Blik 1978/Samvinnusamtökin í Vestmannaeyjum

ÞORSTEINN Þ. VÍGLUNDSSON

Samvinnusamtökin í Vestmannaeyjum

framhald

Í Bliki 1974 og 1976 birtist saga fimm kaupfélaga í Vestmannaeyjum. Hér höldum við fram með sögu þessara verzlunarsamtaka.

I

Kaupfélag verkamanna

Kaupfélagið Drífandi í Vestmannaeyjum var leyst upp eða gert upp árið 1931, eins og greint er frá í Bliki árið 1976, 32. árgangi ritsins.

Ástæðurnar fyrir því að svona fór um kaupfélag þetta voru fyrst og fremst af tveim rótum. Fjárhagskreppan mikla, sem þá fór í hönd, var tekin að gera vart við sig með lækkandi afurðaverði ár frá ári. Þetta fyrirbrigði hafði þrengt mjög efnahag kaupfélagsins, en þar var félagsbundinn töluverður hópur hinna smærri útvegsbænda í kaupstaðnum, en þeir stóðu nú orðið höllum fæti fjárhagslega sökum verðfallsins.

Á hinu leitinu réði svo úrslitum hin pólitíska sundrung. Þar var ekki orðin samstaða um eitt eða neitt.

Alþýðuflokksmennirnir í kaupstaðnum, hinir áhrifaríkustu þeirra, höfðu til þessa mótað hina breiðu fylkingu og þeir voru hinar styrkustustoðir kaupfélagsins, enda stofnendur þess. Nú lágu þeir undir áföllum, árásir „Félaga Stalins“ dundu á þeim daglega og þeir sættu svívirðingum opinberlega frá sumum starfsmönnum kaupfélagsins. — Allir vissu þó einlægni og áhuga kaupfélagsstjórans, Ísleifs Högnasonar, gagnvart verkalýð og hagsmunamálum hans í verkalýðs- og verzlunarsamtökunum. En nú virtist hann ekki orðið við neitt ráðið. Starfsmenn kaupfélagsins óðu uppi í ofstæki og árásarhug og skirrðust ekki við að auglýsa svívirðingar sínar og andúð á Alþýðuflokksmönnunum i stjórn kaupfélagsins með hlemmistórum auglýsingum í búðargluggum kaupfélagsverzlunarinnar. Mótmæli kaupfélagsstjórans gegn slíkum athöfnum hefðu verið dæmd svik og undanlátssemi við stefnu og hugsjónir hinna nýbökuðu kommúnistaforingja í kaupstaðnum, sem kölluðu sig „Félaga Stalins“ og skálmuðu í kósakkastökkum um götur bæjarins. Þessi nýju öfl virtust kaupfélagsstjóranum algjört ofurefli. — Þarna var mágur hans fremstur í flokki. Þeir sem þekktu bezt mannkosti kaupfélagsstjórans vildu ógjarnan saka hann um óhamingju þessa, svo að ekki sé fastar að orði kveðið.

Nú var svo komið fyrir verkalýðsstéttinni í Vestmannaeyjum, að hún átti ekkert verzlunarfélag til þess að halda niðri vöruverði í kaupstaðnum og vinna að batnandi hag verkafólks þar til sjós og lands.

Hagsmunamál verkalýðsins voru Ísleifi Högnasyni, kaupfélagsstjóra, hjartans mál. Enginn dró það í efa. Og enn naut hann trausts forustumanna S.Í.S., þótt svona færi um Kaupfélagið Drífanda.

Ísleifur Högnason afréð að stofna nýtt kaupfélag. Það skyldi heita Kaupfélag verkamanna.

Að sjálfsögðu voru fjárráð hans til þess að reka þetta nýstofnaða kaupfélag ekki mikil. En ráðandi menn í samvinnusamtökunum í landinu báru traust til hans. Og sjálfur gat hann treyst á hyggjuvit sitt og fjármálaskyn. Hvort tveggja var honum meðfætt.

Sjálfur var hann ekki fjáður maður. En hann átti viðskiptatraust ýmissa mætra manna bæði innan bæjarfélagsins og utan. Hópur verkamanna og verkakvenna trúði á hann, mat einlægni hans, dugnað og hyggjuvit. Hann hafði oft sýnt það og sannað, að honum varð oft mikið úr litlu.

Og svo var hafizt handa um að stofna kaupfélagið, — undinn að því bráður bugur. Stofnfundur þess var haldinn 30. janúar 1931. Þá hafði samvinnufélagi þessu verið samin lög. Þau voru í 26 greinum. Kaupfélagið skyldi heita Kaupfélag verkamanna, — skammstafað K.V.M.

Í lögum þess segir: „Tilgangur félagsins er: 1) að selja félagsmönnum vörur til heimilisþarfa. 2) að sporna við skuldaverzlun og vinna að því, að félagsmenn geti keypt vörur sínar gegn staðgreiðslu. 3) að veita forstöðu og styðja aðra starfsemi, sem ætla mætti að væri félagsmönnum til hagsældar efnalega og menningarlega ..."

„Félagið er samvinnufélag samkvæmt landslögum og verzlar aðeins gegn staðgreiðslu. Félagsmenn bera ekki persónulega ábyrgð á skuldbindingum þess fram yfir það, sem nemur stofnsjóðseign þeirra hvers um sig. Við stofnsjóðseign félaga skal leggja helming af úthlutuðum tekjuafgangi auk stofnsjóðstillags samkvæmt 18. grein, unz innstæðan nemur 300 krónum ...“

“Inngöngu í félagið fá allir neytendur, karlar eða konur, sem búsettir eru á félagssvæðinu og hafa einlægan vilja á því að styðja félagið í starfsemi þess. Engan má kjósa í stjórn félagsins nema hann sé félagsmaður. Byrji einhver félagsmaður atvinnurekstur, sem ekki er samrýmanlegur starfsemi félagsins, og gegni hann trúnaðarstöðu í félaginu, skal honum vikið frá starfinu og annar settur í hans stað. Enginn getur orðið eða verið félagsmaður, sem rekur verzlun samkvæmt borgarabréfi...”

„Inngöngueyrir er kr. 5,00, sem rennur í félagssjóð...“

„Félagsmaður getur sætt brottrekstri úr félaginu fyrir þessar sakir: 1) ef hann verður uppvís að því að spilla áliti félagsins og vekja tortryggni til þess hjá félagsmönnum. 2) ef hann telur félagsmenn á að draga viðskipti sín frá félaginu. 3) ef hann sýnir félaginu ítrekuð vanskil...“

„Í stofnsjóð leggjast árlega sem séreign hvers félagsmanns eigi minna en 3% af verði þeirra vara, sem hann kaupir i félaginu. Fé sjóðsins skal nota sem veltufé í félagsþarfir ...“

„Félagið tekur á móti fé hjá félagsmönnum til ávöxtunar í innlánsdeild samkvæmt reglugerð, sem stjórnin semur og aðalfundur samþykkir. Fé það, sem inn er lagt, skal nota sem veltufé í félagsþarfir. Varasjóður félagsins og aðrar eignir þess skal vera til tryggingar því, sem lagt er í innlánadeildina...“

„Félagið stofnar sérstakan sjóð, sem nefnist styrktarsjóður verkalýðssamtakanna. Skal í sjóð þennan leggja árlega eigi minna en 10% af nettóarði undanfarins árs. Sjóði þessum skal varið til eflingar og styrktar verkalýðssamtökunum samkvæmt ráðstöfunum stjórnarinnar, enda gefi hún árlega skýrslu um það, hvernig fé sjóðsins hefur verið varið og leiti til þess samþykkis fundarins. Sá fundur tekur ákvörðun um það, á hvern hátt fé sjóðsins skuli varið næsta ár.“ (21. gr. kaupfélagslaganna).

Úr sjóði þessum var t.d. sjómönnum og verkamönnum veittur styrkur í kaupdeilu, sem þeir áttu í árið 1932.

Stofnendur Kaupfélags verkamanna voru um 80 talsins. Það opnaði búð um það bil mánuði eftir stofnfundinn eða 1. marz 1931. Þá hafði það fengið inni á Þorvaldseyri (nr. 35) við Vestmannabraut fyrir búð og skrifstofu. Eigandi húss þessa var þá Einar málarameistari Lárusson. — Sölubúðin var í kjallara hússins og skrifstofan á aðalhæð.

Í fyrstu stjórn Kaupfélags verkamanna voru kosnir þessir menn: Ísleifur Högnason, kaupfélagsstjóri, Haraldur Jónasson verkamaður í Garðshorni (nr. 40) við Heimagötu, Ingibergur Hannesson, verkamaður í Hjálmholti (nr. 34) við Urðaveg, Gunnar Marel Jónsson, skipasmíðameistari í Brúarhúsi (nr. 1) við Vestmannabraut, og Guðmundur Gíslason, sem gerðist starfsmaður kaupfélagsins, — búðarmaður, og vann því að trúnaði og dyggð meðan hann dvaldist í Eyjum. Að baki verzlunarsamtökum þessum stóð hópur verkamanna og verkakvenna, „sem hertur var í eldi stéttabaráttunnar“, eins og komizt er að orði í frumheimild. Jafnframt segir þar: „Var þetta fólk ákveðið í því að standa vörð um verzlunarsamtök sín ... Vert er að minnast þess með þakklæti og aðdáun, hve skilningur fólksins á þessum samtökum var mikill.“

Þess er að gæta, þegar hugleidd er tala félagsmanna, að nú hafði megn klofningur átt sér stað í hópi verkalýðsins í Vestmannaeyjum bæði til sjós og lands, þegar Kommúnistaflokkur Íslands var stofnaður. Þess vegna var allur helmingur verkalýðsins í kaupstaðnum andstæður þvi að efla þessi nýju verzlunarsamtök til þess að skapa ekki hinum nýstofnaða pólitiska flokki öflugt vígi og brautargengi. Það var sá armur verkalýðssamtakanna, sem enn hélt tryggð við Alþýðuflokkinn.

Ekki var starfslið hins nýstofnaða kaupfélags fjölmennt í fyrstu. Stúlka og karlmaður önnuðust afgreiðsluna í búðinni, og svo kaupfélagsstjórinn sjálfur, þegar mikið var þar að gera. Að öðru leyti annaðist hann skrifstofustörfin, vöruinnkaupin og dagleg viðskipti önnur út á við. Kaupfélagsstjórinn taldi ekki daglegu vinnustundirnar sínar. Kaupfélagið var hugsjón hans.

Eftir nokkurn tíma stofnaði Kaupfélag verkamanna til útibús að Vestmannabraut 1, Brúarhúsi, til hagræðis þeim, sem bjuggu í austanverðum kaupstaðnum, því að erfitt var að senda hverjum einum vörur heim á þessum fjárkreppuárum. Þarna rak það útibúið í 12 ár, þó að verzlunarhúsnæðið væri þröngt og borulegt.

Fyrstu 7 árin verzlaði Kaupfélag verkamanna svo að segja einvörðungu með matvörur, hreinlætisvörur og búsáhöld. En árið 1937 opnaði kaupfélagið vefnaðarvörubúð í húseigninni Björk við Vestmannabraut (nr. 47). Þarna seldi það fyrst og fremst verkamannaföt, skófatnað og margskyns smávörur. Innflutningshöft voru þá mjög í tízku og innflutningsleyfi takmörkuð. Vörubirgðir þessarar verzlunar fullnægðu enganveginn þörfum félagsmanna á vörum þessum sökum haftanna. Þess vegna dundu tíðar áskoranir á innflutningsnefnd um aukin innflutningsleyfi til handa kaupfélaginu, en lítið dugði það á þeim erfiðu tímum.

Til þess að létta vesturbyggjurum kaupstaðarins viðskiptin við kaupfélagið, þar sem ekki fengust nauðsynleg leyfi, svo að tök væru á að senda vörur heim, þá stofnaði Kaupfélag verkamanna útibú að Hásteinsvegi 4. Sú verzlun var síðan flutt að Skólavegi 13, í hús hjónanna Ólafs Björnssonar og frú Eyglóar Stefánsdóttur.

Snemma á árinu 1939 eða í marzmánuði keypti Kaupfélag verkamanna vísi að verzlunarhúsi, sem Kaupfélag Eyjabúa hafði hafið byggingu á en orðið að leggja upp laupana, áður en það gat lokið byggingarframkvæmdum þessum og gert húsið nothæft.

Um árabil hafði hústóftin staðið þarna við Bárugötuna (nr. 6) án allra framkvæmda við hana. Útvegsbankinn í kaupstaðnum hafði lánað fé til þessara framkvæmda, enda var ekki vonlaust um, að efling þessa kaupfélags í bænum gæti eflt Flokkinn með tímanum. Þá var þó nokkuð unnið. En nú urðu þær vonir að engu. Og bankastjórinn reyndi eftir megni að gera sér sem gleggsta grein fyrir því, hvernig þessari hústóft yrði bezt ráðstafað, svo að bankinn hlyti sem minnstan skaða af hjálpsemi sinni við „Kaupfélag Flokksins“.

Þegar frá leið fannst bankastjóranum það hyggilegast að bjóða Kaupfélagi verkamanna að kaupa þessar leyfar „hins frjálsa framtaks“ flokksbræðra sinna í bænum. Hann sannaði þar sem endranær, að hann mat meira fjárhagslegt öryggi bankans en efling flokksstarfsins, þegar á reyndi.

Ísleifur Högrtason, kaupfélagsstjóri, sá Kaupfélagi verkamanna hag í þeim húsakaupum. Jafnframt greiddi Útvegsbankinn í kaupstaðnum fyrir Kaupfélaginu í fjárhagslegu tilliti, meir en áður hafði átt sér stað. Þannig tryggði bankinn sér greiðslu byggingarskuldarinnar og efldi Kaupfélag verkamanna, því að bankastjórinn treysti kaupfélagsstjóranum þrátt fyrir allt, sem á milli bar í stjórnmálaþjarkinu.

Kaupverð húseignar þessarar að Bárugötu 6 var kr. 12000,00, sem Kaupfélagið fékk að greiða með hagstæðum skilmálum. Það greiddi kr. 2500,00 við undirskrift kaupsamnings og kr. 9500,00 á nokkrum árum.

Sumarið 1939 var unnið mikið við húsbyggingu þessa. Síðast á árinu futti síðan Kaupfélag verkamanna alla starfsemi sína í þessi nýju húsakynni að Bárugötu 6. Þarna var rumgóð matvörudeild með afgreiðslu á kjötvörum. Þarna rak kaupfélagið vefnaðarvörudeild, búsáhaldadeild o.fl. Og svo átti það þarna vörugeymslu. — Á efri hæð byggingarinnar hafði kaupfélagið skrifstofur sínar.

Þegar hér var komið rekstri kaupfélagsins og aðstöðu, jók það stórum alla verzlun sína og þjónustu við almenning í bænum.

Árið 1944 var hafizt handa um að stækka þetta verzlunarhús Kaupfélags verkamanna að Bárugötu 6. Verzlunarhæðin var lengd til suðurs með Bárugötunni. Síðan var önnur hæð hússins fullbyggð og tekin í notkun. Þarna var þá risið stórt, tvílyft verzlunarhús á bezta verzlunarstað í bænum. Á efri hæð var fullgerð íbúð auk skrifstofurýmis, sem var aukið að miklum mun.

Árið 1943 sagði Ísleifur Högnason, kaupfélagsstjóri, lausu starfi sínu og fluttist burt úr bænum. Hann gerðist kaupfélagsstjóri Kaupfélags Reykjavíkur og nágrennis (KRON). Sú ráðning sannaði bezt það mikla traust, sem Ísleifur Högnason hafði áunnið sér í kaupfélagsstjórastörfunum í Vestmannaeyjum, þar sem honum hafði lánast með hyggjuviti, gætni og ötulleik að byggja upp kaupfélag „hinnar vinnandi stéttar“ með svo að segja tvær hendur tómar.

Við kaupfélagsstjórastarfinu í Vestmannaeyjum tók nú Eyjólfur Eyjólfsson, fyrrv. bankastarfsmaður í Reykjavík. Hann var þarna kaupfélagsstjóri í 6 ár. Þá réðst að kaupfélaginu Friðjón Stefánsson, sem verið hafði kaupfélagsstjóri áður bæði austur á Seyðisfirði og suður á Akranesi. Hann hafði þess vegna hlotið nokkra þjálfun í rekstri slíkra verzlunarfyrirtækja. En ekkert stoðaði.

Kaupfélag verkamanna var orðið gjaldþrota sjö árum eftir að Ísleifur Högnason hvarf frá því, og átti það þó verzlunarhús sitt að mestu leyti skuldlaust, þegar kaupfélagsstjóraskiptin áttu sér stað árið 1943 og hafði tórað öll kreppuárin. Og það segir út af fyrir sig sína sögu um stjórn og rekstur fyrirtækisins á þeim árum.

Kaupfélag verkamanna var eitt af Sambandsfélögunum frá fyrstu tilveru sinni, og vann kaupfélagsstjórinn, I.H., mikið þar að ýmsum félagsmálum.

Árið 1950 lét S.Í.S. loka búð eða verzlun kaupfélagsins. Þá var það tekið til uppgjörs. Sá atburður leiddi til stofnunar Kaupfélags Vestmannaeyja, sem enn er við lýði. Það gerðist haustið 1950.

Saga Kaupfélags Vestmannaeyja verður ekki birt hér að þessu sinni.

Það varð hlutskipti mitt að beita mér fyrir stofnun þess, safna undirskriftum væntanlegra þátttakenda og tala máli félagssamtakanna. Það verk vann ég samkvæmt einlægri ósk endurskoðenda S.Í.S., sem þá höfðu lokið við að gera upp reikninga Kaupfélags verkamanna og búa undir félagsslitin. Það voru þeir Kristleifur Jónsson og Björn Stefánsson. Heimsókn þessi átti sér stað 9. okt. 1950.

Heimildir að þessum þætti í samvinnusögu Vestmannaeyja: Fyrirlestur, sem Guðmundur Gíslason, sem starfaði um 15 ára skeið hjá Kaupfélagi verkamanna, flutti eitt sinn í Reykjavík um kaupfélagið og starf þess; einkabréf frá nánustu aðstandendum; eigin kynni og vitund.

II. hluti (framhald)