Blik 1962/Saga Bókasafns Vestmannaeyja, V. hluti
Saga Bókasafns Vestmannaeyja
- (V. hluti)
BÆJARBÓKASAFN
„Á GÖTUNNI“.
1918—1923.
Vestmannaeyjar endurheimtu kaupstaðarréttindin 1918. Þá varð sýslusafnið bæjarbókasafn og fyrsta stjórn þess kosin á fundi bæjarstjórnar 8. maí 1918. Kosnir voru: Séra Jes A. Gíslason formaður, Sigurður Sigurðsson lyfsali og Jón Sighvatsson, sem jafnframt var ráðinn bókavörður áfram. Sama stjórn virðist hafa setið án kjörs til 1922, en þá var Jón endurkosinn og með honum í stjórn Páll Bjarnason skólastjóri og Ágúst Árnason kennari. Næsta ár voru þeir Jón og Ágúst endurkosnir, en í stað Páls kom Sigurjón Högnason í stjórnina.
Ríkisstyrkur til safnisins var 300 kr. fyrsta árið og úr bæjarsjóði var veitt sama upphæð. Ríkisstyrkurinn lækkaði næsta ár um 100 kr., en bæjarsjóður lagði fram 300 kr. til ársins 1921, en árið 1922 voru hvorki hafnir styrkir úr bæjar- né landssjóði.
Árstillag var hækkað úr kr. 1.50 í kr. 3.00 og laun bókavarðar úr kr 70.00 í kr. 150.00. Til aðstoðarmanna, kr. 10.00 til hvors. Gjald fyrir einstaka bók var ákveðið 50 aurar, en „fyrir minni bækur“ 40 aurar.
Til ársins 1921 voru niðurstöðutölur safnsreikninga um 1.000 kr., en voru 188 kr. 24 aurar árið 1923 og það ár eru útgjöld bæjarins vegna safnsins 50 kr.
Árið 1919 voru keyptar bækur fyrir 222 kr. og kr. 200.00 varið til bókbands. Næsta ár er áætlað kr. 1.000.00 til bókakaupa og bands, en tæpum helmingi upphæðarinnar var varið til hvors tveggja. Árið 1921 er áætlað kr. 600.00 í sama skyni, en ekki notað nema helmingur fjárins. 1922—23 eru keyptar bækur fyrir minna en hundrað kr. hvert ár.
Lánþegum fækkaði nú mjög og útlán minnkuðu að sama skapi. Árið 1918 voru lánþ. 66, en ekki nema 26 árið 1921, enda eru þá lítil útlán. 1922—23 er safnið í raun og veru lokað, aðeins lánað fáeinum mönnum, sem sóttu fastast að fá sér eina og eina bók.
Meginorsök þess, hve ömurlega hag safnsins var nú komið var sú, að það var í raun og veru á götunni. Það er ekki fyrr en á bæjarstjórnarfundi 21.7.1922 að mál safnsins er tekið fyrir og varla vonum fyrr, þar sem safnið var að grotna niður í hrúgum á kjallaragólfi barnaskólans. Svohljóðandi tillaga kom fram og var samþykkt með 4 atkv. gegn 1:
„Bæjarstjórnin samþykkir, að flytja sýslubókasafnið í bæjarhúsið nýja og sé því komið fyrir í tveim herbergjum, þeim, sem nú eru notuð til íbúðar þar, en íbúð handa fólki því, er rýma þyrfti fyrir safninu sé útbúin ef þarf í kjallara hússins.“
Tillögumanns er ekki getið, en líkur benda til, að hann hafi verið Páll Kolka læknir. Hann var áhugamaður um menningarmál og fannst seint sækjast á þeim vettvangi. Húsið, sem minnzt er á í tillögunni, er Hólmgarður við Vestmannabraut, sem þá hét Dalbæjarvegur. —
Ekkert var aðhafzt í málinu um sumarið, en 14. nóv. sama ár eru lagðir fram reikningar bókasafnsins og þá er enn rætt um húsnæðismálið. Í fundargerðinni segir, að bæjarstjórn haldi enn við þá tillögu, að láta innrétta bæjarhúsið við Dalbæjarveg þannig, ,,að safnið flytji inn í eina íbúðina uppi en fólkið fái íbúð í kjallara.“ Þá er bætt við till. áskorun til bæjarstjórnar, ,,að láta nú þegar innrétta tvo klefa í hinum hluta kjallarans til fangageymslu og gæta þeirra, sem þannig eru á sig komnir, að þeir geti eigi orðið sér eða öðrum til skaða.“
Tillagan var samþykkt með 6 atkv. gegn 1 og jafnframt fjárveiting til framkvæmdanna. En samt fór svo, þrátt fyrir samþykktina, að ekkert var gert í málinu. Safnstjórn hefur gert ráð fyrir flutningi safnsins í starfhæf húsakynni á árinu 1922, en þegar sú von brást, sendi hún bæjarstjórn erindi, sem tekið er fyrir á bæjarstjórnarfundi 9. nóv. 1923. Í bréfi sínu fer safnstjórnin þess á leit, að safnið verði flutt á annan stað í skólanum, svo það verjist skemmdum og útlán geti hafizt. Bæjarstjórn samþykkti, að „einhver af herbergjum þeim í barnaskólanum, sem um ræðir í erindi þessu verði tekin til bókasafnsins í bili og vísar málinu til skólanefndar tii aðgjörða.“
Á fundi skólanefndarinnar 22. nóvember sama ár er mál þetta tekið fyrir, og samþykkti nefndin að lána bókasafninu vestustu stofuna í kjallara skólahússins. Það er stofan sem lengst af hefur verið söngstofa skólans.
Jafnframt þessari samþykkt lagði skólanefndin til eftir tillögu frá héraðslækni, Halldóri Gunnlaugssyni, og sótthreinsunarmanni kaupstaðarins, að:
Í fyrsta lagi yrði bókasafnið hreinsað og þurrkað, áður en það yrði flutt í umrædda stofu.
Í öðru lagi yrðu þær bækur safnsins, sem bókasafnsnefnd áliti rusl, brenndar á báli.
Í þriðja lagi yrðu lítt fræðandi bækur safnsins seldar á uppboði, eftir að sótthreinsun á þeim væri lokið.
Þessi samþykkt skólanefndarinnar segir og sannar, hvernig farið hafði verið með bókasafnið undanfarin ár.
Nokkrar umræður urðu um safnmálið manna á meðal og í blöðum. Og jafnvel í skáldsögu, sem skrifuð var um þessar mundir, ber þetta efni á góma: „Bókasafn bæjarins drafnaði niður, grautfúið og
myglað... Það höfðu margir það við orð, að réttast væri að brenna bókaruslið, það væri ekki orðið til annars... þetta verður að taka stórum breytingum, og ungir menn ættu að ganga þar fram í broddi fylkingar, að hér yrði reist myndarlegt bókasafn með stórri lestrarstofu...“
Páll Kolka skrifar skorinorða grein um bókasafnsmálið í Skjöld 19. okt. 1923. Má ætla, að þessi grein hafi ýtt við safnstjórninni, sbr. erindið til bæjarstjórnar á fundinum 9. nóv. Í greininni segir Kolka meðal annars, að árið 1884, við lát séra Brynjólfs, hafi safnið átt 600 bindi og má af því marka, hve stórt það gæti verið nú 40 árum seinni, ef haldið hefði verið í sama horfi. Þegar Borg (þinghúsið) var seld, var safnið flutt í barnaskólann. Þar var það geymt í rökum saggafullum kjallara. Löngu hætt að lána bækur, enda rakar og ónýtar af myglu og fúa, sem vonlegt er, dreifðar út yfir gólfið í kjallaranum. Ekki hefur það bætt úr skák, að fram af þessu herbergi var eldaður matur í heilt ár og lagði matargufuna inn á bækurnar. „Skömmu eftir að ég kom í bæjarstjórn (1922), skoðaði ég safnið og var forviða á, hversu margar góðar bækur það átti, verðmætar og ófáanlegar. Á bókunum var þykkt myglulag, blöðin límd saman af sagga, og fúalyktin og óloftið af þeim var svo magnað að ég efast um, að annað sé hægt að gera við megnið af þeim en að aka þeim fram af Urðunum fyrir framan sýslumannssetrið¹.
Bæjarstjórn hefur öðru hvoru fundið til samvizkubits út af safninu. Í fyrra var samþ. heimild til að endurreisa safnið. Lánið var ekki tekið, þarfamál svæft. Það holla og góða menningarlíf, sem byrjaði fyrir löngu með stofnun safnsins, er að engu orðið.“ Þá bendir Kolka læknir á, að þingmannsefnið (Jóhann Þ. Jósefsson) sé sjálfmenntaður maður og muni Eyjarnar eignast fleiri slíka, komizt safnið í viðunandi horf.
Karl Einarsson sýslumaður sagði í dreifibréfi, að það væri „vitanlega ósatt“ að safnið væri verulega skemmt. „Hvað veit hann um það?“ spurði Kolka læknir. „Hefur hann nennt upp í barnaskóla?“
¹ Karl Einarsson sýslumaður bjó á Hofi
SAFNIÐ ENDURREIST.
1924—1930.
Árið 1921 réðist ungur og áhugasamur kennari til starfa við barnaskólann í Eyjum; maðurinn var Hallgrímur Jónasson, síðar landskunnur ferðamaður og fyrirlesari. Hallgrímur er fæddur að Fremri-Kotum
í Skagafirði 30. okt. 1894. Hann tók kennarapróf árið 1920 og hóf sama ár nám við kennaraháskólann í Khöfn. Árið 1931 hóf Hallgrímur kennslu í Kennaraskólanum og hefur verið þar yfirkennari árum saman. — Hallgrímur hefur ritað árbók Ferðafélagsins um Skagafjörð, ferðabókina Frændlönd og heimahaga og ferðaljóð. Þá hefur hann skrifað fjölda greina í blöð og tímarit.
Hallgrímur hefur átt sæti í stjórn Ferðafélags Íslands í fjölda ára og er einn vinsælasti fararstjóri þess. Miklum fjölda Íslendinga og erl. manna hefur Hallgrímur kynnt landið og sögu þjóðarinnar.
Hallgrímur sá bókahlaðana í kjallara skólans og þótti illa horfa um hag þessa gamla og merkilega safns. Skrifaði hann grein í blaðið Skjöld og hvatti eindregið til þess, að safnið yrði endurreist. Hann lofar fyrir sitt leyti fylgi við hið vanhirta safn. Vanrækslusyndirnar verða ekki kenndar neinum sérstökum, hitt er mest um vert, að safnið verði endurreist. „Allir bókelskandi, hugsandi menn trúa því, að bækur, sem geyma göfugar hugsanir, muni vekja lesandanum samskonar hugsanir og tilfinningar.“ Þá segir Hallgrímur, að það sé ekki nóg, að bókavörðurinn hirði um sitt safn, hann þurfi líka að geta leiðbeint. Víst sé fjárhagur bæjarins ekki góður, en sé öðrum fjölmennasta kaupstað landsins um megn að reka safnið, þá sé illa farið. Hæg er leið niður á við. Og vonandi sé Vestmannaeyingum metnaðarmál að reisa safnið úr rústum hið fyrsta. Að lokum segir Hallgrímur, að hann hafi kynnt sér meðferð safna, flokkun og spjaldskrárgerð, og býður aðstoð sína til þess að gera safnið starfhæft að nýju.
Var nú brátt hafizt handa að koma safninu í viðunandi horf, bækurnar hreinsaðar, þurrkaðar og settar í skápa. Vann Hallgrímur að því um sumarið, að gera safnið útlánshæft, og í byrjun október 1924 hófust svo útlán í vesturenda kjallara barnaskólans. Varð aðsókn strax allmikil.
Hallgrímur var ráðinn bókavörður við safnið 15. sept. 1924. Var hinum nýja bókaverði falið að semja spjaldskrá yfir safnið og skipulagsskrá. Starfstíminn var ákveðinn 1. okt. til 30. apríl og afgreiðslutími tvisvar í viku, tvær klst. fyrir hádegi á sunnudögum og síðari hluta miðvikudags. Afnotagjald kr. 2.00 á ári, en var fljótlega hækkað í 3 krónur.
Skömmu eftir opnun safnsins skrifar Hallgr. bókavörður í blaðið Þór, að mikið af bókum safnsins sé glatað og því ekki hægt að nota eldri skrár. Verði lánþegum því leyft að skoða í hillur, en beðnir eru þeir að rugla ekki röð bóka né fleygja þeim flötum. Fljótt var þó hætt að hafa ,,opnar hillur“, enda of þröngt um safnið til þess.
Ný reglugerð fyrir safnið var samþykkt í bæjarstjórn 1. nóv. 1924. Er hún í fáu frábrugðin reglugerðinni frá 1905, nema til samræmis við breyttar aðstæður; t.d. að safnið sé eign Vestmannaeyjabæjar í stað sýslubókasafns. Fellt var ákvæði um, að bókfróðir menn skyldu jafnan skipa safnstjórn.
Þótt safnið væri nú tekið til starfa að nýju, var stærsti vandi þess óleystur: húsnæðisskorturinn. Kjallarinn í skólanum var aðeins neyðarúrræði. Þá gerðist það, að Jón Jónsson útgerðarmaður í Hlíð kemur fyrstur manna með þá uppástungu á opinberum vettvangi, að byggja bókhlöðu í Vestmannaeyjum. Jón skrifaði grein um safnmálið í Skjöld 30. janúar 1924: Bókasafnið á götunni. Jón segir m.a., að um áraskeið hafi bókasafnið verið þrætuepli og eigendunum til skammar. Nú þurfi að bregða við og byggja yfir safnið. „Að eyðileggja þessa gullvægu eign með hirðuleysi eða brenna henni er hreinn og beinn glæpur,“ skrifar Jón. Þá birtir Jón sundurliðaða áætlun yfir byggingarkosnað sæmilegrar bókhlöðu, og niðurstaða hans er sú, að heildarkostnaður muni nema 2.789 krónum. Í niðurlagi greinar sinnar segir Jón, að hann voni, að bæjarfulltrúarnir finni annað og viturlegra ráð en að bera bækurnar út, og bendir á ágóða af skemmtunum til tekjuöflunar. Og nú ættu sjómennirnir að heita á bókasafnið um fjárframlög. Sjómennirnir í Eyjum hafa aldrei brugðizt liðveizlu við góð mál.
En svo fór um sjóferð þá, að þótt mikið væri byggt í Eyjum, þótti ofrausn að byggja yfir bókasafnið.
Drífandahúsið, Gefjun. Bókasafnið var til húsa á efri hæð til hægri.
Húsnæðismálið leystist þó vonum fyrr — þó ekki um langa framtíð. Er útlán höfðu farið fram í kjallaranum í eitt ár við ærin þrengsli, bauðst safnnefndinni til leigu tvö herbergi uppi á lofti í húsi Kaupfél. Drífandi, þar sem nú er nefnt Gefjun. Á fundi bókasafnsnefndar 10. nóv. 1925 er rætt um bústaðaskipti safnsins og samþykkt að taka tilboðinu. Var þá í fyrsta sinn hægt að hafa lesstofu opna og fjölga útlánstímum. Húsaleigan var 80 kr. á mánuði.
Í bæjarstjórn er bygging safnhúss fyrst á dagskrá 12. desember 1929. Var þá borin fram svohljóðandi tillaga (tillögumanns ekki getið): Bæjarstjórn samþykkir, að gerðar séu áætlanir og teikningar um fullkomið bókasafn fyrir bæjarfélagið með fullkomnum lesstofum og skrifstofum handa sjómönnum sem stunda hér atvinnu.“ Þessi tillaga var felld með 4 atkv. gegn þremur. Er þá bókasafnsbygging úr sögunni að sinni. —
Könnun á safninu hafði leitt í ljós, að í það vantaði fjölda bóka. Var reynt að ná sem mestu inn. Páll Bjarnason skólastjóri skrifaði grein um vöntun bókanna í bæjarblað 24. apríl 1924. Segir þar, að bækur safnsins séu um allan bæ og þurfi að safna þeim saman sem allra fyrst. Skil urðu þó vonum minni, enda ekki á vísan að róa, hvar sumar bækurnar voru niðurkomnar.
Eyjamenn fögnuðu endurreisn safnsins og varð aðsókn allmikil, þótt bókakostur væri ekki mikill. Eftir fyrsta starfsárið sagði Hallgrímur bókav. í blaðagrein, að safnið hafi nú haft bústaðaskipti; flutt í Drífandaloftið, og verði þar opin lesstofa jafnframt útlánum. Lesstofan verði opin þrisvar í viku og útlán verði sunnudaga kl. 9,30—11,30 f.h. og miðv.d. kl. 4—7. Safnið verði minna í sniðum en æskilegt væri, en til þess að gera það stórt og vandað á stuttum tíma þyrfti of fjár. „Hitt er markið, að það geti sem fyrst orðið fróðleiks- og menntabúr, geymi það sem fegurst og spaklegast hefur verið ritað utan lands og innan.“ Þá segir bókavörðurinn, að safnið muni ekki viða að sér öllu því skáldsagnarusli, sem út er gefið, heldur velja það bezta. Þá eru notendur hvattir til að fara vel með bækurnar, en á því sé ærinn misbrestur.
Þá segir bókavörður frá myndarlegri bókagjöf Sigurðar Sigurðssonar, lyfsala og skálds í Arnarholti. Þann 30. nóv. 1925 færði hann safninu 50 bindi bóka um ýmis efni. Alllöngu síðar segir Hallgrímur í grein, er hann nefnir „Bókasafnið og Sigurður Sigurðsson“: ,,Eitt augljósasta menningarmark hverrar þjóðar er að eiga góð bókasöfn. Ef ég væri spurður, hver væri helzti stuðningsmaður hins litla bókasafns, mundi ég svara: Sigurður Sigurðsson, sem auk hinnar stóru bókagjafar, færði safninu oft bækur.“
Önnur vegleg gjöf barst safninu 1930, Flateyjarbók ljósprentuð frá Einar Munksgaard, bókaútgefanda í Khöfn. Var það fyrsta, en ekki síðasta gjöfin frá þeim merka manni. — Enn má geta þess, að á þessu árabili voru safninu gefin öll verk Selmu Lagerlöf í ágætu bandi. Gefandinn vildi ekki láta sín getið.
Bókavörður birti skýrslu um starf safnsins árið 1925 í blaðinu Skeggja. Lánþegar voru 208. Flest voru lánuð 194 bindi á dag, fæst 67. Bókaeign mun hafa verið um 1.700 bindi. — Bókavörður segir, að leiðinlega margir spyrji ekki um annað en skáldsagnarusl. Gagnlegt væri að koma á bókmenntakvöldum í húsakynnum safnsins. Svo mun þó eigi hafa orðið, enda ekki hægt um vik í svo þröngu húsnæði.
Bókakaup 1924—1930 voru allmikil. Voru keyptar flestar bækur á íslenzku, sem komu út þessi ár og nokkuð af eldri bókum. Ennfremur eignaðist safnið furðu mikið af bókum á Norðurlandamálum. Samkvæmt prentaðri bókaskrá 1930, hafa verið keypt á þessu tímabili um 150 b. valinna skáldrita á dönsku, auk þess Gyldendals Bibliotek og nokkur merk tímarit á dönsku og ensku.
Fjárveitingar til safnsins á þessum árum voru ekki óríflegar á þess tíma vísu. Niðurstöðutölur reikninga eru frá 3.548 kr. til 4.192 kr. Bæjarsjóður lagði safninu til flest árin kr. 3.000.00. Ríkisstyrkur var kr. 300—350. Árið 1929 báru þeir Ísleifur Högnason og Þorbjörn Guðjónsson fram tillögu um aukafjárveitingu til safnsins kr. 1.000.00 til aukinna bókakaupa, er bæti safninu að nokkru skaðann vegna þeirra mörgu bóka, sem eyðilögðust vegna hrakninga safnsins. Tillagan var samþykkt og réði þar úrslitum, að Páll Kolka greiddi atkvæði með tillögunni.
Fyrir þessa aukafjárveitingu voru keypt á annað hundrað binda, m.a. Gyld. Bibliotek og Salmonsens Leksikon. Þótti sumum nóg um og var rætt um í bæjarblaði, að fjárveiting til safnsins væri nú hvorki meiri né minni en yfir hálfa fimmtu þús. króna.
Til bókakaupa var varið 1.500—2.000 krónum á ári og um 300 krónum til bókbands. Þótt hagur safnsins rýmkaðist verulega á þessum árum, nægði þetta fé þó eigi til stórrar aukningar. Og sjaldan var hægt að eignast nema eitt eintak af hverri bók, sem var þó allt of lítið. Um helmingur árstekna fór í rekstur safnsins, húsaleigu um 1.000 kr. á ári og þóknun til bókavarðar, sem var lengst af 800 kr.
Skýrsla bókavarðar til bæjarstjórnar fyrir árið 1930 sýnir, að fé því, sem varið var til safnsins, var ekki á glæ kastað. Útlán voru þá fjórum sinnum í viku, starfið aukið um leið og bæjarstjórn hækkaði styrkinn. Lesstofan var þá opin öll kvöld kl. 8—10 og þar gátu setið 20 gestir í einu. Voru lesstofugestir 400. Fastir lánþegar voru 223 og ritaukinn á árinu 500 bindi. Meðaltal útlána var 1.300 á mánuði, flest í des., 1926 bindi, fæst í júní 236. Útlán flokkuð eftir efni voru: Skáldrit á íslenzku 2.731, skáldrit erl. þýdd 6.028, skáldrit á erlendum málum 1.020, náttúrufræði 240, heimspeki og trúmál 670, tímarit 900, sjónleikir 144 og ýmislegt blandað efni 668 bindi.
Í bókasafnsstjórn 1924—1931 áttu sæti eftirtaldir menn: Hallgrímur Jónasson var í stjórn öll árin. Flest árin komu fram tveir listar og var Hallgrímur oft á báðum listum. Ágúst Árnason kennari var í stjórn 1924—1927, Páll Bjarnason skólastjóri 1924—1927. Lárus J. Johnsen var kosinn í bókasafnsstjórn 1928 og átti sæti í henni til 1930. Ísleifur Högnason 1928—29. Páll Kolka 1930—31. Þorsteinn Þ. Víglundsson átti sæti í stjórninni 1931.