Stórhöfðaviti

Vitar

Á Heimaey
Stórhöfðaviti Urðarviti
Í úteyjum
Faxaskersviti Geirfuglaskersviti Surtseyjarviti Þrídrangaviti

• Staðsetning: 69°24,0´n.br., 20°17,3´v.lgd.

• Ljóseinkenni: Fl (3) W20s.

• Sjónarlengd: 16 sjómílur.

• Ljóshæð fyrir sjónarmáli: 125 metrar.

• Vitahæð: 7,2 metrar

• Byggingarár: 1906

• Byggingarefni: Steinsteypa

• Hönnuðir: Danska vitamálastofnunin

Undanfari vitans

Árið 1905 bar Hannes Hafstein upp fjárlagafrumvarp sem gerði ráð fyrir byggingu vita í Vestmannaeyjum. Lagt var til að sá viti yrði staðsettur á Stórhöfða. Flotamálaráðuneytið lagðist heldur gegn áformunum af þeirri ástæðu að of skerjótt væri við Vestmannaeyjar og því gæti viti á Stórhöfða ekki nýst sem landtökuviti og því hafnaði ráðuneytið því að leita til Danmerkur eftir fjárstuðningi.

Stórhöfðaviti

Óvenju litlar umræður voru á Alþingi um fjárveitinguna til vitans í Vestmannaeyjum. Jón Magnússon þingmaður frá Vestmannaeyjum sagði þó að Eyjamenn þörfnuðust vitans ekkert sérstaklega og sagði að það hefðu nú aðallega verið skipstjórar á þilskipum frá Faxaflóahöfnum sem hefðu barist fyrir vitanum.

Bygging vitans

Alþingi samþykkti fjárveitinguna til vitans og var hann byggður fyrir íslenskt fé sumarið 1906. Gísla J. Johnseni var falið að byggja vitahúsið, sem hann og gerði. Ekki þótti fulltrúa dönsku vitamálastofnunarinnar vel hafa tekist til, og gerði allnokkrar endurbætur á húsinu. Dönsku ljóshúsi var komið fyrir á húsinu með steinolíulampa. Árið 1953 var vitinn svo raflýstur með straumi frá ljósavélum. Straumur frá rafveitu var tekinn inn árið 1979.

Auk vitabyggingar var reist hús fyrir vitavörð og var það bárujárnsklætt timburhús. Árið 1931 var steinsteypt íbúðarhús byggt. Húsið var hækkað í tvær hæðir á árunum 1964-65. Vélahús, sem stendur sunnan við íbúðarhúsið, var byggt árið 1956. Í dag er húsið syðsti mannabústaður á Íslandi.

Enginn vegur var út í Stórhöfða í fyrstu, en troðinn vegur lá út í sjálfan höfðann. Árið 1920 sótti vitavörður um það til bæjarstjórnar að gerður yrði vegur þangað suður eftir. Bæjarstjórn baðst þess að ríkið sæi um gerð vegarins og var hluti samnings sem gerður var að bærinn sæi um viðhald á veginum. Þegar að vegurinn var loks gerður var hann kallaður þjóðvegur, enda eini þjóðvegurinn í Vestmannaeyjum á þessum tíma.

Rafmagn var ekki leitt út í Stórhöfða fyrr en árið 1979, en CANTAT-3 sæstrengurinn var leiddur út í Stórhöfða árið 1994 til þess að taka við af ScotIce sæstrengnum sem leiddur var 1962.

Um veðurstöðina

Veðurstöðin á Stórhöfða er sjálfvirk veðurstöð á 63°23.974'N, 20°17.295'V (WGS). Hún stendur í 118 metra hæð yfir sjávarmáli, en loftvogin er 123.2 m yfir sjávarmáli. Vindmælirinn stendur 10.32 m yfir jörðu. Stórhöfði er þekktur meðal veðurathugunarmanna með stöðvarnúmerið 6017, WMO-númerið 04148 og skammstöfunina STORH. Sjálfvirki mælirinn var tekinn í notkun árið 1997.

Stórhöfði, séður af hafi

Byrjað var að stunda veðurathuganir í Stórhöfða árið 1921, en þá var vitinn í Stórhöfða gerður að mannaðri skeytastöð þar sem gerðar eru veðurathuganir á þriggja klukkustunda fresti allt árið um kring. Tvisvar á sólarhring eru gerðar nákvæmari mælingar á veðurfarinu, og fleiri atriði eru mæld, til dæmis ölduhæð. Áður fyrr voru tvö veðurskip, Alpha og India, sem mældu ölduhæð, en í dag er það gert með öldudufli nokkuð austan við Surtsey. Í Heimaeyjargosinu 1973 varð ein eyða á mælingum Óskars Jakobs Sigurðssonar, þáverandi vitavarðar, en hún var kl. 21:00, fimmtudaginn 22. mars. Þá stóð yfir föstuguðþjónusta í Landakirkju, messa sem síðar var kölluð Eldmessan.

Stríðsárin

Á tímum seinni heimstyrjaldarinnar voru Bretar, svo Kanadamenn, og loks Bandaríkjamenn með hersetu í Stórhöfða. Þá voru um 10-12 braggar byggðir af Bandaríkjamönnum, hjá vitahúsinu, ásamt varðstöð norðan megin. Vitavörðurinn og fjölskylda hans þurftu á þeim tíma að sækja um leyfi til þess að fá gesti í heimsókn, og þeim var óheimilt að fara á vissa staði á höfðanum:

„Það mátti enginn fara suður fyrir húsið og ekki upp í vitann. Þeir voru með eitthvert hernaðarleyndarmál hér fyrir sunnan, líklega radar.“ (úr samtali Óskars Sigurðssonar við Morgunblaðið).

Eftir stríðið var stærsti bragginn skilinn eftir, og stóð hann til ársins 1991 þegar hann eyðilagðist í miklu fárviðri, 3. febrúar. Þá náði vindhraðinn upp í 67 metra á sekúndu, og vindmælarnir gátu ekki mælt meira en 120 hnúta vind, þó vindurinn hafi verið talsvert meiri.

Er eldingu laust niður

Áður en rafmagn kom til sögunnar í Stórhöfða var notast við olíulampa. Þá varð að gæta þess vel að loginn yrði hvorki of mikill né of lítill. Reynt var að rafvæða vitann með vindorkustöð sem hlóð í rafgeyma á tímum seinni heimstyrjaldar, en það kom fyrir ekki vegna þess hve illa vindmyllan þoldi veðrahaminn á höfðanum. Bensínknúin raforkustöð var tekin í notkun eftir heimstyrjöldina, og svo árið 1956 kom díselrafstöð sem talin var mun áreiðanlegari.

Þann 12. mars árið 1921 um 23:30 að kvöldi sló niður eldingu í vitann í miklu óveðri. Við þetta misstu allir þeir sem voru í vitahúsinu meðvitund, auk þess sem kviknaði í vitahúsinu.

„[...] þegar [fólkið] rankaði við sér aftur var allt í björtu báli í vitanum. Sem betur fór varð eldsins vart áður en hann náði til olíunnar, en stiginn og þilið í varðklefanum og anddyrinu brunnu.“

Eftir þennan atburð var settur eldingavari í vitann. Í bókinni Vitar Íslands í 50 ár segir að þetta sé eina skiptið sem eldingu hefur lostið niður í vita hér á landi, en það stenst þó ekki lengur þar sem eldingu sló niður í Urðavita í nóvember árið 2003.

Vitaverðir í Stórhöfða

Séð úr Fjósunum, helli norðan í Stórhöfða.

Fyrsti vitavörður í Stórhöfða var Guðmundur Ögmundsson, en árið 1910 tók Jónatan Jónsson við því starfi. Hefur sama fjölskyldan séð um vitann og veðurstöðina síðan þá, en starf vitavarðar hefur gengið í beinan karllegg. Sigurður, sonur Jónatans, aðstoðaði föður sinn við vitavörsluna og veðurathuganirnar um árabil áður en hann tók alfarið við starfinu árið 1935. Óskar Jakob Sigurðsson, sonur Sigurðar tók við starfinu af föður sínum árið 1965 og gegndi því til ársins 2007. Pálmi Freyr, sonur Óskars, hefur síðan leyst föður sinn af og er hann því fjórði ættliðurinn sem gegnir þessu starfi.

• 1906–1910 — Guðmundur Ögmundsson
• 1910-1935 — Jónatan Jónsson
• 1935-1965 — Sigurður Jónatansson
• 1965-2007 — Óskar Jakob Sigurðsson
• 2007- — Pálmi Freyr Óskarsson

---

Heimildir

• Guðmundur Bernódusson, Guðmundur L. Hafsteinsson og Kristján Sveinsson. Vitar á Íslandi. Leiðarljós á landsins ströndum 1878-2002. Siglingastofnun Íslands. Kópavogur, 2002.