„Jarðfræði“: Munur á milli breytinga

Núverandi breyting frá og með 16. júní 2007 kl. 14:40

Vestmannaeyjar liggja um 10 km suður undan Landeyjasandi. Eyjaþyrpingin samanstendur af 14 eyjum og auk þeirra eru um 30 drangar og sker. Eyjarnar eru sæbrattar og víðast hvar þaktar graslendi. Af þeim er Heimaey langstærst eða um 13,4 km² og hún er sú eina sem er í byggð. Helstu og stærstu eyjarnar í kringum Heimaey eru Elliðaey og Bjarnarey norðaustur af Heimaey, og til suðvesturs Suðurey, Álsey, Brandur, Hellisey, Súlnasker og Surtsey.

Menn hafa öldum saman velt fyrir sér uppruna Vestmannaeyja og taldi Jónas Hallgrímsson til dæmis að eyjarnar hafi eitt sinn verið samfastar Eyjafjöllum, en að sjógangur og vindar hafi „nagað sundur tengslin“ við meginlandið:

„Undirlag þeirra er allt móberg með blágrýtis- og stuðlagrjótskömbum, er ganga upp í gegnum það hingað og þangað, og sums staðar ofan á því nokkur lög af grásteini, sums staðar líka, efst og yngst, eldhraun, komið úr Helgafelli [...] Má af öllu sjá, að það er hið sama jarðlag, sem liggur undir rótum Eyjafjallajökuls, og á saman við Seljalandsmúla og Fljótshlíðarhálsana; hefur það allt verið samfast til forna, fyrr en hafið braut það í sundur.“

Frekari rannsóknir hafa sýnt að Vestmannaeyjar hafa aldrei tengst meginlandinu heldur eru þær myndaðar að mestu við gos í sjó og hugsanlega að einhverju leyti við gos undir jökli. Eyjarnar eru ungar á jarðsögulegan mælikvarða og eru flestar yngri en 10.000 ára gamlar.

Vestmannaeyjar eru taldar eitt eldstöðvakerfi með miðju á Heimaey en kerfið í heild er um 38 km langt og 30 km breitt með 70-80 eldstöðvum eða leifum þeirra.

Heimaey

Sjá aðalgrein: Heimaey Mynd:Jardfraedikort 600.png Heimaey er eina eyjan í Vestmannaeyjaklasanum sem myndast hefur úr fleiri en einu eldgosi. Norðurklettarnir eru elstir en svo koma Stórhöfði og Sæfjall en þessar myndanir tengjast svo þegar gýs þar sem nú er Helgafell. Um það bil 1/3 af eyjunni er fjalllendi.

Norðurklettarnir

Norðurklettarnir eru elsti hluti Heimaeyjar, en sá hluti er um 40 þúsund ára gamall. Heimaklettur, Miðklettur, Ystiklettur, Klifið Dalfjall, Blátindur hafa myndast við gos undir jökli á meðan Háin hefur orðið til í gosi sem líkst hefur Surtseyjargosinu. Herjólfsdalur er ekki gígur, heldur er gígur í Hánni og annar í Blátindi og liggur gossprungan úr því gosi að einhverju leyti eftir Dalfjallshrygg.

Suðurklettarnir

Stórhöfði myndaðist við gos fyrir u.þ.b. 6000 árum og var gosið svipað Surtseyjargosinu. Grunnurinn er nú móberg en þar ofan á leggst syrpa þunnra basalthraunlaga.

Sæfjall ásamt Kervíkurfjalli og Litla höfða hafa myndast við gos í sjó fyrir um 5.900 árum og er miðja gígsins í Stakkabót, skerin Litli Stakkur og Stóri Stakkur hafa myndast í sama gosi. Ræningjatangi er að hluta myndaður um leið og Stórhöfði en að hluta við Sæfjallsgosið.

Helgafell

Helgafell er næstyngsta eldfjallið á Heimaey og myndaðist í beinu framhaldi af gosinu í Sæfjalli. Helgafellsgosið tengdi saman norðurklettana og suðurklettana.

Heimaeyjargosið

Sjá aðalgrein: Heimaeyjargosið

Eldgos hófst á Heimaey þann 23. janúar árið 1973 og stóð fram til 3. júlí sama ár. Á þeim tíma eyðilögðust og/eða skemmdust u.þ.b. 440 hús, en um þriðjungur húsa á eynni fór undir hraun.

Í upphafi gossins opnaðist gossprunga frá suð-suðvestri til norð-norðausturs um 300 metrum austur af Kirkjubæ, og var sú sprungan um 2,3 km löng, en hún lokaðist að stórum hluta á fyrstu dögum gossins. Eftir stóð eldfjallið Eldfell, sem margir Vestmannaeyingar vildu kalla Kirkjufell, rétt norðaustan Helgafells. Frá því rann Eldfellshraun, sem teygir sig frá Skarfatanga í suðri að Skansinum í norðri, og stækkaði Heimaey við þetta um eina 3 ferkílómetra.

Úteyjar

Úteyjarnar urðu flestar til í eldgosum í sjó líkt og Surtsey. Margar eyjanna, til dæmis Bjarnarey, hafa mjög augljósa gjallgíga, en gígarnir á öðrum eyjum er ekki eins áberandi.

Surtsey

Sjá aðalgrein: Surtseyjargosið

Surtsey varð til í neðansjávargosi sem hófst árið 1963 og lauk 1967, og er þetta lengsta gos á Íslandi á sögulegum tíma. Í gosinu mynduðust auk Surtseyjar tvær minni eyjar Syrtlingur og Jólnir, en þær hurfu fljótt aftur í hafið. Surtsey var lýst friðland strax árið 1965 og var sú friðlýsing endurskoðuð árið 1974.

Heimildir

Þorleifur Einarsson, Gosið á Heimaey; Heimskringla, Reykjavík, 1974, ISBN 0-0003-057098
Ferðafélag Íslands, Árbók Ferðafélags Íslands; Ísafoldarprentsmiðja, Reykjavík, 1948, ISBN 0-0003-019302

@@ Lína 1: / Lína 1: @@
-Vestmannaeyjar liggja um 10 km suður undan Landeyjasandi. Eyjaþyrpingin samanstendur af 14 eyjum og auk þeirra eru um 30 drangar og sker. Eyjarnar eru sæbrattar og víðast hvar þaktar graslendi. Af þeim er Heimaey lang stærst eða um 13,4 km² og hún er sú eina sem er í byggð. Helstu og stærstu eyjarnar í kringum [[Heimaey]] eru [[Elliðaey]] og [[Bjarnarey]] norðaustur af Heimaey og til suðvesturs [[Suðurey]], [[Álsey]], [[Brandur]], [[Hellisey]] og [[Surtsey]].
+Vestmannaeyjar liggja um 10 km suður undan Landeyjasandi. Eyjaþyrpingin samanstendur af 14 eyjum og auk þeirra eru um 30 drangar og sker. Eyjarnar eru sæbrattar og víðast hvar þaktar graslendi. Af þeim er Heimaey langstærst eða um 13,4 km² og hún er sú eina sem er í byggð. Helstu og stærstu eyjarnar í kringum [[Heimaey]] eru [[Elliðaey]] og [[Bjarnarey]] norðaustur af Heimaey, og til suðvesturs [[Suðurey]], [[Álsey]], [[Brandur]], [[Hellisey]], [[Súlnasker]] og [[Surtsey]].
-Eyjarnar eru ungar á jarðsögulegan mælikvarða og hafa allar myndast í eldgosum, þær elstu fyrir u.þ.b. 12 þúsund árum. Flestar eyjarnar eru gíglaga móbergsstapar og á sumum þeirra eru gjallgígar.
+Menn hafa öldum saman velt fyrir sér uppruna Vestmannaeyja og taldi Jónas Hallgrímsson til dæmis að eyjarnar hafi eitt sinn verið samfastar Eyjafjöllum, en að sjógangur og vindar hafi „nagað sundur tengslin“ við meginlandið:
-Vestmannaeyjar eru á umfangs-miklu eldgosasvæði sem er um 38 km langt og 30 km breitt með 70-80 eldstöðvum eða leifum þeirra.
+:„''Undirlag þeirra er allt móberg með blágrýtis- og stuðlagrjótskömbum, er ganga upp í gegnum það hingað og þangað, og sums staðar ofan á því nokkur lög af grásteini, sums staðar líka, efst og yngst, eldhraun, komið úr Helgafelli [...] Má af öllu sjá, að það er hið sama jarðlag, sem liggur undir rótum Eyjafjallajökuls, og á saman við Seljalandsmúla og Fljótshlíðarhálsana; hefur það allt verið samfast til forna, fyrr en hafið braut það í sundur.''“
-== Surtsey ==
+Frekari rannsóknir hafa sýnt að Vestmannaeyjar hafa aldrei tengst meginlandinu heldur eru þær myndaðar að mestu við gos í sjó og hugsanlega að einhverju leyti við gos undir jökli. Eyjarnar eru ungar á jarðsögulegan mælikvarða og eru  flestar yngri en 10.000 ára gamlar.
-''Sjá aðalgrein: [[Surtseyjargosið]]''
+Vestmannaeyjar eru taldar eitt eldstöðvakerfi með miðju á Heimaey en kerfið í heild er um 38 km langt og 30 km breitt með 70-80 eldstöðvum eða leifum þeirra.
+== Heimaey ==
+''Sjá aðalgrein: [[Heimaey]]''
+[[Mynd:Jardfraedikort 600.png|thumb|300 px|right]]
+Heimaey er eina eyjan í Vestmannaeyjaklasanum sem myndast hefur úr fleiri en einu eldgosi. Norðurklettarnir eru elstir en svo koma Stórhöfði og Sæfjall en þessar myndanir tengjast svo þegar gýs þar sem nú er Helgafell. Um það bil 1/3 af eyjunni er fjalllendi.
+=== Norðurklettarnir ===
+Norðurklettarnir eru elsti hluti Heimaeyjar, en sá hluti er um 40 þúsund ára gamall. [[Heimaklettur]], [[Miðklettur]], [[Ystiklettur]], [[Klif]]ið [[Dalfjall]], [[Blátindur]] hafa myndast við gos undir jökli á meðan Háin hefur orðið til í gosi sem líkst hefur Surtseyjargosinu.
+Herjólfsdalur er ekki gígur, heldur er gígur í [[Há]]nni og annar í Blátindi og liggur gossprungan úr því gosi að einhverju leyti eftir Dalfjallshrygg.
-Surtsey varð til í miklu neðansjávargosi sem hófst árið 1963 og lauk 1967. Það er lengsta sögulega eldgos á Íslandi.  Við upphaf gossins voru tvær eyjur sem mynduðust, og fengu þær nöfnin [[Syrtlingur]] og [[Jólnir]]. Jólnir kom upp úr sjó rétt fyrir Þorláksmessu, og stóð fram yfir jólin 1963. Syrtlingur stóð mun lengur, en leifar þessarra eyja mynduðu Surtsey seinna meir.
+=== Suðurklettarnir ===
+[[Stórhöfði]] myndaðist við gos fyrir u.þ.b. 6000 árum og var gosið svipað Surtseyjargosinu. Grunnurinn er nú móberg en þar ofan á leggst syrpa þunnra basalthraunlaga.
-Strax að loknu gosinu var Surstey friðuð, þar sem að þetta var í fyrsta skiptið á sögulegum tíma sem ný eyja hafði myndast, og voru jarðfræðingar jafnt sem líffræðingar forvitnir um þróun lífríkisins á eyjunni og eyjunnar sjálfrar. Strax á fyrstu árunum eftir gosið fóru ýmsar lífverur að taka sér bólfestu þarna.
+[[Sæfjall]] ásamt [[Kervíkurfjall|Kervíkurfjalli]] og  [[Litlihöfði|Litla höfða]] hafa myndast við gos í sjó  fyrir um 5.900 árum og er miðja gígsins í [[Stakkabót]], skerin [[Litli Stakkur]] og [[Stóri Stakkur]] hafa myndast í sama gosi.
+[[Ræningjatangi]] er að hluta myndaður um leið og Stórhöfði en að hluta við Sæfjallsgosið.
-Eyjan er alfriðuð.
+=== Helgafell ===
+[[Helgafell]] er næstyngsta eldfjallið á Heimaey og myndaðist í beinu framhaldi af gosinu í Sæfjalli. Helgafellsgosið tengdi saman norðurklettana og suðurklettana.
-== Heimaeyjargosið ==
+=== Heimaeyjargosið ===
 ''Sjá aðalgrein: [[Heimaeyjargosið]]''
-Eldgos hófst á Heimaey þann [[23. janúar 1973|23. janúar árið 1973]] og eyðilagði og/eða skemmdi u.þ.b. 60% af öllum húsum bæjarins, u.þ.b. 440 hús, eða um þriðjungur húsanna á eyni, fóru undir hraun. Í gosinu fóru nær allir heimamenn upp á land. Þeir voru þá um 5500 talsins, fyrir gos, en flestir sneru aftur að því loknu, og margir fyrr. Einn maður lét lífið í gosinu og nálgast kraftaverk að margir fleiri skyldu ekki farast.
+Eldgos hófst á Heimaey þann 23. janúar árið 1973 og stóð fram til 3. júlí sama ár. Á þeim tíma eyðilögðust og/eða skemmdust u.þ.b. 440 hús, en um þriðjungur húsa á eynni fór undir hraun.
-Eftir stóð eldfjallið [[Eldfell]], sem margir Vestmannaeyingar vildu kalla Kirkjufell, rétt norðaustan [[Helgafell]]s. Frá því stendur [[Eldfellshraun]], sem teygir sig frá Skarfatanga í suðri að Skansinum í norðri, og stækkaði [[Heimaey]] um eina 3 ferkílómetra. Eldfellshraun er basískt apalhraun að mestu, með nokkrum helluhraunsblettum; mestallt hraunið er vikur.
+Í upphafi gossins opnaðist gossprunga frá suð-suðvestri til norð-norðausturs um 300 metrum austur af Kirkjubæ, og var sú sprungan um 2,3 km löng, en hún lokaðist að stórum hluta á fyrstu dögum gossins. Eftir stóð eldfjallið [[Eldfell]], sem margir Vestmannaeyingar vildu kalla Kirkjufell, rétt norðaustan [[Helgafell]]s. Frá því rann [[Eldfellshraun]], sem teygir sig frá Skarfatanga í suðri að Skansinum í norðri, og stækkaði [[Heimaey]] við þetta um eina 3 ferkílómetra.
-Gosinu var aflýst 3. Júlí sama ár, en þá tóku við gríðarlegar hreinsunarframkvæmdir á eyjunni, enda höfðu um 300 hús farið undir hraun, og afgangur bæjarins lá undir þykku öskulagi. Meirihluti þeirra sem áttu heima í Eyjum fyrir gos snéru aftur.
+== Úteyjar ==
+Úteyjarnar urðu flestar til í eldgosum í sjó líkt og [[Surtsey]]. Margar eyjanna, til dæmis Bjarnarey, hafa mjög augljósa gjallgíga, en gígarnir á öðrum eyjum er ekki eins áberandi.
+=== Surtsey ===
+''Sjá aðalgrein: [[Surtseyjargosið]]''
+Surtsey varð til í  neðansjávargosi sem hófst árið 1963 og lauk 1967, og er þetta lengsta gos á Íslandi á sögulegum tíma. Í gosinu mynduðust auk Surtseyjar tvær minni eyjar [[Syrtlingur]] og [[Jólnir]], en þær hurfu fljótt aftur í hafið.
+Surtsey var lýst friðland strax árið 1965 og var sú friðlýsing endurskoðuð árið 1974.
 [[Flokkur:Um Vestmannaeyjar]]
+{{Heimildir|
+* Þorleifur Einarsson, Gosið á Heimaey; Heimskringla, Reykjavík, 1974, ISBN 0-0003-057098
+* Ferðafélag Íslands, Árbók Ferðafélags Íslands; Ísafoldarprentsmiðja, Reykjavík, 1948, ISBN 0-0003-019302
+}}