Blik 1974/Bréf til vinar míns og frænda, IV. hluti

Efnisyfirlit 1974

ÞORSTEINN Þ. VÍGLUNDSSON:

Bréf til vinar míns og frænda

(4. hluti)

Leynivopnið
Árið 1940 eignaðist ég mikilvægt og biturt leynivopn í baráttunni við árásarmenn mína. Ég geymdi það vandlega og lét sem allra fæsta vita deili á því. Ekki segi ég þér heldur undir eins, hvert þetta leynivopn var. Ég hugsaði mér að láta Flokksforustuna og skriffinn flokksins gera sem mest og bezt undir sig, áður en ég beitti því.
Tíminn leið og óðum styttist að bæjarstjórnarkosningunum 1946. Ég þekkti það orðið, að ég og gagnfræðaskólinn vorum jafnan mjög á dagskrá hjá Flokksforustunni, þegar kosningabaráttan var framundan. Þá voru Eyjamenn gjarnan minntir á svívirðinguna miklu, sem þeir urðu að þola gegn vilja sínum og samþykktum, þegar ég var skipaður skólastjóri gagnfræðaskólans í kaupstaðnum. Og svo mátti brýna beitt járn að biti, mátti um mig segja, varnarlausan vesalinginn gegn ofurveldinu mikla. Slíkum einstakling gat komið það vel að eiga sér einhvers staðar leynivopn.

Deigt járn tók að bíta
Dag einn kom kunningi minn til mín til þess að segja mér fréttir. Hann hafði þá nýlega setið fund í bæjarstjórn kaupstaðarins, - verið þar áheyrandi.
Á fundi þessum hafði einn bæjarfulltrúi Flokksins, kaupmaður og konsúll í bænum eins og 4 eða 5 aðrir valdamenn þar, flutt ræðu mikla og langa. Þar hafði hann m.a. hellt úr skálum reiði sinnar yfir hrygginn á mér og nítt skólann, því að ég átti þarna ekki sæti. Mér kom þetta á óvart. Ekkert hafði ég gert á hluta þessa manns annað en það að vera til í bænum. Kunningi minn tjáði mér meginefni skammanna. Ég tók þessu öllu vel og blíðlega og hugsaði til leynivopnsins, þegar kosningaáróðurinn og eldurinn magnaðist. Og þann eld ætlaði ég vissulega ekki að deyfa. Síður en svo. Með friði og spekt yrði því marki aldrei náð að fá byggt hús yfir gagnfræðaskólann. Með friði og afslætti næðist aldrei sá áfangi. Það var fullreynt. Baráttan var óumflýjanleg.
Ég skrifaði blaðagrein og birti almenningi. Hún var mikið lesin og rædd í bænum, ekki sízt sökum fyrirsagnarinnar. Hún hét: „Þegar (svo stóð þar nafn kaupmannsins og konsúlsins, sem lastaði mig mest á bak á bæjarstjórnarfundinum) fékk innblástur.“
Þarna reyndi ég að gera sem mest gys að bæjarfulltrúanum. Ég minnti á ræðu, sem ég hafði heyrt hann flytja þá fyrir skömmu. Þá taldi ég hann hafa fengið innblástur, þ.e.a.s. að andinn hefði komið yfir hann. Ég tók sem dæmi setningar, sem ég kunni orðréttar úr ræðunni. Dæmi: „Nú höfum við fengið nóg kol og nóg salt. Nú vantar bara þorsk, -meiri þorsk.“ Ræðan var flutt við upphaf vertíðar.
Nú tók að hitna í kolunum.
Nokkru síðar kom ég í Samkomuhús Vestmannaeyja. Þá var þar ölvun töluverð. Bæjarfulltrúinn óð þar að mér ölvaður með krepptan hnefann hátt á lofti og gerði sig líklegan til alls. Ég hafði sem oftar hnúajárnið mitt í hægri jakkavasanum og kreppti að því hnefann. Til þess kom ekki, að ég þyrfti að nota það. Þeir gripu peyja og kjössuðu, svo að hann lét sefast.
Ég hafði ánægju af því að uppgötva, hvaða áhrif grein mín hafði haft á sálarlíf bæjarfulltrúans. Svona var ég orðinn spilltur af því að búa við látlausar svívirðingar árum saman. Ég gat búizt við ýmsu á götum bæjarins. Þess vegna hafði ég hlutinn minn í vasanum.

Deilur taka að harðna. Skólanefndarfundur
Og nú tóku deilurnar að harðna og verða opinskáar. Skriffinnur Flokksins (G.G.) skrifaði nú hverja skammar- og áróðursgreinina eftir aðra. Töluverðan hluta fékk ég í minn garð, eins og ég ætlaðist til. Rétt bráðum veiti ég þér nasaþef af þeim skrifum öllum.
Ég freistast til að gefa þér svolitla hugmynd um skólanefndarfundina okkar, eftir að Flokksstjórnin lét kjósa G.G., skriffinn Flokksins, í skólanefndina mér til höfuðs. Frásögn þessi er skráð í dagbók mína að fundinum loknum, en ég hef haldið dagbók meir en 40 ár og skráð þar það helzta, sem á dagana hefur drifið. Nokkurn hluta frásagnar minnar hér sendi ég þér orðréttan. Dæmdu svo sjálfur um menningarblæinn yfir slíkum fundum.
Skólanefndarfundur þessi var haldinn 29. jan. 1943. Þá stunduðu aðeins 44 nemendur nám í skólanum. Tveim árum fyrr voru þeir um 90 talsins. Og tveim árum síðar voru þeir rúmir 90. Þá hafði framtak Einars Sigurðssonar í atvinnumálunum skapað heimilunum bættan fjárhag, svo að foreldrar höfðu efni á að láta unglingana sína stunda skólanámið á ný.
En nú hefst skólanefndarfundurinn.
Brátt hefur G.G. persónulegar skammir á mig fyrir það að hafa ekki sagt af mér skólastjórastarfinu fyrir löngu, - stöðu, sem Jónas frá Hriflu skipaði mig í gegn vilja ráðandi manna í bænum. Og nú sannaði samdráttur skólans, hversu ég væri lélegur skólastjóri og illa liðinn í alla staði í stöðu þessari. Allir skólanefndarmennirnir hinir þögðu fyrst í stað og lögðu við eyra. Loks komst ég að og fékk að leggja nokkrar spurningar fram á borðið.
Skólastjóri (til G.G.): „Er eitthvað út á einkalíf mitt að setja, siðfágun eða siðgæði?“
G.G.: „Síður en svo. Reglusemi í skólanum er í bezta lagi. Ég veit, að þú vilt skólanum allt hið bezta.“
Haraldur Eiríksson (Flokksbróðir G.G., kunnur rafmagnsmeistari í bænum): „Þú ert of eftirgefanlegur við börnin. Þess vegna skortir aga í skólanum.“
Skólastj.: „Svo að þú veizt þetta, sem aldrei hefur látið svo lítið að líta inn í skólann öll þau ár, sem þú ert búinn að vera í skólanefndinni, og hefur þér þó árlega verið boðið til skólaslita.“
Haraldur: „Það er ekki satt. Ég hef einu sinni verið við skólaslit.“ Þá hlógu allir fundarmenn.
Prestur (séra Sigurjón Árnason): „Það er ósannindi, að ekki sé góður agi í skólanum. Ég á þar barn og veit það.“
Sveinn Guðmundsson (skólanefndarformaður): „Ég hef oft heyrt því fleygt, að skólastjóri þætti helzt of strangur en of mildur stjórnari.“
Skólastj. (til bæjarstjóra, mágs G.G., valins drengs, sem hafði verið prófdómari við skólann): „Hvað segir bæjarstjóri um þetta sem prófdómari? Hvernig er kennslan í skólanum?“
Bæjarstjóri (Hinrik Jónsson): „Hún er góð.“
Skólastj.: „Hvað heldurðu um agann?“
Bæjarstjóri: „Ég hygg hann góðan.“
Skólastjóri: „Hvað heldurðu þá um stjórnina í heild og kennsluna í skólanum?“ Bæjarstjóri: „Ég hygg það all right.“
Skólastjóri: (til Guðlaugs og Haraldar): „Er þessi árás ykkar á mig ekki jafn grunnfærnisleg og ef ég t.d. skoraði á valdhafana í bænum að segja af sér nú þegar, þar sem vitað er, að þeir tapa hér fylgi við hverjar kosningar, eins og sannazt hefur?“
Allir nefndarmenn hlógu.
Síðast samþykkti svo skólanefndin tillögu frá G.G. þess efnis, að skólanefnd skrifaði öllum foreldrum í bænum, sem áttu unglinga á gagnfræðaskólaaldri og sendu þá ekki til náms í skólann. Spyrjast skyldi fyrir um ástæðurnar.
Síðan sendi formaður nefndarinnar 77 bréf til réttra aðila og gerði fyrirspurnina.
Aðeins átta foreldrar svöruðu skólanefndinni. Þau bréf öll voru á þá lund, að efnahagur þeirra hefði ekki leyft skólagönguna að svo stöddu. Einn bréfritarinn (móðir) lýsti yfir trausti sínu á hinum ofsótta skólastjóra.
Flestir foreldranna áttu persónulegt viðtal við skólanefndarformanninn og tjáðu honum, að þeir vissu ekki til þess, að skólanefndinni kæmi það hið minnsta við, hvort þeir létu unglinga sína sitja á skólabekk eða ekki. - Foreldrarnir höfðu áður sagt mér sannleikann um þetta allt saman. Ég vissi um hinn erfiða efnahag þeirra.
Svona fór um sjóferð þá. Þeir fengu enga átyllu út úr þessari leit. Nú þurfti að leita annarra ráða.
Frásögn mín hér að framan gefur eilitla hugmynd um það, hversu menn geta orðið alveg ótrúlega litlar og lítilmótlegar persónur, ef þeir hætta að hirða um innri mann sinn, hætta að vega og meta manngildi sitt, en láta von um völd og peninga ginna sig, - svífast einskis til þess að geta þjónað valdi, sem líklegt er til þess að veita frama, gróða og yfirdrottnun. Einn slíkur þjónn var skriffinnur Flokksins orðinn. Og þetta getur hent hin beztu skinn, þegar metnaðargirndin blindar manninn gjörsamlega annars vegar og vitið er ekki meira en guð gaf hins vegar. Guðlaugur Gíslason var bráðlega gjörður að sænskum konsúl í bænum. Það var Svíum mikill sómi. En nú varð hann líka að sanna, að hann væri þessa sóma verður.

Ekkert lát á skömmunum
Árið 1944 hafði kosningaskjálfti valdhafanna í bænum þegar gripið um sig. Þá tók skriffinnur Flokksins að skrifa, svo að mark var að. Fullreynt var þá um skólanefndarfundina. Persónuníðið bar þar engan árangur.
Hérna færðu, frændi minn góður, dálítinn smekk af skrifunum um mig persónulega og skólahugsjón mína.
í Flokksblaðinu 5. apríl 1944 greinir skriffinnurinn frá því, að meiri hluti fjárhagsnefndar bæjarins hafi samþykkt að leggja fram úr bæjarsjóði kr. 100.000 til byggingar gagnfræðaskólans, „ef bæjarstjórn getur fallizt á, að kennslufyrirkomulagið, námsgreinar og námstími verði hinn sami við gagnfræðaskólann hér og við gagnfræðadeild Menntaskólans í Reykjavík. Jafnframt verði breytt um yfirstjórn skólans og kennslukraftar auknir og færðir í það horf, sem fræðslumálastjórnin telur nauðsynlegt til þess að nemendur, sem útskrifast úr skólanum, njóti sömu réttinda til framhaldsnáms í öðrum skólum og nemendur með gagnfræðaprófi frá Menntaskólanum í Reykjavík og á Akureyri. Þar sem talað er um „yfirstjórn“ skólans í framangreindri bókun, lýsti ég yfir á fundi bæjarstjórnar við fyrri umræðu um fjárhagsáætlunina, að nefndin ætti við skólastjóra. - G. G.“
Það munaði heldur ekkert um það! Bæjarstjórn Vestmannaeyja átti að hafa það í sinni hendi að breyta landslögum um gagnfræðaskóla og setja Gagnfræðaskólanum í Vestmannaeyjum ný lög og nýja reglugerð. Ég hef skráð í dagbók mína, að Ástþór Matthíasson, forseti bæjarstjórnar, standi að þessari tillögu með Guðlaugi Gíslasyni, hinum sænska konsúl. Það undruðumst við, því að Ástþór var lögfræðingur og átti að vita þetta. Hann var heldur enginn fáviti eða ofstækismaður, þó að hann væri fyrst og fremst „ég sjálfur“. En bíðum nú við. Svolítið markvert gerðist. Um einn fulltrúa Flokksins í bæjarstjórn mátti með nokkru sanni segja, að hann væri þynnkan sjálf, þegar svo bæri undir. En nú var það hann, sem uppgötvaði þá staðreynd, að alþingi þyrfti að koma hér til sögunnar. Hinir ráku upp stór augu og spurðu lögfræðinginn, Ástþór Matthíasson. Jú, þá rann upp ljós fyrir honum. - Mikil skelfing var að vita, hversu völd þeirra náðu skammt!
Í þessari fyrrnefndu blaðagrein sinni, klykkti skriffinnur Flokksins, hinn sænski konsúll, út með þessari klausu:
„Þ.Þ.V. var upprunalega ráðinn að skólanum gegn vilja meiri hluta þáverandi skólanefndar og alls almennings. Hefur hann nú haft meira en áratug að vinna skólann upp, en þetta hefur mistekizt gjörsamlega, þrátt fyrir óaðfinnanlega aðbúð þess opinbera. Það er því til ein frambærileg orsök fyrir þessu ófremdarástandi, en það er, að skólastjórinn er ekki, þrátt fyrir ýmsa kosti, til þess hæfur að gegna því starfi, sem hann hefur við skólann. Til þess vantar hann tiltrú almennings og þeirrar uppvaxandi kynslóðar, sem eðlilegt var, að skólann sækti. Á þetta hef ég bent í fleiri en eitt skipti á fundum skólanefndar að honum viðstöddum og jafnframt farið fram á, að hann segði upp starfi sínu. Því miður hefur hann ekki getað fallizt á þetta . . . Ný skólabygging er spor í rétta átt, en engin fullnægjandi lausn þessa máls, ef aðrar breytingar verða ekki á rekstri skólans. Það er því á valdi núverandi skólastjóra, hvort hann ætlar að verða þröskuldur í vegi þess, að viðunandi lausn fáist á þessum málum og þar með halda áfram að vera sá „kyrrstöðuhugur, sem í skugganum skalf, þá skin fór um lönd eða höf,“ eins og hann svo skáldlega kemst að orði í síðasta tölublaði Framsóknarblaðsins.

Guðlaugur Gíslason.“

Og nú var haldið áfram að skrifa hvíldarlaust, því að kosningaskjálfti var kominn í mannskapinn. Nú skyldi gagnfræðaskólinn og ég verða aðalbitbeinið. Og þeir höfðu auðsjáanlega gleymt sögunni og sjálfskaparvíti samvinnuskólapiltsins, sem skrifaði sjálfan sig dauðan. Skyldu sömu örlög bíða G.G.? Mér sagði svo hugur um. Öflin hvísluðu því að mér.
Í blaði Flokksins 18. apríl (1944) flaut þessi klausa með hjá sænska konsúlnum: „. . . Það er staðreynd, sem ekki verður framhjá gengið, að Þ.Þ.V. var fyrir 10 árum (reyndar voru þau þrettán) troðið inn í stöðu sína sem skólastjóri af ráðuneytinu gegn meiri hluta þáverandi skólanefndar og megin þorra alls almennings. Hefði hann verið starfinu vaxinn, hafði honum verið innan handar að vinna skólann það upp, að almenningur hefði ekkert haft út á hann að setja sem skólastjóra. (Þ.e.: Ef ég hefði þegið baunadiskinn -Þ.Þ.V.). En hann vantar skapgerð og siðgæðisþroska, sem hlýtur að útheimtast til þess að geta orðið fyrirmynd hinnar uppvaxandi kynslóðar.“ (Ég bið þig að lesa þessi orð með athygli: vantar skapgerð og siðgæðisþroska!). Og skriffinnurinn heldur áfram: „En þetta hefur gjörsamlega mislukkast. Rökin hans er að finna í hans eigin skýrslu um skólann til fræðslumálastjórnarinnar, þar sem hann eftir 10 ára starfsemi neyðist til að gefa upp aðeins 36 nemendur í skólanum, sem mun vera sú langminnsta aðsókn, sem er að nokkrum gagnfræðaskóla í landinu.
Þ.Þ.V. getur alveg gert það upp við sjálfan sig, að hvorki honum né öðrum muni líðast það til langframa að standa í veginum fyrir því, að eðlilegt og heilbrigt menntalíf þrífist hér í byggðarlaginu.

Guðlaugur Gíslason.“

Hér kleip hinn sænski konsúll af nemendatölunni. Nemendur voru 44 talsins.
Þannig var hin mikla breyting á atvinnulífi æskufólks í Eyjum á þessum árum notuð til árása á mig. Það var ég, sem átti að fæla unglingana frá námi. Á sama tíma var róið þindarlaust í bænum á móti skólastarfi mínu og með því, að unglinganir sæktu Kvöldskóla iðnaðarmanna. Það var eiginhagsmunaáróður þeirra til þess að ná skólagjöldunum af æskulýðnum, iðnaðarmannasamtökunum til fjárhagslegs hagnaðar. Til þess voru refirnir skornir. Og nú átti að nota þessar staðreyndir til þess að flæma mig frá gagnfræðaskólanum. Ég hló og hét á leynivopnið mitt.

„Stefnan mörkuð“ (Víðir 5. apríl 1944)
„Stefnan mörkuð,“ kallaði sænski konsúllinn næstu blaðagrein sína. Og stefnan var sú, að byggja ekki gagnfræðaskólahús í Eyjum, svo lengi sem ég væri þar skólastjóri. Og ég var vissulega ekki á þeim buxunum að láta af lífsstarfi mínu. Það eitt var víst. Lífshugsjón mín skyldi sigra, héldi ég lífi og heilsu.
Yfirlýsing þessi mun alveg einsdæmi í allri skólasögu íslenzku þjóðarinnar. Skyldi slíkt geta átt sér stað í Negraríkjum Afríku?
Þessi frásögn mín hér öll sannar átakanlega, hversu ofstækið annars vegar og lítilsvirðing fyrir mannlegum rétti hins vegar gagnsýrði Flokkinn, forustu hans og eiginhagsmunalið. Og svo er ekki lítil heimska með í taflinu. Þannig er þetta um okkur mennina yfirleitt, þegar við höfum látið eigingirnina og valdafíknina ná á okkur takmarkalausu tangarhaldi.
Alltaf óx skilningur Eyjafólks á þessum ríkjandi óskapnaði í bænum og fengu æ fleiri ógeð á skollaleik þessum. Við vissum, að fylgi Flokksins rýrnaði ár frá ári. En forustuliðið var blint fyrir þeirri staðreynd, sem betur fór. Það skaraði eld að köku sinni sleitulaust öll styrjaldarárin og ályktaði alla flokksmenn sína eftir hug og hjarta sjálfs sín. Það var einmitt sú hugsunarvilla, sem sveik flokksforustuna við næstu bæjarstjórnarkosningar. - Við höldum sögunni áfram.
Innan skamms birti svo Flokksblaðið þriðju grein sænska konsúlsins í bænum um skólastarf mitt og sjálfa persónuna. Þar var lengst gengið. Sú grein hét og heitir: „Er Þ.Þ.V. starfinu vaxinn?“ - Grein þessi er löng eða sex dálkar í blaðinu. Fátt nýtt kom þar fram, sem ekki hafði áður verið sagt. Þó kemst ég ekki hjá því að geta þess, að blessaður algóði skaparinn minn fékk smávegis íhreytur í greinarlokin. Þar var sagt, að hann hefði kastað höndum að því að móta svip minn og gáfur. Ég hafði sjálfur, sagði konsúllinn, reynt að gera mig „gáfulegri og sviphreinni, heldur en hann annars var af guði gerður.“ (Ég undirstrika orðin). Þarna fékkstu það! - Ég hló í hjarta mínu.
Lymskan, sem svipurinn átti að gefa til kynna, kom mér ekki á óvart. Hún fólst í dálitlu sérstæðu viðhorfi hjá Flokksforustunni. Hjá henni hét það lymska mín og lævísi að kosta kapps um að halda vinfengi og samstarfi við verkalýðsforustuna í bænum, svo að aldrei skeikaði, enda létu þeir góðu menn mig í friði og voru skólastarfi mínu vinveittir og hlýir. Já, þarna fólst lymska mín og þarna var ég undirförull! - Og svo bar ég orðið heimskuna utan á mér! Sú fullyrðing kom mér á óvart, því að þingmaðurinn hafði einu sinni sent mér tóninn sem oftar í Flokksblaðinu. Þar sagði hann, að ég væri „skynsamur en lýginn“. Og nú hafði vitglóran rýrnað svo stórum, að andlitið bar þess vott!

Nemendur mínir mótmæla
En nú bar Flokksforustunni vanda að höndum. Nokkrir Flokksmenn knúðu á og kröfðust þess, að nemendur gagnfræðaskólans fengju birt í Flokksblaðinu mótmæli sín gegn öllum persónulegu svívirðingunum, sem sænski konsúllinn hafði hellt yfir mig og svo gegn róginum á skólann. Þau neyddist blaðið til að birta, þar sem svo sterk flokksöfl stóðu að kröfu þessari. Þessi mótmæli voru þannig orðuð og birtust almenningi í blaði Flokksins 20. maí 1944:
„Að gefnu tilefni mótmælum við nemendur Gagnfrœðaskólans í Vestmannaeyjum harðlega þeirri tilefnislausu árás og illmælgi, sem beint er að skólastjóranum Þ.Þ.V., sem reynist okkur í hvívetna hinn bezti stjórnari, reglusamur og áhugasamur um öll sín skólastörf.“
Mér var tjáð, að undir mótmæli þessi hefðu skrifað eigin hendi um það bil 95% af nemendunum.
Jæja, karlinn minn, hvað var nú til ráða? Þetta var ljótt. Og gallharðir Flokksmenn stóðu að þessu! Vonandi hafði það engin áhrif á fylgið, þó að dómgreind og reynsla fólksins væri misboðið! Hvar voru takmörkin? Var nú annars ekki kominn tími til að fylgja eftir mótmælum nemenda minna með því að draga leynivopnið úr slíðrum og beita því?

Fyrsta orð „hins góða flokksmanns“
En fyrst skyldi fólkið fá að heyra orð „hins góða Flokksmanns“.
Ég hafði öðlazt óbilandi trú á því, að hugsjón mín bæri sigur úr býtum eftir næstu bæjarstjórnarkosningar (1946), ef ég gæti haldið þeim við efnið, róginn og níðið og látið þá þannig smám saman bæta undir sig eða gera meir og meir í bólið sitt. Mótmæli nemendanna fyrir atbeina ýmissa skynsamra Flokksmanna og drengskaparfólks styrkti trú mína á þessari leið að settu marki. - Láta þá særa dómgreind fólksins!
Ég skrifaði grein um skólamálin og birti þar orð ekki ómerkari manns en Agústs H. Bjarnasonar, prófessors, um skóla minn og starf, en hann var þá skólastjóri Gagnfræðaskóla Reykvíkinga og naut jafnframt mikils trausts í Flokknum.
Prófessorinn hafði um árabil haft marga nemendur mína í skóla hjá sér við framhaldsnám, meðan við höfðum ekki tök á að veita þeim það sjálfir. Í bréfi sínu til mín dagsettu 3. maí 1943 stóðu þessi orð: „... Ég hef álit á yðar skóla og þá ekki síður á yður sem skólastjóra, þar sem þér virðist ekki einungis hafa áhuga á að frœða nemendur yðar, heldur og að siða þá og manna, en það tel ég næsta mikils vert.“ - Svo mörg voru þau orð prófessorsins og skólamannsins Á.H.Bj.
Þessi orð birti ég í blaðagrein, sem ég kallaði: „Þegar fjöllin tóku jóðsótt.“
Greinin var svar til sænska konsúlsins. Hún var mikið lesin og rædd í bænum.
Ekki var það einleikið með þessa Flokksmenn suma hverja! Alveg var það einstakt, að jafngóður Flokksmaður og hann Ágúst H. Bjarnason, prófessor, skyldi geta skrifað þetta í bréf til sjálfs mannsins, annarrar eins persónu! Hvað gekk að svona Flokksmönnum? - Þá hlaut að skorta flokkslega kennd. Hvernig var hægt að hindra það, að „góðir Flokksmenn“ gerðu slík axarsköft sem þessi? Þá skorti flokkslegt uppeldi!
Og svo enti ég grein mína á þessum orðum til þess að tryggja mér framhald á níðgreinum konsúlsins í sama dúr: „Eitt sinn tóku fjöllin jóðsótt. Hvað fæddist þeim? - Agnarlítill músarungi. Nagtennur og eyrun voru ættarmerkin hans. Þetta veit G.G. eða mátti vita, þó að hann til skamms tíma hafi ekki vitað, hver fer með yfirstjórn gagnfræðaskólans eftir margra ára setu í skólanefnd. Svo mikill er áhugi hans og skilningur á uppeldis- og skólamálum.“
Með þessum orðum vildi ég sem sé ginna sænska konsúlinn til þess að skrifa meira og endurtaka kröftuglega skammirnar á mig og skólann.
Bölvuð lymskan í mér og lævísin! Eða þá heimskan sú, að ætla sér að tæla heilan konsúl til að skrifa sjálfum sér til óbóta!
Víst var um það, að G.G. skildi sneiðina um músarungann. Þessu þurfti hann sannarlega að svara. Þá var ég ánægður. Markinu var náð. Konsúllinn lét heimskingjann ginna sig, og mér var skemmt.
Nú dró að því, að ég beitti leynivopninu.
Já, ekki stóð á skammargreinunum hjá sænska konsúlnum. Þær dundu yfir, hver af annarri. Ég safnaði þeim öllum og lét binda þær í gott band. Auðvitað svaraði ég aldrei þessum skrifum. Ég lét þau land og leið.
En nú er komið að því að greina þér frá leynivopninu mínu, sem ég kalla svo. Nú greip ég brátt til þess, því að nú höfðu allar hugsanlegar svívirðingar á mig verið endurteknar. Það hafði konsúllinn gert, eftir að minnzt var á músarungann! Það var nú meiri unginn!

Leynivopninu beitt
Árið 1940 efndi fræðslumálastjórn landsins til almenns landsprófs í öllum gagnfræðaskólum í landinu. Prófað var í vissum kennslugreinum eða fimm greinum alls.
Við próf þetta reyndist Gagnfræðaskólinn í Vestmannaeyjum annar hœsti gagnfræðaskólinn í landinu. Hæstur var hann í kennslugrein séra Jes A. Gíslasonar, Íslandssögunni. Og hæstur var hann einnig í reikningi. Þá kennslugrein hafði ég á hendi. Prófað var í fjórum kennslugreinum mínum. Þar var íslenzkan með. Já, þegar allt var samanlagt og uppgjört, reyndumst við aðrir í röðinni. Þarna fólst leynivopnið mitt.
Ég hafði í hendi mér skýrslu fræðslumálastjórnarinnar um þessar staðreyndir, en hafði lágt um niðurstöður þeirra.
Þegar skriffinnur Flokksins, hinn sænski konsúll, hafði nú spunnið lopann nógu lengi og Eyjafólk lesið nægilega miklar skammir um mig og skólastarf mitt, sendi ég fræðslumálastjóra, Jakobi Kristinssyni, skeyti og bað hann að staðfesta próf skólans frá árinu 1940 og votta velgengni hans í þeirri þungu prófraun.
Ég fékk brátt bréf frá fræðslumálastjóra, sem dagsett er 26. maí 1944. Það birti ég hér með.

Bréf fræðslumálastjóra
Vegna símskeytis yðar, herra skólastjóri, dagsettu 19. apríl s.l., (1944), þar sem þér óskið umsagnar minnar um það, hvort Gagnfræðaskólinn í Vestmannaeyjum muni lakari uppeldis- og fræðslustofnun en aðrir gagnfræðaskólar landsins, skal þetta eftirfarandi tekið fram:
Umsögn fræðslumálaskrifstofunnar um það, hvort skóli sá, er þér veitið forstöðu, sé lakari uppeldis og menntastofnun en aðrir gagnfræðaskólar landsins, hlýtur fyrst og fremst að hvíla á því, er samanburður prófeinkunna við burtskráningu nemenda þessara skóla og einkunna við landspróf 1940, leiðir í ljós. Fræðslumálaskrifstofan hefur ekki aðrar heimildir við að styðjast í þessu efni. Fyrir því hef ég látið reikna út meðaleinkunn allra aðaleinkunna við burtfararpróf nemenda gagnfræðaskólanna nokkur undanfarin ár. Því miður vantar nokkuð af skýrslum frá sumum þeirra, sem ekki láta prenta skýrslur nema með tveggja eða þriggja ára millibili, svo að fullkomið samræmi athugananna er ekki tryggt, og vil ég af þeim ástæðum ekki senda yður niðurstöðutölurnar. En samkvæmt þeim gögnum, sem fyrir hendi eru, verður skóli yðar annar í röðinni, en hinir allir fyrir neðan.
Landsprófið 1940 verð ég að telja öllu merkari heimild um kunnáttu nemendanna í námsgreinum þeim, er þá var prófað í. Samkvæmt því prófi fengu nemendur gagnfræðaskólans á Siglufirði og í Vestmannaeyjum meðaleinkunnina 6.17, en hjá öllum hinum skólunum varð útkoman lægri. Annars mun yður hafa verið send allnákvæm greinargerð um þetta próf, nokkru eftir að það var tekið og þess vegna óþarfi að fara frekari orðum um það hér.
Samkvæmt ofangreindum heimildargögnum verður frammistaða nemenda Gagnfræðaskólans í Vestmananeyjum næst bezta frammistaðan, sem komið hefur í ljós við ofannefnt próf í gagnfræðaskólum landsins. Mun því óhætt að fullyrða, að skóli sá, er þér veitið forstöðu, sé ekki lakari fræðslustofnun en hinir gagnfræðaskólarnir yfirleitt, heldur þvert á móti í flokki þeirra, sem bezt verður að telja af þessum skólum, samkvæmt ofannefndum heimildum
Ég hef í viðtali spurt forstöðumenn nokkurra framhaldsskóla hér í Reykjavík, hvernig nemendur úr skóla yðar hafi reynzt í skólum þeirra. Hafa þeir allir borið þeim vel söguna og andmælt því ákveðið, að þeir hafi yfirleitt fengið betri nemendur frá hinum gagnfræðaskólunum.

Virðingarfyllst

Jakob Kristinsson.

Hvað gat konsúllinn nú sagt? - Jú, hann varð ekki orðlaus.
Hann svaraði bréfinu á þá lund, að það sannaði bezt, hversu gáfaðir unglingarnir í Eyjum væru, og ættu þeir því sannarlega skilið að fá betri kennara en ég væri og skólamaður í heild! Sem sé: algjör uppgjöf. - Ég hló og fann þó til með fólkinu, sem boðið var allir hlutir eins og það væri dómgreindarlaus og heimskur skríll.
En hér er ekki öll sagan sögð.
Vissir iðnmeistarar í bænum, dyggir Flokksmenn, höfðu á undanförnum árum beitt miklum áróðri fyrir því, að unglingar í kaupstaðnum sæktu Kvöldskóla iðnaðarmanna til þess að létta á Iðnaðarmannafélaginu fjárhagslegum þunga af rekstri hans. Ég hef fyrr hér í bréfinu birt þér dálitla kafla úr áróðursgreinum þessum. Þessi áróður hafði töluverð áhrif um 20 ára skeið og dró úr nemendafjölda gagnfræðaskólans. Síðan notaði Flokksforustan sér þetta áróðurs- og eiginhagsmunastarf iðnmeistaranna og sakaði mig um það, að unglingar þessir sæktu ekki nám í gagnfræðaskólann. Við fengum hins vegar gáfaðri hluta æskulýðsins til okkar. Það hafði mikil áhrif á landsprófseinkunnirnar 1940.
Þarna urðu þessi bellibrögð og þessi eiginhagsmunastreita iðnmeistaranna okkur kennurunum og gagnfræðaskólanum til frægðar og álitsauka og um leið vopn gegn rógi og persónuníði.

Ég beiti lævísi og undirferlum
Nú var mér vandi á höndum. Einhvernveginn varð ég að koma bréfi fræðslumálastjóra fyrir augu almennings í bænum. Annars var það vopn mér lítils virði. Hver voru svo ráðin til þess?
Flokkurinn rak einu prentsmiðjuna í bænum og þar fengust engin blöð prentuð nema Flokksblaðið, svo að andstæðingar Flokksins urðu að kaupa prentun á blöðum sínum í Reykjavík. Útgáfa hvers tölublaðs tók þess vegna stundum langan tíma, ekki sízt sökum hinna tregu samgangna milli Eyja og Reykjavíkur.
Ég ásetti mér að beita nú lævísi og undirferlum, sem sænski konsúllinn hafði fullyrt, að svipur minn gæfi til kynna og ég þannig „af guði gerður“.
Ég þekkti vel prentarann í prentsmiðju Flokksins. Hann handsetti Flokksblaðið og vann við það alla daga. Ég fann hann að máli og tjáð honum vandræði mín. Hann fékk þegar brennandi áhuga á efni bréfsins, enda var honum málið skylt, að honum fannst, en ég segi þér ekki, hvernig það var vaxið. Það er algjört leyndarmál. En við bréfinu tók hann. Hann kvaðst þekkja vel allt sitt heimafólk og skyldi haga starfinu við brot blaðsins þannig, að þeir færu ekki með nefið ofan í allt efni þess svo auðveldlega.

V. hluti

Til baka