verð hinnar pöntuðu vöru vissi hann nokkurn veginn fyrir, því að hann hafði í höndum verðlista frá stórkaupmönnunum, en fiskverðið var meira á lausu á erlendum markaði.
Kaupfélagið óskar eftir byggingarlóð
„Eins og yður, háttvirti herra sýslumaður, mun kunnugt, var næst liðið vor stofnað hér félag, sem nefnist „Kaupfélag Vestmannaeyinga“ og er tilgangur þess aðallega „að útvega félagsmönnum sem beztar vörur með svo góðu verði, sem unnt er, og koma innlendum afurðum í svo hátt verð, sem auðið er“, - eins og kveðið er að orði í lögum félagsins. Í félag þetta hafa gengið því nær allir búendur í Vestmannaeyjum auk nokkurra búlausra manna, og af því að velta félagsins, - útfluttar og aðfluttar vörur, - hefur í sumar numið nokkrum tugum þúsunda (Ath.: Þ.e. 1908! Þ. Þ. V.), hafa félagsmenn komizt að raun um, að félagið getur ekki komizt í nánd við takmark sitt, nema það hafi hús og lóð til umráða, eins og það frá byrjun sinni hefur ásett sér að hafa.
Þess vegna leyfi ég mér, sem kosinn framkvæmdastjóri nefnds félags, í nafni þess, með skírskotun til laga 13. marz 1891, að beiðast þess, að yður mætti þóknast að mæla því út lóð, sem því sé heimilt að reisa hús og hefja verzlun á næstkomandi ári. Í þessu skyni óska ég, að félaginu verði mæld út Nausthamar ásamt „Fúlu“, sem er áföst við hann, enda er engin önnur óbyggð lóð hér í kauptúninu nálægt sjó hentug til að reisa verzlunarhús á.
Undir eins og þessi umbeðna útmæling hefur farið fram, mun félagið búast til að reisa verzlunarhús á þeirri útmældu lóð.
Vestmannaeyjum, 24. okt. 1908.
Árni Filippusson.
Til sýslumannsins í Vestmannaeyjasýslu.“
Óskað eftir fundi — Verzlunarskólalærður Vestmannaeyingur
Segja mátti með sanni, að Kaupfélag Vestmannaeyinga færi vel af stað.
Að vísu var það erfiðleikum bundið að gera þar mikil vörukaup bæði til heimilanna og útgerðarinnar, þar sem svo smátt var um peninga í umferð, og forkólfar samtakanna voru andvígir skuldaverzlun. Dálítið gat Sparisjóður Vestmannaeyja greitt götu samtakanna, og þar voru að nokkru leyti hæg heimatökin, þar sem framkvæmdastjóri kaupfélagsins var gjaldkeri Sparisjóðsins og sparisjóðsstjóri í raun og veru. En kaupmaðurinn G. J. J. var formaður hans og ríkur áhrifaaðili um lánveitingar og hélt þar fast í tauminn.
Auðvitað kreppti að hjá mörgum útvegsbóndanum sökum skorts á fjármagni. Og margir hugsuðu sem svo, að ákjósanlegt væri að geta fengið lán, bæði lán til kaupa á ýmisskonar útgerðarvörum og svo til heimilanna á vertíð. Heimilin þurftu mikils með á þeim tíma árs sérstaklega, þar sem útvegsbændur urðu að hýsa og fæða marga aðkomumenn, sem unnu að útgerð þeirra um háannatíma ársins. Margar munnlegar óskir hafði stjórninni borizt um inngöngu í kaupfélagið.
Og svo barst stjórn kaupfélagsins bréf, þar sem þess var beiðzt, að hún boðaði til almenns fundar í Kaupfélagi Vestmannaeyinga. Ekki var neitt látið í ljós um tilefni fundarins.