Sögur og sagnir úr Vestmannaeyjum/Formannavísur og hásetaraðir

Formannavísur og hásetaraðir.

Í verstöðvunum tíðkaðist það áður fyrri, að kveðnar voru vísur um formenn fyrir skipum þeim, sem gengu til fiskveiða um vertíðir, og um háseta á skipunum. Voru vísnaflokkar þessir nefndir formannavísur og hásetaraðir. Þetta tíðkaðist einnig í Vestmannaeyjum. Elztu formannavísur, sem nú eru kunnar þaðan, eru frá vertíðinni 1765. Höfundur þeirra var Magnús Magnússon frá Úlfsstöðum í Landeyjum, og mun hann hafa stundað sjóróðra í Vestmannaeyjum um þessar mundir. Í ljóðabréfi frá árinu 1762 kemst hann svo að orði:

Eg verð að fara í Eyjar út,

ekki heima lifað get,

einhver selur soltnum grút,

af sjófanginu flest ég ét.

Að öðru er mér ókunnugt um æfiferil hans.
Þá eru til formannavísur frá vertíðunum 1821 og 1827. Hinar fyrri eru eftir Jón Jónsson skálda, sem drukknaði í Álunum árið 1843, en hinar síðari eftir Sigurð Breiðfjörð. Dvaldi hann í Vestmannaeyjum árin 1824—1828 og bjó í Breiðfjarðarhúsi. Var hann beykir við Garðsverzlun þessi ár, en mun einnig hafa stundað sjóróðra um vertíðar, eins og þessi vísa úr formannavísum hans bendir til:

Einn Guðmundur út á sund

Eyjólfs kundur dregur,

mér hann blundinn morgunstund

meinar undarlegur.

Frá vertíðinni 1840 voru einnig til formannsvísur eftir Pál Jónsson skálda, en þær munu nú vera glataðar, nema upphafið (Lbs. 1200, 8vo). Um Vestmannaeyjaformenn eru ennfremur til formannavísur eftir Jón skálda frá vertíðinni 1841, og er þetta fyrsta vísan:

Ljóð af minni og munni fá

mars ef kynni um húna

þriðja sinni Eyjum á

ætla ég að spinna núna.

Yngstar formannavísur í Vestmannaeyjum munu vera frá því nálægt 1890, og eru þær eftir Jón bónda Ólafsson á Grjótá og Sámsstöðum í Fljótshlíð, og verða þær prentaðar hér. Um sömu mundir orti Þorkell Ólafsson vinnumaður á Ofanleiti hjá séra Stefáni vísur um háseta á áttæringnum Haffrú. Þó kveðskapur þessi hafi ekki skáldlegt gildi, er sumt vel kveðið, og eru vísur þessar að öðru leyti fyrir margra hluta sakir merkilegar og fróðlegar. Fara hér á eftir hinar elztu og yngstu.

Formannavísur

Magnúsar Magnússonar vertíðina 1765.

I. Kafli.

Um tíæringana.

Upp telja alla vil ég

Eyjaformenn, sem fleyjum

stjórna með stilling hreinni

standi því fylgir vandi.

Kveðið þó lítt sé lipurt

ljóðasafn, vinir góðir,

sízt skal þó lýði lasta

lóni — með boðnu — Sónar.

Bjarni Magnússon.

Fínn er formaður Bjarni

fyrstnefndur geymir lista

Magnússon minnst sem dignar

mær Ránar hæst þó bærist.

Kvakar í kirkju líka

klerka þjónn sóma merkur

flæðar fálka ótrauður

fljúgandi reynir drjúgum.

Ormur Jónsson.

Æðandi áls á búðir

Ormur lítt hræðist storma

kappaval hefur heppinn

horskur veiðandi þorska

siðprúður sæmda maður

súða hjört löngum knúði

vel gætinn álku ála

ýrabör löngum stýrir.

Guðmundur Pálsson.

Guðmundur sels á svæði

setur þess verður getið

flæðar dýr öngla auðugt,

arfi Páls næsta djarfur,

fiskinn við glímir gæzku

góðlyndur hann þó fyndist

siglu vel frægur fugli

fýrugur jafnan stýrir.

Guðmundur Eyjólfsson.

Guðmundur líka leiðir

liðugt vel þekkti smiður

Fortunu á fiska lónið

fjáður af hagleiks dáðum

flytur á flæðarbrautum

frú á Týs rasta búa

áseta allvel kætir

einatt með fróðleiksgreinum.

Hallvarður Markússon.

Hallvarður frægð ei fellir

frómleiks iðkandi sóma

hauk lætur hrannar kreika

Hræsvelgi þrátt nálægist.

Gildur á geddu veldi

gleypi járns dauðum steypir,

dvelur oft dröfn á hvala

drótt meður fram á nóttu.

Jón Jónsson.

Jón einn góðfrægur greinist

glaðlyndur hér formaður

Kirkjubæ oft frá arkar

eyðir stáls hvals á breiður

lætur um lýsu brautir

lýði knörr meður skríða

slingur nóg fisk að fanga

frækinn hóflega sækir.

Jón Þorsteinsson.

Jón Þorsteins sagður sonur

sannnefndur einn formanna

lóðs kennist líka þessi

ljær dönskum hönd með æru.

Frómur sá lætur sveima

sundajó ufsa um grundir

hann löngum gjörir ginna

grunnung úr síldar brunni.

Jón Nathanaelsson.

Nathanaels er nýtur

niðji Jón sá hinn þriðji

einn hér á Eyjum stjórnar

alþekktur finnst til valinn,

bör álma blossa hlýra

bræði sá aldrei hræðist

friðríkur sæ val súða

synda lætur hlé strindar.

Erlendur Ólafsson.

Erlend ég einn fæ greindan

Ólafsson þeim í skóla

stjórnari stilltur gjarnan

strindar þrátt sézt á linda

sunda gamm sá vel reyndur

sendir af Óðins kvendi,

leiðir svo fremda fjáður

fisk heim á hlunna diski.

Ögmundur Pálsson.

Ögmundur í það standið

orðinn er settur forðum

borða sá brims á jörðu

blakk lætur tíðum flakka

slingur með stjórnar strenginn

stafn setur bring á drafnar

leiðir fisk karfa úr kvíum

kvíðalaust sezt á víði.

Pétur Snorrason.

Pétur um lýsu lautir

latur sízt jafnan ratar

rostunga ræfurs hestinn

renna, hlés elda spennir,

lætur með lýða sveitum

leiðist ei fisk að veiða

spakur á sperlings mauki

spora land hefrings þorir.

Hallur Hróbjartsson.

Tólfæring út á elfu

allvel Hróbjartsson Hallur

keyrir á kembings mýri

kári þá veltir báru

forðast ei fisk að myrða

flyðrum sízt vægðar biður

trönu flóðs tólf með fjöðrum

Týr bauga fullvel stýrir.

II. Kafli.

Um bátana.

Jón Snorrason.

Arfi Snorra enn sézt Jón

oft með sjávar hanzka

strítt kann þorra um steinbíts frón

stýra bátnum danska.

Magnús Þorsteinsson.

Magnús þarfi Þorsteins arfi

þorskinn veiðir fleytir djarfi

flæðar skarfi um flyðru leiðir.

Einar Jónsson.

Einar með sinn ára svan

unnar sézt á víðum grunn

greina frá því greitt ég man

grunnungs særir kaldan munn.

Bjarni Jónsson.

Bjarni sézt með sinnið hresst

sá hræðist ei veður hvesst

dregur flest þá sjó á sézt

sinn fær lest nær öldu hest.

Sigurður Guðmundsson.

Sigur dregur sæg á lagar flugu

súða kúði á búðum flúða lúðist.

Reglu fugl með ragli siglu höglar

um reita leita beitu neyta feitrar.

Á græði blíðum grið ef þjóðum eyðir

gírugs rýr ei fira hlýr óhýri

er ólurinn ára mar vel stýrir

þá ála skála stála nál við rjálar.

Jón Jónsson.

Á jónum láa ég fekk séð

Jón frá Háagarði

fyrða knáa flytja réð

fiskinn slá ei sparði.

Jón Þorláksson.

Þorláks knörr Jón arfi ör

ýtir þrátt á hafið blátt

hönd hans snör úr fiski fjör

færir brátt með kaskan mátt.

Auðunn Þorsteinsson.

Auðunn flæða víllaust val

til veiða leiðir

heppinn, knappur, horska þorska

hirðir, myrðir í kyrrð á byrðing.

III. kafli.

Lukkuósk til allra áðurtaldra formanna.

Uppteiknaðra einn sé stjórnar yfirherra

guð, sem situr himni hærra

og horfir jafnvel á það smærra.

Leiði hann þessa um lönd og sjóinn lukkulega

öllu hrindi böli og baga

blessan hljóti heims um daga.

Þeir svo fái þegar af leggja þetta standið

yfir fluttir sorgar sundið

sælu hafnir gleðinnar fundið.

Því friðarins landi formenn á með fögnuð mestum

óska ég lendi og uni að vistum

allir samt fyrir Jesúm Kristum.

Eftir Lbs. 163 8vo bls. 373 og áfr.).

Formannavísur

eftir Jón Ólafsson á Grjótá í Fljótshlíð.

Þá sem fley á flóð draga

finna mega upptalda,

lífs á vegi velmetna

Vestmannaeyja skipstjóra.

Þorsteinn Jónsson þingmaður

þiljuljónið framsetur

hafs um frónið hugaður,

höppum þjónar alvanur.

Þó á bjáti báru þing

brim úr máta um hafrenning

njótar kátir nils um bing

nefna bátinn Mýrdæling.

Hannes gætinn Gideón

gana lætur sels um frón,

heppnin mæta hans er þjón,

höppin bæta, en forðast tjón.

Með Áróru Eiríkur

álmaþórinn hugaður,

ráar far ei rás letur

um reyðar flár er skriðdrjúgur.

Haffrú þá af hlunn setur

hug af þjáist fjörugur,

sjóa stjái er sívanur

Sjólyst frá hann Guðmundur.

Dyggð ei brestur hraustan hal

hann þá sést á nausta val,

heyri ég flestra fyrða tal,

formann bezta votta skal.

Enok sunda ágætt ljón,

Ingimundar burinn Jón

um keilu skunda lætur lón

lýra grund þó herði són.

Lukkumiðið Lárus fann

leiðir Frið um kembings rann

seggir sniðugt segja hann,

sæmda iðinn hreppstjórann.

Ólafs hagnað auka má,

ára-vagni stýrir sá,

hrausta bragna hefur þá

höpp, sem magna Farsæl á.

Um þær tíðir Ólafur

út um víði framdregur,

grand ei kvíðir glaðlyndur,

góz á Blíðu heim flytur.

Ingimundur ára-dýr

út um grundir reyðar knýr,

greiðist mundum gróði nýr

gæfa að þundi ferða snýr.

Sínum stýrir sæ-hesti

Sigurður í Brekkhúsi

fram um mýrar flatlendi

föng órýr þar aflaði.

Geddu-lónið glaður um

gamli Jón í Presthúsum

mastra ljónið lækkar um

lýsu-frón með þorskinum.

Arfi hans, sem heitir Jón,

heppni er manns um karfa frón,

hlýtur vansa sízt við són

sævar skans þó báru ljón.

Sæmundur um síldar-rann

sínu liði stjórna kann,

halinn styður hamingjan

höfrungs iðum þrautvanan.

Eggert borða birni úr vör

beita þorði stórt með fjör

oft dró forða upp á knör

yggur korða lundspakur.

Út frá nausti Bjarnar bur

Bogi hraustur formaður

gnoð á flaustur framsetur

fiska haustar lífdagur.

Jósep borða jagar kið

jöfur korða gott með lið

áls um storðir unir við

auka forða, hraustmennið.

Öllu tjóni að afstýra

eins má Jón á Gjábakka

kringum frónið farsæla

fer með þjóna hlutmarga.

Hásetaröð

eftir Þorkel Ólafsson á Ofanleiti.

Fremstan Sæmund fyrðar líta

frí við allan knur

öðlast mun sá orku nýta

Ingimundar bur.

Halldór fylgir hýru mengi

í þó hafi daprazt sjón,

óska ég hreppi æru gengi

ufsa fram um lón.

Ársæll fylgir ötull mengi

ufsa fram um hlað

er á knör með ærugengi

Önundar frá stað.

Siggi orku sýnir nýta

síldar fram um æ

en í vor sér ætlar flýta

út í Þykkvabæ.

Guðjón þorskinn gjörir fanga

þó geysi Ránar hver

og svo mæðu eftir langa

upp að Dölum fer.

Litli Thomsen lið vill sýna

á landi og sjó með kurt,

ég er það ei upp að tína,

þó ýmsir kalli hann furt.

Einar sýnir orku rama

aldrei glaðværð brá,

af því mun hann öðlast frama,

Akurey er frá.

Andóf Pálmi ötull stundar,

þó ei sé gáfna þrot,

en í vor hann ætlar skunda

út í Rimakot.

Frá Ofanleiti orku-ringur

er á þóttu glað

baular þetta böguglingur

brögnum lyndir það.

Gamli Magnús gjörir róa

geðspekt með sér ól

en nær fer af ufsa flóa

upp að Búðarhól.

Bjarni Þorsteins burinn glaður

býr sig út á sæ,

til allra verka er óstaður

er frá Gvendarbæ.

Miðskipa á mastra dýri

mætur Vigfússon

gáfnaslingur grérinn hýri

girnist fiskavon.

Þarna fram um þöngla mýri

þá Jón Guðmundsson

í austurrúmi á öldu dýri

afla girnist von.

Kimningi minn kær og glaður

kemur Sjólyst frá

til allra verka orku-hraður

eins á land og sjá.

Formaður á fyrri tíðum

frægur Guðmunds bur

hreppir lof af höldum fríðum

heitir Sæmundur.

Vigfús Skeving væna þáði

vizku af herrans náð

sinnar iðju sá vel gáði

svalt um haf og láð.

Ég vil ekki Jóni gleyma

þá jór á æginn fer

banda stinnur Baldur seima

brögnum yndi lér.

Guðjón þorskinn fjöri firti

þó faxi Ránar mey

ýmsum fremur ég hann virti

þá út á gengur fley.

Þorbjörn minn ber þrekið góða

þorska fram um beð,

fyrðum réð sitt fylgi bjóða

frægð og prýði með.

Ekki má ég eftir skilja

öldung fullorðinn

ekki mun sitt aflið dylja, br>

þó aldan velti stinn.

Hraustur stýrir hrannar dýri

horskur Ögmunds bur

handar mjalla hlynur skýri,

heitir Sigurður.

Flapur þetta falli niður

forláts ýta bið

alla þá, sem auðnan styður

öðlizt herrans frið.

(Eftir handriti Guðm. Finnssonar, Pétursey, í eigu Ottós Hannessonar, Urðaveg 17. Skrifað 1891).

• Efnisyfirlit: Sögur og sagnir úr Vestmannaeyjum