Vilborgarstaðir

Mynd:Vilborgarstadir vipla.jpg

Vilborgarstaðir og Vipla.

Árið 1704 voru 8 aðskildir bæir á Vilborgarstöðum og sá 9. sem tilheyrði staðnum var Háfagarður. Þar voru reiknuð 16 kýrfóður. Jörðinni fylgdu 9 hjallar á Skipasandi og fiskigarðar undir Há. Eitt húsmannsbýli, í eyði fallið 1704, tilheyrði Vilborgarstöðum. Vilborgarstaðabæirnir voru: Norðurbær, Vestasti-, Nyrsti-, Austasti-, Syðsti- og Miðhlaðbær, Háigarður, Miðbær og Austastibær. Nöfnin voru lítið notuð því alltaf var talað um Vilborgarstaðabæina.

Nafn Vilborgarstaða er samkvæmt þjóðsögunni dregið af nafni Vilborgar Herjólfsdóttur Bárðarsonar, landnámsmanns sem bjó í Herjólfsdal. Hann vildi engum veita vatn úr lindinni í Herjólfsdal nema gegn greiðslu. Vilborgu þótti það óréttlátt og stalst á kvöldin til þess að gefa mönnum vatn úr lindinni. Eftir að skriða eyðilagði bæ Herjólfs reisti hún sér bæ á Vilborgarstöðum við aðra lind. Þessa lind kallaði hún Vilpu.

„Síðan segir sagan, að Vilborg hafi [...] mælt svo fyrir að tjörn ein, sem nú er suður undan bænum, skyldi Vilpa heita og skyldi engum verða meint af vatni úr Vilpu, þó það væri ekki sem fallegast útlits. Það er sögn manna að vestan til á Vilborgarstaðatúni sé Vilborg grafin og er þar enn í dag kallað Borguleiði.“

Sveitarþing Vestmannaeyja var haldið á Vilborgarstöðum fram á 16. öld, en þá fluttist það að Hvítingum.

Fylgilönd og eignir

Heimaklettur og Miðklettur fylgdu Vilborgarstöðum, en þeir áttu að þola 40 sauða beit ásamt fuglatekju, slætti og eggjatöku. Þá voru menn mjög iðnir við að taka fýl úr Dufþekju og Kambinum. Þang og söl voru tekin úr Hörgaeyri og af steinunum undir Neðri-Kleifum. Að auki höfðu íbúar beitarleyfi fyrir 25 sauði í Suðurey, en Kirkjubær hafði heimild til 25 sauða í viðbót á Suðurey. Klifin skiptust jafnt á milli 12 bæja, og voru Vilborgarstaðir meðal þeirra. Í jarðabók Árna Magnússonar frá árinu 1704 (árið eftir fyrsta manntalið) segir að á býlunum níu á Vilborgarstöðum hafi verið 9 hross, 68 ær, 29 sauðir, 22 lömb, ein gimbur, ein kvíga (geld) og 13 kýr.

Hver jörð á Vilborgarstöðum átti eina fýlatrossu, sem var nokkurs konar beltisreipi. Þegar farið var til fýla í Dufþekju voru trossurnar hnýttar saman í það sem kallað var skollafesti - þetta var öryggistæki mannanna í fýlatekju í Dufþekju, enda hafa menn verið að farast þar frá landnámi.

Örnefni

Örnefni tengd Vilborgarstöðum voru mörg. Á miðjum Vilborgarstöðum var Vilpa, vatnsból bæjarmanna, en þangað var sótt vatn daglega. Vestast í Mið-Hlaðbæjartúninu var Borguleiði þar sem Vilborg var talin hafa verið grafin. Tengt þessum tveimur örnefnum var Krukkspá, forn spádómur um niðurlot eyjamenningar. Norðan við Vilborgarstaði var Mylluhóll, eða Vindkvarnarhóll, þar sem ein þriggja kornmylla Vestmannaeyja stóð. Önnur hinna myllanna stóð á hól við Stakkagerði, þar sem Alþýðuhúsið stendur nú. Hin síðasta mylla var fyrir ofan Hraun. Vindmyllan á Vilborgarstöðum var mest notaða myllan, en hún stóð rétt við Skansinn, eða Kornhólsskans eins og hann var kallaður áður. Orðið „skans“ er komið úr dönsku, og þýðir virki.

Helgustöðull

sem einnig var kallað Guðfinnutröppur voru grasivaxnir grjóthólar sem stóðu norðan við Vilborgarstaði. Nafnið er komið af því að Guðfinna Austmann gekk um veginn þegar hún ætlaði eftir vegtroðningunum til Vilborgarstaða frá Löndum.

Brennihóll

Einnig kallaður Þerrihóll. Hann stóð beint í austur af Austurbænum, sunnan við Dreifdal. Á þessum hól voru litlar brennur tendraðar þegar póstur var sendur frá Vestmannaeyjum til lands, en þá voru menn á Bakka í Austur-Landeyjum sem svöruðu með því að tendra bál þar, og öfugt. Þetta var kallað að kynda vita, en sá siður er upprunninn úr Illíonskviðu hinni grísku, og hefur borist til Íslands með víkingum.

Dreifdalur

Djúp laut milli Mylluhóls og Brennihóls. Nafnið er dregið af því að heydreif fauk ofan í lautina af hólunum í kring.

Austurbalar

Túnbalar í norðausturhorni Vilborgarstaðatúna.

Unukrókur

Horn í túni Austurbæjar á Vilborgarstöðum, sem kom saman við tún Ólafsbæjar á Kirkjubæ. Nafnið er komið frá Unu nokkurri sem bjó í Mið-Hlaðbæ.

Ömpubær

Einnig kallaður Ömpuhjallur. Tómthús byggt á Ömpuhóli með fjósbaðstofu á hlaði Vilborgarstaðabæja. Þeir heita eftir Ömpu, konu sem bjó þar, sem hét réttu nafni Arnbjörg. Ömpustekkir, austan við Breiðabakka, kunna að hafa dregið nafn sitt af sömu konunni.

Bæir tengdir Vilborgarstöðum

• Miðbær á Vilborgarstöðum
• Nyrzti-Miðbær
• Norðurbær
• Austasti-Hlaðbær
• Vestasti-Hlaðbær
• Litli-Hlaðbær
• Miðhlaðbær
• Austasti bær
• Háigarður

Suðurlandsskjálftinn 1896

Þann 27. ágúst 1896, klukkan 09:30 um morguninn, voru Vilborgarstaðabændur í fýlatekju í Dufþekju þegar jarðskjálfti upp á 6.7 á Richterkvarða gekk yfir. Kvöldið áður, um hálftíu, hafði annar snarpari jarðskjálfti gengið yfir (um 6.9 á Richter), en ekki varð það til þess að menn hættu við fýlatekjuförina.

„Við vorum komnir niður á Neðsta-bryng og vorum komnir langt að sækja (rétt búnir), og þá ætluðum við að halda upp úr tónni og upp á Heimaklett, en þá hristist allt undir fótum okkar, og jafnhliða þeyttist grjótið ofan úr Hákollahamri, sem er ofan og austanhalt yfir Dufþekju, niður alla tóna og fylgdi því einnig feikn af gras- og moldarkekkjum.

„Við fleygðum okkur samstundis niður, þar sem við vorum staddir, og samkvæmt því, er við töluðum saman á eftir, bjuggumst við allir við, að okkar síðasta stund væri komin. Næsti maður við mig var Pétur í Vanangur. Fleygðum við okkur niður á sömu grasflúðina, hvor við annars hlið. Hinir félagar okkar voru þarna mjög nálægt okkur. Grjótið, sumt stór björg, hentist þarna niður sem áður segir með braki og miklum gný, og þegar það kom niður á móts við það, er við vorum, hentust klettarnir þannig, að alllangt var á milli þess, er þeir komu niður. Margir steinar komu mjög nálægt okkur, en eitt bjargið kom svo nærri okkur, að það hjó torfuna niður í móbergið, er við lágum á, þétt við höfuð okkar og þeyttist svo yfir okkur. Þegar þessu var af létt, kallar Ísleifur Jónsson, unglingspiltur, til okkar og segir: „Eruð þið lifandi?““ (Úr 8. tölublaði Ægis, 1945)

Allir lifðu þetta af nema Ísleifur Jónsson, sem var dauðsærður á baki og dó þremur dögum eftir skjálftann. Hann var albróðir Þorsteins Jónssonar í Laufási.

Báðir suðurlandsskjálftarnir áttu upptök sín á suðaustur af Árnesi. Í byrjun september sama ár urðu þrír skjálftar til viðbótar - fyrst 6.0 og 6.5 á Richter þann 5. september, um 23:30 og 23:35 um kvöldið, sem áttu upptök sín við Selfoss annars vegar og Þjórsárbrú hins vegar. Svo aðfaranótt 6. september, kl. 02:00 um morguninn varð jarðskjálfti upp á 6.0 á Richter kvarða aust-norð-austur af Þorlákshöfn.

Lífið á Vilborgarstöðum

Að sögn Sigfúsar M. Johnsen „[...][hvíldi mikill] menningarbragur yfir Vilborgarstaðarheimilinu, hvar sem á var litið“. Allir bæirnir voru torfbæir nema Austasti bærinn, sem var rifinn í kringum upphaf 20. aldarinnar. Á tímum Sigfúsar bjó Einar Sigurðsson, hreppstjóri og skipasmiður, á Vilborgarstöðum. Hann var mjög virtur meðal bænda í Vestmannaeyjum. Það er sagt að hann og séra Jón Jónsson Austmann hafi lagt á ráðin varðandi giftingarmál barna sinna.

---

Heimildir

• Húsanafnaskrá fyrir Vestmannaeyjar
• Þjóðsögur II, Jón Arason.
• Vestmannaeyjar, byggð og eldgos, Guðjón Ármann Eyjólfsson.
• Jarðskjálftagagnagrunnur Eðlisfræðisviðs, Veðurstofa Íslands. [1]
• Ægir, 8. tbl., 1945.
• Yfir fold og flæði, Sigfús M. Johnsen.