Blik 1974/Bréf til vinar míns og frænda, III. hluti

Efnisyfirlit 1974

Bréf til vinar míns og frænda

(III. hluti)

Samvinnuskólapilturinn skildi, hvað klukkan sló
Þegar hér var komið skrifum gamla mannsins, skildi samvinnuskólapilturinn, hvað klukkan sló í skrifstofu Tangans. Og nú tók hann aftur til að skrifa og birta hverja skammargreinina á fætur annarri, til þess að sýna og sanna flokksforustunni hvers hann dygði til.
Fyrst tók hann Kristján Linnet bæjarfógeta til bænar. Greinar um hann kallaði pilturinn „Fúlalæk.“
Og svo tók hann til að hundelta mig. - Meðan ég sjálfur persónulega stóð undir áföllunum, fann ég ekkert til. Ég var öllu viðkvæmari fyrir skólanum og starfi mínu þar. En baráttuna taldi ég nauðsynlega skólans vegna og vegna framtíðar minnar í skólastarfinu í bænum, ef takast mætti að gera peningavaldið áhrifalaust um fræðslumálin, svo að skólinn gæti m.a. eignazt hús og varanlegt heimili. - Ég sjálfur átti vissulega fyrir því að fá á baukinn og taldi það ekki eftir mér að þola það.
Svo byrjaði þá samvinnuskólapilturinn að senda mér tóninn.
Hinn 4. september um haustið (1933) skrifaði hann grein í flokksblaðið um fjármál bæjarins. Inn í þá grein blandaði hann rekstri gagnfræðaskólans og kennslu þar. Það varð hans „banabiti.“ Nú skaltu lesa: Þarna stóð þessi klausa:
„Haustið 1932 hélt Félag ungra Sjálfstæðismanna námskeið, þar sem kenndar voru ýmsar gagnlegar námsgreinar. Á námskeiði þessu kynntist ég kunnáttu ýmissa nemenda, sem höfðu verið í gagnfræðaskólanum. Sérstaklega kynntist ég bæði skriflegri og munnlegri íslenzkukunnáttu þeirra. Og ég verð að segja eins og er, að aumlegri menntun hef ég varla getað hugsað mér en þá, sem veitt hafði verið sumum nemendum í þessari grein. Og það, sem sérstaklega sannar slælega kennslu í þessum skóla er það, að margir af þessum nemendum voru bráðgáfaðir og ágætir námsmenn. Ég gæti nefnt fjöldamörg dæmi upp á það, að skólastjórninni er í ýmsu ábótavant, bæði hvað við kemur stjórnsemi á nemendum og fyrirkomulagi kennslunnar .. .“
Og svo: „Það virðist vera nóg komið af svo góðri skólastjórn, enda mun varla við hana unað ... Og svo verður aumingja bæjarsjóður að standa straum af þessum skóla. —

S.S.S.“

Svo mörg voru þau orð og miklu fleiri.
Nú vissi það allur almenningur í bænum, að ég var íslenzkukennari skólans. Og ég þótti laginn íslenzkukennari, þó að ég segi sjálfur frá. Enda hafði ég verulegt yndi af að kenna móðurmálið mitt, sem ég hef unnað frá barnæsku.
Um stjórnleysi í skólanum og illa meðhöndlun nemendanna fer samvinnuskólapilturinn, Sigurður S. Scheving, mörgum hörðum orðum. Sú fullyrðing hans kom mér mjög á óvart, því að ég vissi engan fót fyrir henni.
Í skjóli þess eða með þeirri vissu, að Eyjabúar hefðu nú gleymt skrifum séra Sigurjóns Árnasonar sóknarprests um skólastarf mitt, skrifaði nú hinn nýbakaði kaupfélagsstjóri flokksins allt þetta níð og allan þennan atvinnuróg í þeirri von að takast mætti m.a. að tortíma aganum í skólanum og skapa þar stjórnleysi og upplausn.
Þegar ég hafði lesið þessa níðgrein alla fyrir konuna mína, sat ég sem steini lostinn og hugleiddi liðna tíð. Eg undraðist í rauninni þessar svívirðilegu og persónulegu skammir þessa manns í minn garð og þó enn þá meira atvinnuróginn. Ég þekkti ekkert þennan skriffinn Flokksins. Ég hafði naumast nokkru sinni mælt hann máli. Og svo hafði þingmaðurinn þakkað honum alveg sérstaklega á þingmálafundinum fyrir allar þessar persónulegu svívirðingar á mig þarna á fundinum og hælt honum í hástert.

Mynd af konunni minni, Ingigerði Jóhannsdóttur frá Krossi í Mjóafirði.

Þarna sat ég agndofa. Þá gerðist atvik, sem var táknrænt fyrir heimilislífið mitt, fyrir það vígi, sem það var mér og hefur alltaf verið fyrr og síðar. Konan mín gekk til mín. Hún lagði handlegginn um hálsinn á mér, strauk mér um vangann og kyssti mig. Svo hvíslaði hún að mér: „Taktu þetta ekki of nærri þér, vinur minn, hafðu mín ráð: Gerðu vísu um hin illu öfl í bænum og sannaðu til, þér léttir.“
Og ég fór að ráðum hennar eins og fyrr og síðar, og hérna færðu hluta af kveðskapnum:

Hefst við í Eyjum heiftþrungið vald,

sem hvergi mun eiga sinn líka,

argasta og rætnasta afturhald

og eiginhagsmunaklíka.

Fram ber að sækja mót græsku og gný,

gallharður, engu að kvíða,

þótt heiftþrungin konsúla- og kaupmannaþý

kappkosti að skamma og níða.

(Ég sleppi hér einu erindi. Ég er ekki alveg viss um, að það þyki prenthæft).
Og svo sannarlega létti mér við kveðskapinn. Ég var alveg stálsleginn á eftir, búinn í allt. Við höfum aldrei flíkað þessum vísum mínum fyrr við nokkurn mann, og þú lætur þær liggja í þagnargildi, frændi minn sæll!
Ég óska að skjóta því hér inn í mál mitt, að ég hef stundum haft ánægju af að lesa ræður Meistara Jóns. Þær eru kjarnyrtar og hugsunin skír og afdráttarlaus. Þar er fast að orði kveðið. Á einum stað ræðir hann um átökin miklu um mannssálina, hugsun mannsins og tilveru, átökin milli alföðurins og óvinarins mikla, sem Meistarinn nefnir hinu grófasta nafni, svo að tilheyrendur hans, bændafólkið, færi ekki villt um það, hvað hann ætti við. - Átök þessara tveggja afla um sálarlífið mitt og tilveru í kaupstaðnum minnti mig að ýmsu leyti á átökin, sem Meistari Jón ræðir um í ræðum sínum. En nú var meginatriðið óreynt: Hvaða áhrif hafði þetta persónulega níð og þessi heiftúðlegi atvinnurógur á framkomu nemenda minna gagnvart mér og agann í skólanum? Stefnan var öðrum þræði sú að tortíma honum. Áhrifin hlutu að koma brátt í ljós. - Ég var við öllu búinn.
Og ég minnist næstu daga og vikna með ánægju. Aldrei höfðu nemendur mínir verið mér betri og ljúfari í samvinnu. Þetta var reynsla mín yfirleitt af Eyjafólki, þegar á reyndi. Það ól með sér dómgreind á vissum sviðum. Það lét ekki blekkjast af þvílíkum skrifum. Þar ályktuðu óvildarmenn mínir skakkt um hug þess og hjartalag. Allur þorri þessa fólks hafði skömm á skrifum þessum og andlegum göslahætti skriffinnans. Það átti eftir að sannast áþreifanlega.
Kristján Linnet var þá bæjarfógeti í Vestmannaeyjum. Hann var oft orðheppinn náungi og skrifaði mikið í bæjarblöðin. Hann er kunnur gamanvísnahöfundur undir nafninu Ingimundur.
Eftir að hafa lesið þessa grein Sigurðar S. Schevings skrifaði bæjarfógeti: „Sigurður S. Scheving er einhver allra efnilegasti lærisveinn, sem Gunnar Ólafsson konsúll hefur átt um dagana og hinn líklegasti til að taka upp hið pólitíska gróðurstarf hans.“ - Svona var guð víðar en í Görðum í Eyjunum þá.
Og svo hélt S. S. S. áfram að skrifa samkvæmt pöntun.
Eins og ég drap á, þá beitti ég mér fyrir stofnun iðnskóla hér í bæ haustið 1930. (Sjá skýrslu um hann á öðrum stað hér í ritinu). Að námskeiði þessu loknu afhenti ég hinu nýstofnaða Iðnaðarmannafél. Vestmannaeyja skólann til reksturs, svo sem ég gat um.
Eftir að hafa rekið iðnskólann einn vetur uppgötvuðu iðnmeistararnir, að erfitt mundi fjárhagslega að reka skólann svo vel væri nema einhver sérstök fjáröflunarráð yrðu fundin.
Þingmaðurinn útvegaði iðnaðarmönnum ríkisstyrk til reksturs skólanum. En sá styrkur hrökk skammt, þar sem greiða þurfti alla kennslu við skólann fullu verði.
Þá var gripið til þess ráðs að afla skólanum nemenda utan alls iðnnáms og láta þá greiða drjúg skólagjöld til þess að létta rekstur skólans. Þarna sáu ofsóknarmenn mínir og gagnfræðaskólans sér slag á borði: Hefja áróður fyrir eflingu Kvöldskóla iðnaðarmanna, eins og hann var kallaður, til þess að afla aukinna skólagjalda og draga um leið unglinga frá að sækja gagnfræðaskólann. Þarna voru sem sé slegnar tvær flugur í einu höggi. Það er háttur búmanna!
Svo hófst áróðurinn:
Kvöldskóli iðnaðarmanna (Víði, 12. sept. 1933):
„... óskandi að sem flestir bæjarbúar stæðu saman að því að efla þetta skólahald. Með skilningi og áhuga ætti stofnun þessi að geta orðið lyftistöng fyrir menntun þessa bæjar ...“ Sem sé kvöldskólinn!
Og svo sama dag: „Víðir vill eindregið benda unga fólkinu á að athuga auglýsingu hér í blaðinu um Kvöldskóla iðnaðarmanna ... Mun óhætt að treysta því, að til þess skóla verði vandað eftir föngum ..., því að vitanlegt er það, að ekki geta unglingarnir eða unga fólkið betur varið frístundum sínum á kvöldin en að auka við þekkingu sína. Að ganga í kvöldskólann er gott ráð til þess.“
Og svo var samvinnuskólapilturinn látinn halda áfram að skrifa. Hinn 19. september (1933), þegar unglingarnir sóttu um skólavist í gagnfræðaskólanum sem örast, skrifaði S. S. S.: „Síðan Iðnaðarmannafélag Vestmannaeyja var stofnað, hafa iðnaðarmenn sýnt þann virðingarverða dugnað að halda uppi skóla fyrir iðnnema. Hefur skóli þessi verið mjög gagnlegur og virðingarverður, enda alltaf gengið vel að undanskildum einum vetri, sem hann fór út um þúfur, en þann vetur var Þ. Þ. V. skólastjóri hans. Nú hefur þessi skóli fært út kvíarnar. Virðist hann nú geta verið ákjósanlegur skóli fyrir unglinga, sem vildu leita sér framhaldsmenntunar. Herra kennari, Halldór Guðjónsson, mun veita skólanum forstöðu, og er það næg trygging fyrir því, að þarna mun vera um ágætisskóla að ræða. Ættu bæjarbúar að virða þessa viðleitni og senda unglingana í þennan skóla. (Leturbreyting er greinarhöfundar, þ. e. Sigurðar S. Schevings, samvinnuskólapilts). Finnst mér sjálfsagt, að þessi skóli kæmi til að geta leyst af Gagnfræðaskólann í vetur og að bærinn veitti honum ókeypis húsnæði í staðinn.“
Svo mörg voru þau orð. Þarna fékk ég þakklæti fyrir það að stofna iðnskóla í bænum. - Ég beið eftir því, að iðnaðarmenn í kaupstaðnum hrektu þessa lygi Sigurðar um stjórn mína á hinum nýstofnaða iðnskóla, sem ég afhenti þeim að starfi og prófi loknu. En sú von mín brást, enda voru þeir flestir á bandi Flokksins.
Þannig var alið á unglingunum í kaupstaðnum næstu 19 árin eða þar til ég hafði fengið byggt gagnfræðaskólahúsið og fengið skólanefndina til að fullnægja nýju fræðslulögunum frá 1946 um framlengingu skólaskyldunnar í bænum gegn vilja skólastjóra barnaskólans, sem þá var einnig H. G.
Árangurinn af öllum þessum áróðri varð sá, að Kvöldskóli iðnaðarmanna fékk töluverðan hluta þeirra unglinga, sem yfirleitt áttu erfiðara með nám, voru treggáfaðri, þó að það væri vitanlega ekki án undantekninga. Þeir greiddu skilvíslega skólagjöldin sín, og þar með var markinu náð.
Þegar samvinnuskólapilturinn hóf atvinnuróginn gagnvart mér 1933, tók Páll Bjarnason skólastjóri drengilega svari mínu og vítti piltinn fyrir níðskrif sín og rætni, ekki sízt sökum þess, að níðskrif hans snertu hin viðkvæmustu málin, þar sem voru uppeldismál æskulýðsins í bænum. Þar sagði skólastjóri m. a.: „Greinarhöfundur fer mörgum hörðum orðum um Þorstein Þ. Víglundsson, skólastjóra, kennslu hans og þekkingu. Ekki er mér kunnugt, á hvern hátt hann hefur kynnt sér það mál, en mjög eru ummæli hans ólík vottorði því, sem Kennaraskólinn gaf sama manni fyrir fáum árum, og ólíklegt að honum hafi förlazt mikið um þekkingu þessi ár, sem hann hefur kennt. Prófdómarar s.l. vor hafa gefið vottorð um árangur kennslunnar ...“ Margt fleira sagði skólastjóri mér til gengis og velfarnaðar og starfi mínu til framdráttar. Eins og ég hefi tekið fram, þá rak ég skólann enn í húsi barnaskólans, þar sem við Páll unnum saman hvern dag.

Rúsína í pylsuendanum
Og nú gægðist fram rúsína í enda pylsunnar.
Gissur Ó. Erlingsson, tengdasonur Kristjáns Linnets, bæjarfógeta, hafði kennt hjá mér tungumál við skólann. Hann var þess vegna vel kunnugur öllu skólastarfinu. Samvinna okkar var hin ánægjulegasta. Hann tók nú til að rannsaka ýmsar skrár og skýrslur eftir að hafa lesið róg og níð samvinnuskólapiltsins, Sigurðar S. Schevings, sem nú var orðinn kaupfélagsstjóri Flokksins - rak hið nýstofnaða Kaupfélag Eyjabúa.
Þegar Gissur hafði lokið skýrslurannsóknum sínum, skrifaði hann grein, sem vakti mikla athygli í bænum, - vakti hlátur margra, reiði sumra, gremju annarra og olli pólitískum dauða Sigurðar S. Schevings.
Þessi grein hans er góð áminning okkur öllum um það að athuga og hugleiða vel „glerhúsið,“ sem við flestir búum í, áður en við köstum steininum.
Hér læt ég þig, frændi minn góður, fá þessa grein Gissurar Ó. Erlingssonar samkennara míns. Hún varð sem sé höfundi níðsins örlagarík, - sálgaði honum gjörsamlega, að minnsta kosti í einum skilningi.
Hér kemur svo greinin:
„S. S. S. kveðst hafa tekið við nemendum gagnfræðaskólans til kennslu og er klökkur yfir því, hve slæmrar kennslu þeir nemendur hafa notið hjá kennurum skólans. Sérstaklega virðist honum þó blöskra, hve slæmrar íslenzkukennslu þeir hafa notið. Kveðst hann hafa kynnzt kunnáttu nemenda þessara, er hann tók þá í kennslu í sinn skóla. - Að mínu áliti er nauðsynlegt, að hver sá, sem vill gagnrýna eitthvað, beri eitthvert skyn á það, sem hann er að gagnrýna.
Jafnframt tel ég það skyldu hvers gagnrýnanda að viðhafa sanngirni, en láta ekki athugasemdir sínar stjórnast af persónulegri óvild eða pólitískum fjandskap. Hvorttveggja tel ég að S. S. S. hafi gert sig sekan í. Hvað hæfileikana snertir tel ég rétt að geta þess, að ég álít S. S. Scheving undir engum kringumstæðum hæfan til að kenna íslenzka tungu. Að mínu áliti gæti hann haft mikið gagn af því að setjast á skólabekk hjá Þ. Þ. V. og nema hjá honum íslenzku.
Í þeim hluta greinar S. S. S., sem er í Viði 4. f.m., taldi ég milli 40 og 50 stafsetningarvillur og greinamerkjavillur. Ég tel ólíklegt, að S. S. S. mundi taka hátt próf í íslenzku við Gagnfræðaskólann hér með aðra eins réttritun, tel meira að segja vafa gæti leikið á, að hann næði prófi þar í þeirri grein.
Ég fletti upp í Samvinnunni frá 1931, þar sem einkunnir S. S. S. við burtfararpróf úr Samvinnuskólanum eru skráðar. Hann hlaut í íslenzku 2. einkunn lakari. Í þeirri námsgrein hlaut skólastjóri gagnfræðaskólans hér fyrstu ágœtiseinkunn. Orkar þó ekki tvímælis, að meira er heimtað af kennaraefnum en samvinnuskólapiltum í þeirri grein. Af þessu má glögglega sjá, hvor þeirra S. S. S. eða Þ. Þ. V. sé líklegri til að geta kennt íslenzka tungu, og hvort gagnrýni Sigurðar muni heldur byggð á ræktarsemi við menntamál Vestmannaeyja eða sprottinn af verri hvötum.
Æskilegt væri, að S. S. S. vildi láta vera að kasta hnútum, sem hann veldur ekki, næst þegar hann ætlar að hjálpa bænum út úr kröggum með skrifum sínum.

G.Ó.E.“

„Glerhúsið“ var brostið, og fólk hló, sumir hjartanlega eins og ég og mínir. Til voru þeir einnig í bænum, sem létu brúnir síga og púrruðu.
En svo var meira eftir. Og þá bið ég þið að lesa um lok Kaupfélags Eyjabúa hér í ritinu 1975, ef við tórum.
Það er bezt að segja það hér Félagi ungra sjálfstæðismanna til varnar, að það hafði aldrei valið S.S.S. til að kenna á umræddu námskeiði. Það hafði aldrei haldið þetta námskeið. Það voru ósannindi greinarhöfundar - ómenguð lygi eins og orð hans og fullyrðingar um endalokin á iðnskólastarfi mínu hér í bænum. Þannig var skrifað og starfað til þess að þóknast flokksforustunni í bænum.
Skólastarf mitt var nú styrkara og stóð fastari fótum en nokkru sinni fyrr. Öll þessi níðskrif höfðu snúizt mér og skólanum til góðs. Það átti ég að þakka vinsemd og velvild mætra manna, sem stóðu með mér og voru mér ómetanlegar hjálparhellur. Og svo fylgdu mér hulin öfl, svo að ég vissi fyrirfram, hvernig fara mundi. Sú vissa hafði góð og hressandi áhrif á sálarlífið. Þessi árás hafði snúizt mér til góðs og fleiri fóru á eftir, sem einnig urðu mér til framdráttar og gengis. Sömu öfl á verði. Við komum bráðum að þeim kafla sögu minnar.

Hitler talar. Kaupfélag Eyjabúa „setur upp tærnar“
Og nú tóku við nýstárlegir tímar í Eyjum. Hitler hafði flutt hina miklu æsingaræðu sína 8. apríl 1933, þegar nazisminn í Þýzkalandi var að ryðja sér til rúms. Og ræðan var brátt þýdd og birt í blaði Flokksins í Vestmannaeyjum, enda rak þingmaðurinn „þýzkt konsúlat“ í bænum. Hákot er stórt orð, sagði karlinn og spýtti mórauðu.
Ungir Eyjamenn í flokknum lutu höfði og létu ánetjast. Það kom mér persónulega ekki á óvart, því að flokksuppeldi þeirra margra hafði verið í þeim anda (sbr. skrif S.S.S.) og jarðvegurinn frjór.
Árið eftir ósköpin, sem yfir mig dundu, var Kaupfélag Eyjabúa gjaldþrota. Ábyrgðarmennirnir urðu að greiða fúlgur fjár fyrir fjárhagsleg axasköpt kaupfélagsstjórans - samvinnuskólapiltsins, sem ekki kunni fótum sínum forráð, og ef til vill sízt á sviði félagsmála og viðskiptalífsins. Og svo kom annað til: Gerð fólksins, hugsunarháttur og þroski. Allur þorri þess reyndist mér heiðarlegt fólk og vel gert, þó það fylgdi Flokknum blint að málum. Mjög mörgum hinna óbreyttu flokksmanna hafði ofboðið svo þessi skrif S.S.S. kaupfélagsstjóra, að þeir höfðu ekki hug eða lund til að verzla við kaupfélag Flokksins, hættu því, fengu skömm á sinni eigin kaupfélagsverzlun.
Útvegsbankinn seldi Kaupfélagi verkamanna hústóft Kaupfélags Eyjabúa að Bárustíg 6, þar sem Kaupfélag Vestmannaeyja er nú til húsa öðrum þræði.
Í árásum þessum, sem ég hef nú drepið á, var treyst á dómgreindarskort Eyjafólks í heild. En fólkið reyndist íhugult og heilbrigt og lét skynsemina ráða og svo reynsluna í hinu daglega lífi sínu.
Kaupfélag Flokksins var orðið gjaldþrota. Ályktunargáfa kaupfélagsstjórans hafði líka reynzt með afbrigðum á viðskiptasviðinu, eins og þegar hann ályktaði um námsafköst gagnfræðaskólanemendanna á tveim vetrum, væri kennsla og skólastjórn eins og þar ætti að vera eða gæti verið, ef allt væri með felldu.
Og sjötti bæjarfulltrúinn var fallinn!
Ekki vil ég fullyrða, að skammirnar á mig og skólann, hinn ósvífni atvinnurógur, hafi átt drýgstan þátt í því tapi. Fokksforingjunum hafði verið klórað illa og harkalega undir uggum. Það eitt er víst. Og ekki vil ég fullyrða heldur, að saklaus hafi ég verið í þeim gæluleik.
Þá var eftir að ná af flokknum fimmta bæjarstjórnarfulltrúanum, svo að tök yrðu á að hefja byggingarframkvæmdir við gagnfræðaskólahúsið í kaupstaðnum.
Eftir húðstrýkinguna miklu var S.S.S. látinn hætta að skrifa í flokksblaðið. Eftir að Kaupfélag Eyjabúa setti upp tærnar, sást nafn hans ekki í blaðinu nema undir Pfaff-auglýsingum, en það umboð var honum einhver tekjulind.
Svo fékk ég nokkurn veginn starfsfrið næstu fjögur árin (1934-1938), enda átti flokksforustan engan tilkippilegan mann til skítkastsins eins og á stóð. Ungur og efnilegur skriffinnur var að búa sig undir þjónustuna. Hann tók við starfi því árið 1938, ef ég man rétt. Hann birtist þér svo bráðum á sjónarsviðinu.

Friðmæli Flokksblaðsins
Eftir að allt var komið í hundana hjá árásarliðinu og víst var, að flokkurinn hafði tapað sjötta bæjarfulltrúanum við bæjarstjórnarkosningarnar 1934, vildi ritstjóri flokksblaðsins auðsýnilega friðmælast. Þá skrifaði hann í blað sitt: „Piltar og stúlkur, sem ekki eru yfirhlaðin störfum, ættu að nota tækifærið og sækja Gagnfræðaskólann, því að þó að gamla sagan segi, að bókvitið verði ekki í askana látið, þá er sú saga fyrir löngu dauðadæmd. Sá, sem mest lærir og mest veit, verður venjulegast mesti maðurinn. Minnist þess ungu piltar og stúlkur.
Gagnfræðaskólinn er, að því er séð verður, í góðu lagi, og eftir því sem blaðið veit bezt, eru kennarakraftar góðir, og af reynslunni skuluð þér þekkja þá.“ Þannig orðaði ritstjórinn friðmæli sín. Nú voru ekki maðkarnir í mysunni lengur! Og við hlógum mörg og skemmtum okkur dásamlega.

Ég var utanflokka. Baunadiskurinn
Ég á í fórum mínum búna til birtingar sögu Kaupfélags alþýðu hér í bæ.
Rúmið í Bliki leyfir ekki, að saga þess sé birt hér í ritinu að þessu sinni. Mér er þó nauðsynlegt að geta þess hér til nánari skýringar, að við vorum fjórir reknir úr stjórn þess af því við fundum að starfsemi framkvæmdastjórans og töldum hana leiða félagsskapinn til tortímingar eins og kom á daginn.
Eftir að við fjórir vorum reknir úr stjórn kaupfélagsins að ráði málsmetandi manna innan flokksforustunnar í Reykjavík og án vitundar foringjans Jóns heitins Baldvinssonar, taldi ég mig ekki eiga heima í Alþýðufl. lengur. Þar var eitthvað meira en lítið sorugt bak við tjöldin að okkar reynslu og dómi. Okkur var öllum þar ofaukið. Þá bar þar mikið á alls kyns ungum skýjaglópum, gáfuðum labbakútum, prinsum, eins og við kölluðum þá okkar á milli. Þeir æsktu frama á vegum flokksins og góðrar atvinnu, án þess að gera sér grein fyrir skyldum sínum eða ábyrgð. Óregla var þar líka með í för.
Forusta alræðisvaldsins hér í bænum hafði fengið nasasjón af þessu stríði okkar við hin ógæfusamlegu öfl í Alþýðuflokknum og vissu, að við fjórir vildum ekki þýðast starf hans og stjórn lengur.
Mér óafvitandi samþykkti nú forusta hins ráðandi stjórnmálaflokks í bænum stuðning við þá hugsjón mína að byggja Gagnfræðaskólahúsið. Meiri hluti bæjarstjórnarinnar samþykkti það einnig í nafni flokksins, eftir að honum var gefin fyrirskipun um það. Mér barst skilmerkilegt bréf frá flokksstjórninni um þessa samþykkt. Bréfið á ég í fórum mínum. Jafnframt þessu bréfi fékk ég skeyti frá þingmanninum, sem sat á Alþingi, varðandi þetta mál. Áhuginn var nú orðinn alveg brennandi! Andinn var heitur og hugsjónin kær! Engir maðkar í mysunni lengur. Þingmaðurinn sjálfur bað um skólanefndarfund til þess að ræða þetta mál. Ég skildi öll þessi blíðuhót á einn veg. Hér var mér réttur baunadiskurinn, ef ég vildi svo vel gera að afhenda þeim frumburðarrétt minn fyrir hann. Ekkert var mér fjær skapi.
Ég skemmti mér við öll þessi fyrirbrigði eins og fyrri daginn. Þau sönnuðu mæta vel, hversu litlir sálkönnuðir voru þarna í forustuliðinu. Gátu þeir ímyndað sér að ég afhenti þeim frumburðarrétt minn fyrir baunadisk eða þá nokkuð annað til að verzla með þeim til fylgisauka og framdráttar?
Jafnframt öllum þessum blíðuhótum var nú skrifað vinsamlega í flokksblaðið um skólaritið okkar, Blik. Þar birtist fyrri hluti mikillar lofgreinar. En framhaldið birtist aldrei. Þá hafði flokksforustan uppgötvað það í miðjum klíðum, að ég var ekki tilkippilegur með frumburðarréttinn.

Ég samlagast Framsóknarflokknum
Ég hafði alltaf unnað bændastétt landsins og þakkað henni í hjarta mínu allt, sem hún frá fyrstu stundum íslenzkrar tilveru hafði verið menningu og frama íslenzku þjóðarinnar. Þessi hugsun festi enn styrkari rætur innra með sér, er ég hlustaði á fyrirlestra norskra fræðimanna um íslenzkar fornbókmenntir og íslenzka menningu í heild á fyrstu öldum Íslandsbyggðar. Þá hreifst ég og gladdist. - Faðir minn var bóndi og ég búfræðingur. Og samvinnumaður var ég fæddur. Það fann ég. Til vinstri við Alþýðuflokkinn gat ég ekki átt heima.
Í baráttu minni fyrir hugsjónum mínum í bænum, gat ég ekki staðið utan flokka. Ég hélt samt vinsamlegum tengslum við flesta framámenn hinna vinstri flokkanna í bænum. Og þó að eitthvað bjátaði á og ég fengi íhreytur frá sumum þeirra, lét ég það land og leið af skiljanlegum ástæðum. Þegar „múrinn mikli“ hafði verið unninn, varð ég að treysta á vinsemd vinstri foringjanna hugsjónum mínum til fulltingis.

Dálítið sýnishorn
Eftir að S.S.S. hafði skrifað sig „í hel“, fékk ég nokkurn veginn starfsfrið næstu 4-5 árin. Flokkurinn átti þá engan skriffinn, sem vildi láta nota sig í skítverkin mér og starfi mínu til hnekkis. - Mikið var nú skrifað samt og skammazt í blöðum bæjarins. Og ýmsar persónulegar svívirðingar las maður á prenti. Hérna sendi ég þér eilítið sýnishorn af skrifum eins af embættismönnum Flokksins í forustuhlutverki. Sýnishorn þetta á að geta hjálpað þér eilítið í sálfræðilegum rannsóknum þínum á umhverfinu, sem við lifðum í, þar sem lífið sjálft hafði falið mér að starfrækja uppeldisstofnun, svo að mark væri að. Þessar svívirðingar fékk einn af verkalýðsforingjunum árið 1937, þegar ég bjó við þennan líka indælis starfsfrið, svo að ég kunni mér naumast læti.

„Opið bréf til (ég læt nafnið falla niður).

Þekkirðu manninn?

Það er maðurinn, sem hefur skrifað flest níðskrif.

Það er maðurinn, sem ort hefur flestar níðvísur.

Það er maðurinn, sem leggur í einelti alla sér betri menn.

Það er maðurinn, sem spillir og afvegaleiðir alla æsku.

Það er maðurinn, sem prédikar lygar og kallar þær sannleika.

Það er maðurinn, sem æsir menn til óvináttu.

Það er maðurinn, sem elskar deilur og sundrung og gerir þær að sínum atvinnuvegi.

Það er maðurinn, sem svívirðir öll trúarbrögð og treður á helgustu tilfinningum mannanna.

Það er maðurinn, sem öll versta spilling hefur gagntekið.

Það er maðurinn, sem reynir að eitra og spilla hverri einustu mannssál, er hann kemst í kynni við, og kennir mönnum að heimta allt af öðrum, en ekkert af sjálfum sér.

Það er maðurinn, sem ekki þekkir neitt það, sem er fagurt eða göfugt.

Það er maðurinn, sem notar hvert einasta tækifæri til að tala um vonzku og spillingu annarra, en sjálfur er hann verri en nokkur skepna, sem lífsanda dregur.

Hann reynir af öllum lífs- og sálarkröftum að gera unga og gamla líka sér sjálfum.

Skyldleika og tryggðabönd fótum treður hann og vanvirðir á allan hátt. Hann hikar ekki við að gera hvern þann, er af honum nemur, að svikara og ódreng.

Það er maðurinn, sem brýzt inn í helgidóm musterisins.

Hann lætur sálir svíkja sín helgustu loforð, sem gefin voru á helgri stund og stað.

Sæll er sá maður, sem ekki þekkir hann.“

(Hamar, 9. tbl. 6. júní 1937).

Erfiður fjárhagur — Launakúgun — Valdníðsla
Við hjónin áttum mjög erfitt uppdráttar fjárhagslega. Ég hafði vænzt þess, að hið alls ráðandi vald í bæjarfélaginu léti ekki kné fylgja kviði á mér um laun mín fyrir starfið, þótt á milli bæri ýmislegt. En þetta reyndist mjög á annan veg.
Með bréfi dags. 7. des. 1932 tilkynnti skólanefndarformaður mér, að meiri hluti fjárhagsnefndar bæjarins gæti ekki á það fallizt, að ég fengi hækkuð laun mín í samræmi við árslaun gagnfræðaskólastjóra í landinu. Eg skyldi vissulega verða að sætta mig við að bera minna úr býtum. Ég átti að fá að halda grunnkaupi mínu, sem var kr. 3000,00 á ári og svo dýrtíðaruppbót eins og lög stóðu til. Jafnframt tilkynnti skólanefndarformaðurinn mér, að grunnkaup gagnfræðaskólastjórans á Ísafirði væru kr. 4000,00 og á Akureyri kr. 4200,00. Þannig sá þingmaður kjördæmisins um það með fylgifiskum sínum í fjárhagsnefnd, að árslaun mín urðu afráðin rúm 70% af árslaunum hinna gagnfræðaskólastjóranna.
Við þessa launakúgun urðum við hjónin að búa til ársins 1946, en þá urðu fastir starfsmenn gagnfræðaskólanna í landinu ríkisstarfsmenn. Þessi undirokun olli því m.a., að við misstum íbúðarhús okkar Brekku (nr. 4 við Faxastíg), sem við festum kaup á þetta ár (1932). Við gátum ekki staðið í skilum.
Af sömu ástæðum fékk ég enga greiðslu fyrir alla aukakennsluna mína og aðra vinnu við skólann næstu 10 árin. Ég kenndi alltaf um 30 stundir á viku hverri. Þannig var hinu pólitíska valdi beitt gagnvart mér og starfi mínu.
Og ég get nefnt þess dæmi, að góðir kennslukraftar voru hraktir frá skólanum með þessari launakúgun, því að ekki gátu bæjarvöldin afráðið þeim hærri árslaun en skólastjóranum. Þeir urðu allra hluta vegna að vera skör lægri. Þeir hurfu burt úr bænum.

„Heill hverjum sól- og sumarhug ...“
Öll friðsælu árin eftirminnilegu vann ég sleitulaust að áhugamálum mínum. Ég efldi Byggðarsafn bœjarins af fremstu getu með hjálp nemenda minna. Og ég skrifaði um þörf þess, að það eignaðist einhvers staðar samastað í bænum, að það yrði flutt af hanabjálkalofti okkar hjóna, þar sem það var geymt í kössum. En ég hætti brátt þeim skrifum, því að þau þóttu kjánaleg. Hugsa sér þá bíræfni að ætlast til þess, að bæjarsjóður leigði húsnæði fyrir eitthvert „bölvað drasl“, sem þessum „hugsjónaangurgapa“ kæmi til hugar að safna!
Ég skrifaði greinar um hina miklu þörf á því, að kaupstaðurinn hefðist handa og byggði gagnfræðaskólahús í bænum. Fleiri tóku undir það mál mitt, t.d. Helgi Sæmundsson, fyrrv. nemandi minn, nú landskunnur ritstjóri. Hann hafði brennandi áhuga á málefnum skólans.
Ég vann að því með nemendum mínum að safna fé í sjóð, sem við kölluðum Byggingarsjóð Gagnfræðaskólans. Við efndum til happdrættis og hlutaveltu í þessu skyni. Þeim sjóði var síðan breytt í Styrktarsjóð nemenda. Tveir fyrrv. nemendur skólans hafa hlotið styrk úr þeim sjóði til framhaldsnáms, svo að ég viti. Ef til vill eru þeir fleiri.
Á þessum friðsemdartímum fengum við aðstöðu til að reka matsveinanámskeið á vegum gagnfræðaskólans, árin 1937 og 1938. Þar framleiddum við matsveina á hina stærri Eyjabáta. Með þessu starfi fullnægðum við að dálitlu leyti brýnum þörfum útvegsins á lærðum matsveinum. Við nutum styrks frá Fiskifélagi Íslands til þessarar starfsemi og frá bæjarsjóði kaupstaðarins. Ég kenndi þar t.d. íslenzku ókeypis. (Sjá nánar skýrslur um matsveinanámskeið Gagnfræðaskólans á bls. 211-215). Í barnaskap mínum hélt ég, að sú fórn leiddi til þess, að ég fengi að halda bæjarstyrknum áfram til þess að reka þetta bráðnauðsynlega námskeið næstu árin. En það dæmi misreiknaði ég herfilega. Þegar sýnt var, að ég ætlaði ekki að þiggja baunadiskinn, var styrkurinn tekinn af, og þannig lagðist starf þetta niður af sjálfu sér. Þá skrifaði ég þessi orð og fékk þau birt í flokksblaðinu: „Það er leitt til þess að vita, að valdhafar bæjarfélagsins skuli við samþykkt síðustu fjárhagsáætlunar hafa skorið niður þennan lítilfjörlega styrk til matsveinanámskeiðsins, þrátt fyrir gildi þess og hina brýnu þörf og þrátt fyrir ókeypis kennslu mína við það, sem að öllu leyti var aukastarf. Ég hélt í sannleika sagt og af barnaskap, að sú þátttaka mín í rekstri þess myndi duga til þess að það fengi að tóra eitt árið enn eða þar til við hefðum fullnægt brýnustu þörfum útvegsins hér um nýta matsveina. En það brást.“ (Víðir 27. maí 1939).
Þannig launaði valdaklíkan í bænum mér fórnfúst starf í þágu atvinnulífsins. Og nú blöstu líka við ný viðhorf hjá forustuliði Flokksins, því að G.G. hafði lokið fyrsta áfanga til undirbúnings blaðamennsku sinni fyrir flokkinn og var tekinn að skrifa um „Framsóknarhvolpana“ í Flokksblaðið.
Meðan á námskeiði þessu stóð, skrifaði ritstjóri Víðis, Flokksblaðsins, vinsamlega grein um gagnfræðaskólann og námskeiðið. Það var Magnús Jónsson, skipstjóri. Hann segir m.a.: „... Að kennsla sé í góðu lagi hér (í gagnfræðaskólanum) sanna unglingar, sem leitað hafa héðan að loknu námi til æðri skóla . .. Eins og undanfarin ár veitir gagnfræðaskólinn tilsögn í iðnaði. Stúlkur læra ýmiss konar útsaum og náttfatasaum. Piltar fá tilsögn í smíði og útskurði, og auk þess læra þeir nú í sérstökum tímum undirstöðuatriði raffræðinnar. Ætlunin er, að þeir læri einnig í þeim kennslustundum að skilja gang bifvélar og algengustu raf- og mótorvéla ... Eins og áður er sagt, hefur það sýnt sig, að hann stendur ekki að baki öðrum gagnfræðaskólum í landinu um bóklega fræðslu, en veitir meiri verklega kennslu en sumir hinir skólarnir gera ... Matsveinanámskeið er nú starfrækt hér í sambandi við gagnfræðaskólann fyrir pilta, sem hug hafa á því að gerast matreiðslumenn á fiskiskipum eða öðrum skipum, sem útilegur stunda ...
Víðir gægðist á dögunum inn á námskeiðið og hafði tal af kennaranum. Vænti hann góðs árangurs af námskeiðinu og dáðist að áhuga nemendanna og framkomu allri. Þökk sé þeim, sem komu þessu í framkvæmd. Það er ekki vansalaust að sækja í önnur byggðarlög menn til matreiðslu á sjónum, þar sem nóg er af atvinnulitlum mönnum heima, sem geta orðið vel hæfir til starfans. Það hefur sannast, að hjá góðum matreiðslumönnum verður fæði skipverja þriðjungi ódýrara heldur en hjá þeim, sem lítið eða ekkert kann að matbúa, en þó betra.
Þeir, sem áhuga hafa á því að gerast matreiðslumenn á bátum hér, ættu að sækja námskeið þetta, því að eðlilega ganga þeir fyrir öðrum til matreiðslu, sem góða tilsögn hafa fengið í starfinu. Sú tilsögn fæst hér nú.“ Eins og grein þessi ber með sér, voru nú ekki maðkarnir í mysunni varðandi gagnfræðaskólann og kennslu - og skólastjórastarfið mitt. Allt var það viðurkennt að væri með ágætum. Og við ruddum brautir í verklegu fræðslustarfi eins og ritstjóri Víðis viðurkennir og gleðst yfir.
Ég birti hrafl úr grein þessari, svo að þú megir bera orð ritstjórans og hugsun gagnvart skólastarfi mínu saman við þau ósköp, sem yfir dundu 3-4 árum síðar, þegar útséð var um baunadiskinn. Magnús ritstjóri Jónsson, var hægur og íhugull náungi, ofstækislaus drengskaparmaður og velviljaður öllum góðum málefnum, sem horfðu til framfara og eflingar menningu og atvinnulífi í bænum.
Á þessum fjárkrepputímum, sem þá gengu yfir íslenzku þjóðina og allan heiminn, var mikið atvinnuleysi ríkjandi hjá æskulýðnum, ekki minnst í Vestmannaeyjum. Hann ranglaði um svo að segja allt sumarið atvinnu- og eirðarlaus, ef hann gat ekki fengið að vinna fyrir fæði sínu í sveit.
Við Þorsteinn Einarsson, samkennari minn, síðar íþróttafulltrúi, fengum leyfi bæjarvaldanna til að stofna til vinnuskóla tvö vor (1938 og 1939), eins og við kölluðum starfsemi þessa. Við bjuggum þá með 30 piltum í heimavist að Breiðabliki, leiguhúsnæði gagnfræðaskólans. Við unnum síðan með piltunum ýmisleg nytsemdarstörf vestur í Hrauni, og hann, íþróttakennarinn, æfði piltana og þjálfaði í margs konar íþróttum að loknu verki í Hrauninu næstum dag hvern. Piltarnir báru úr býtum ókeypis fæði og laun kr. 1,00 á dag. Þetta þóttu þá ágæt kjör og sanna meira en þau segja um ástandið, eins og það þá var á þeim fjárkrepputímum.
Eftir þessi tvö vor klippti valdaklíkan einnig fyrir styrkinn til vinnuskólans, og var honum komið fyrir kattarnef. Enn var það baunadiskurinn, sem olli þessari ógæfu.
Á þessu tímaskeiði friðarins hófum við útgáfu á Bliki okkar. Við, segi ég, því að nemendur mínir stóðu fast í ístaðinu með mér að útgáfu þessari, þó að ég greiddi hallann af henni frá fyrstu tíð. Vitaskuld stóð útgáfa ritsins ekki undir sjálfri sér fjárhagslega í þessu smáa umhverfi. Ritið hefur komið út síðan nema styrjaldarárin skelfilegu.
Fátækt Eyjafólks á kreppuárunum var mikil og hjá sumum átakanleg. Margir foreldrar höfðu ekki efni á að kaupa námsbækur handa unglingum sínum, svo að þeir gætu sótt gagnfræðaskólann. Þá hlupu nokkrir vinir mínir undir bagga með mér og hjálpuðu mér að stofna 'bókakaupasjóð. Og svo létu stjórnarvöldin í bænum það afskiptalaust, þó að ég verði nokkrum hundruðum króna árlega af rekstrarfé skólans til þessara bókakaupa. Við leigðum síðan námsbækur þessar nemendum skólans fyrir 10% af verði þeirra. Til skamms tíma hafa verið á hanabjálkalofti gagnfræðaskólabyggingarinnar nokkrir kassar fullir af þessum gömlu námsbókum, sem lagðar hafa verið þar til geymslu að lokinni notkun.
Við kennararnir unnum mikið að félagsmálum nemenda og bindindismálum. Við héldum árshátíð skólans 1. desember ár hvert, (það hefur ávallt verið gert síðan 1. des. 1927). Við höfðum þá jafnan mikinn viðbúnað og tjölduðum því, sem til var í hinu þrönga og ófullkomna leiguhúsnæði skólans. Þarna voru flutt minni, svo sem minni íslenzku þjóðarinnar, skólans, Eyjanna, piltanna í skólanum, námsmeyjanna o.s.frv. Við lékum leikþætti, sem nemendur tóku stundum saman sjálfir o.fl. o.fl.
Allt lék í lyndi fyrir okkur og nemendafjöldinn fór vaxandi ár frá ári.
Á árshátíð skólans 1. desember 1937 barst okkur heillaskeyti úr bænum eins og oftar. Eitt skeytið var erindi, sem Loftur Guðmundsson, rithöfundur, þá barnakennari i Eyjum, sendi okkur. Mér hefur alltaf þótt vænt um þetta erindi Lofts kennara. Það túlkar á ýmsa lund þann anda, sem ríkti í gagnfræðaskólanum yfirleitt öll starfsárin mín þar, og þá hugmynd, sem fjölmargir Eyjabúar gerðu sér um skólann, ríkjandi hug þar og starfsblæ, anda og áhrif.

Erindið í skeytinu var þetta:

Heill hverjum sól- og sumarhug,

sem setur markið hátt, -

sem þroskar vilja, vit og dug,

sem velur sínum vængjum flug

um vorloft draumablátt

í trúnni á guð og traust á eigin mátt.

Nýjung í atvinnulífi bæjarins
En nú var mikil breyting framundan í atvinnulífi Vestmannaeyinga. Einar vinur minn hinn ríki gerðist nú brautryðjandi mikill.
Hann stofnaði til nýstárlegs atvinnureksturs í stórum stíl í kaupstaðnum. Það gerðist árið 1940. Þá tók hann að reka Hraðfrystistöð Vestmannaeyja. Fjöldi unglinga m.a. gátu fengið þarna góða atvinnu. Hreyfing komst á allt bæjarlífið. Unglingar, sem stunduðu nám í gagnfræðaskólanum, hættu margir námi á miðjum vetri til þess að vinna í þessari nýju framleiðslustofnun. Nú þurftu margir vissulega að neyta alls vinnuafls heimilanna til þess að ná sér upp efnalega eftir kreppuárin óskaplegu, þegar efnahagur og öll afkoma heimilanna dróst saman í ömurlegan dróma. Við þessu fyrirbæri var ekkert að segja, þó að við sæjum mjög mikið eftir nemendahópnum okkar úr skólanum. Veturinn 1940-1941 stunduðu 90 nemendur nám í gagnfræðaskólanum í Vestmannaeyjum, en veturinn 1942-1943 voru nemendur ekki nema 40-50. Þeim hafði fækkað um helming á þessum tveim árum. Svo víðtæk áhrif hafði þessi hreyting í atvinnulífi bæjarbúa haft á nemendafjöldann okkar.

Nú hófst nýtt árásartímabil
Eins og ég gat um eða drap á, þá átti Flokksforustan engan skítkastara í kaupstaðnum fyrstu árin eftir að S.S.S. hafði gengið sér til húðar. Þess vegna fengum við starfsfrið. En nú varð breyting á þessu. Nýr skriffinnur Flokksins hafði náð fullum þroska!
Árið 1938 hóf Guðlaugur nokkur Gíslason, síðar alþingismaður, ritmennskuferil sinn. Þá byrjaði hann að skrifa í Flokksblaðið um „Framsóknarhvolpana“ í bænum. Jafnframt lét Flokksforustan kjósa hann í skólanefnd. Þá vissi ég, hvað klukkan sló. Eg hafði ekki þegið baunadiskinn og skyldi fá makleg málagjöld fyrir það.
Nýtt ófriðartímabil var í aðsigi.
Brátt fékk ég skammtinn minn á skólanefndarfundunum hjá manni þessum, sem óð þar uppi með skætingi og skömmum með fulltingi flokksmanna sinna þar. Ég fékk engu ráðið um bókun á fyrirbrigði þessu. Almenningur skyldi ekki fá neitt að vita um þessar nýju árásir. Andstætt hugmynd Flokksforustunnar voru árásirnar ekki mér til hins minnsta ama eða angurs. Ég hafði nánast ánægju af þeim.

IV. hluti

Til baka