Sögur og sagnir úr Vestmannaeyjum/Vestmannaeyjabragur

Vestmannaeyjabragur.

Jón skáldi

(Álit og dómar ýmsra útsveitamanna um Vestmannaeyinga og þeirra lífernisháttu, ódyggðir, drykkjusvall, lauslæti, þjófnað, drauga, forynjur, útburði og meinvætti í plássinu, ásamt mitt álit yfir allt hið áðurnefnda eftir 15 vetra reynslu).

Lag: Hjöluðu tveir í húsi forðum.

Eyjamenn þá aðrir lasta,

og óforþéntum steini kasta

upp á þeirra bakið breitt,

og Ólaf kóng þeir um mest skrafa,

sem aldrei heyrt né séð hann hafa,

til þakka tek ég það ei neitt.

Úr fjarliggjandi sýslna sveitum,

(svo við þar af dæmis leitum),

um þá slíkt ég vitnað veit:

Að varla sé í húsum hæfir,

hér til tæpast niðurgræfir

í guðs barna akurreit.

Orsök þar til á að vera:

Ávextina góða bera

unnt þeim varla orðið sé,

heldur skammir háskalegar,

hóran, stuldur, morð og lygar,

sé þeim daglegt sælgæti.

Þar eru engir undanteknir,

en inn í sömu forsmán reknir,

karlar, meyjar, konur í byggð.

Ást til bróður enginn snúi,

eða sínum maka trúi

hjúskapar um hreina tryggð.

Þar á að vera um hölkn og hauga,

háskalega fullt með drauga

í dimmunni þegar dagsett er,

sem villa menn og færa úr fötum,

forynjur þar standa á götum,

líka stöku landvættir.

Útburðir um hraun og hóla

í hretviðrunum ýla og góla,

óljós þegar hylur hvel.

Vafðir flíkar dökkri dulu,

drengir engir vera skulu

á ferli þá, ef fara á vel.

Skrímsli þar í skýlast fjöllum,

skaðvænlegt er mönnum öllum

í sumum stöðum síga þar.

Sjávættirnar sjást af unni,

sem rétt undan ólukkunni

boða neyð í byggðirnar.

Akurdraug þar ýmsir líta,

ásjón þó ei beri hvíta

(hjátrú manna helzt svo við).

Prestur Skers um reyðar reiti

rær oft upp að Ofanleiti

nóttina fyrir nýárið.

Það var líka, satt að segja,

að sóknar hirðir Vestmannaeyja

hökla bjálka hýrt tók við,

stofuna í til staupa benti,

steinnökkva, sem Vík í lenti,

setti á flot um svartnættið.

Hann Neptunus heit sín efndi,

í helli sela fjölda stefndi,

þrettánda þá komið var kvöld.

Í álögum þar ýta dróttir

eru selir mosflekkóttir

forlagadísna fyrir völd.

Um þeirra dóma þori ég skrafa,

þetta, sem að talað hafa

opinbert í eyru á mér.

Á meining eina margir þustu,

meðal- bæði og fávísustu,

til blygðunar sjálfum sér.

En það sérhver antók maður,

að írskra þræla flóttastaður

furðuverka hólminn hét.

Þá Hjörleifs drápi regin reiddust,

en reka í Ingólfs greipar neyddust

feigðin hvern, sem falan lét.

Reiknað ártals rétt hef letur,

róið í Eyjum fimmtán vetur,

hinzta loka hafði kvöld,

brúkaði bæði eyru og auga

til eftirtekta um menn og drauga

að fella vitni framantöld.

Því mér skylt að vitna vert er,

hvað virðing manna og æru snertir

eftir því sem um er téð,

með sjón á lifnaði sívakandi,

syndugri menn en inn á landi

hvergi í Eyjum hef ég séð.

Gestrisinn og greiðasaman,

góðviljugan, dyggðataman,

drottinn mann þar margan á,

er sínum gætni hefur á högum

og hamingjunnar fagnar dögum,

vonandi himna velferð á.

Breyskir samt í bland þar finnast,

sem berjast kannske, þegar þeim sinnast,

líka slíkt á landi skér,

sættast máske á sama degi,

sólina láta renna eigi

fyrr en saminn friður er.

Og þó slíku út af beri

og áklagandinn stefnu geri

hinum, sem á hlut hans lék,

sjaldgæft mun að hatur hittist,

hóli drunga fyrir styttist,

nærri því sem barndómsbrek.

Og þó víns þar drottni drykkja,

dugar ekki um slíkt að þykkja,

í þeim selskap alvanann,

því flækir sínu Bakkus bandi,

bæði þar og inn á landi,

hvern, sem til þess hentan fann.

Þröngur stekkur fyrir fjölda,

farðu til og sæktu hölda,

safnaðu í flokk úr sveit til lands.

Á einnar mílu ummáls bletti

alda faðir þarna setti

hátt á þriðja hundrað manns.

Taktu þá burt og flyt oss fenginn,

fjölda þinn og gá hvort enginn

óráðvandur af þeim sé?

Á það sérhver ætti að minnast,

að allsstaðar mun mega finnast

misjafn sauður í mörgu fé.

Almenningsins orðstír fróma

enga met ég leyndardóma,

hver einn lýsir sjálfum sér.

Næsta breyskir ýmsir eru,

sem yfirbót í raun og veru

gjöra ei þá, sem augljós er.

Þó engan vilji ég brigzlum berja

beimum dugar ekki að verja

gamlan þaðan kominn kvitt.

Sannleik hans um enginn efist,

oft og þrátt þar hafa gefizt

menn, sem girntust meira en sitt.

Nokkrir straff af stuldri hlutu,

til stórhöfðingja liðsbón skutu,

varð þó kviður heimsins háll.

Ágirnd rót hins illa væri

öllum, sem að varast bæri,

sagði forðum sankti Páll.

Þó eru færri er þvílíkt æfa,

þökk sé drottni að soddan gæfa,

í hólma nefndum hafði stað,

á fleiri bæjum frómir búa,

er föður ljósa von á snúa,

og annarra láta óhaggað.

Um laussinni þó lýðir klagi,

lands í fleiri stöðum bagi

af því hlauzt, vorn hólma í kring,

allvíða á Adam heima,

í eskjum klaustra er bágt að geyma

tímgunarstarfa tilhneiging.

Hvaðan eru Eyjabúar?

Eg vil vera þeirrar trúar,

að yfirvega, um það las.

Eru þeir himni ofan af dottnir,

í urtagörðum máske sprottnir,

eða út á jörð sem annað gras?

Mennirnir eru af meginlandi,

margir tíð á uppvaxandi

söfnuðust þangað seinna og fyrr,

misjafnir til kyns og kosta,

kannske, lyga, stulds og losta, —

þó taum á hefði — til hneigðir.

Lögðu og þangað leiðir kringar

lítilfjörlegir mannaumingjar,

upp til hópa hvatt og blautt,

og þóttist fá hjá fyrir verandi

fæði meira en inn á landi,

hvar byggðarlag að björg var snautt.

Skaftárgljúfurs undan eldi

til Eyja trúi ég nokkrir héldi,

húsvilltir að lengja líf.

Veitti guð af vinskap heitum

í Vestmannaey sem fleiri sveitum

fólki þjáðu fæði og hlíf.

Af landi fengnra margra minnast

mun ég, sem að til má finnast,

siðfarsgóðri í sinni stöð,

hamingjan sem á hólmann setti,

heiðri þar og efnum metti,

í betri og helztu bænda röð.

Eyjaprestar eru af landi

æðimargir fyrr þjónandi,

fæddir bæði og fræddir þar,

allflestir í ærugengi

áunnið sér því hafa lengi

sóma og hylli safnaðar.

Skiptjón hinnzt þá fólki flestu

fækkaði, landsmenn ekkjur festu,

una ráði og efnum þeir.

Máltak lýða löngum skeði,

að landmanns þjónkan sé í veði,

Eyjamaður ef að deyr.

Spillist fólk af fyrir verandi,

sem fer til Eyja héðan af landi?

Rök til þess ei gefast góð.

Á hverja er verið hlaupdóm kasta,

hverja eru menn að lasta?

Sína landa! Sína þjóð!

Aðvaran þar ekki brestur,

í alvarlegum ræðum prestur

kennir feta götu guðs,

hyggju ber fyrir safnaðs sálum,

sátta biður hjartans málum

og eilífra tíða alfögnuðs.

Dagfar kenning hvergi hrindir,

hann þó manna straffi syndir,

vottar drottins nóg sé náð,

ávöxt girnist orð sín beri

athugalaus því neinn ei veri

að höndla boðið hjálparráð.

Þar eru margir fimir í fjöllum,

og fýrugir að störfum öllum,

vistaföng að vinna sér,

plássið gott af boða og björgum,

blessan þar af veitist mörgum

lýðum þar og líka hér.

Ár um tvítugt eitt er síðan

á Vestmanna hólma fríðan

í fyrsta sinni fæti sté,

dags við þrot hjá drabbi og svakki

dvalið hef þar oft á flakki,

en enginn litið ódæmi.

En ei þarf um orð að ræða:

Unt væri draugum mig að hræða,

vesælli þó væri í mynd,

já, útburðir á öðrum fæti,

ef til væri skelft mig gæti,

og skaðleg sérhver skepnukind.

Eg vil meina að innbyrlingar

orki að gjöra sjónhverfingar,

og óttafullum augnaspaug.

Trúgirnin kann til að stoða,

og töluverðan mynda voða

af áðurnefndum Akurdraug.

Skrímsli þar í felist fjöllum,

fádæmum þeim neita ég öllum,

hjátrúin, sem getið gat,

hann, sem sé í hættum Eyja

hafði ekki af slíku að segja,

ellegar hann, sem undir sat.

Hvað nú meira í hugsan bundið,

sem hjátrúin gat upp á fundið,

neita ég hreint þar hafi stað,

hvorki á sjós né hamravegum,

hindurvitnum óguðlegum

til kinhroða þéni það.

Í björtu og dimmu um straum og stræti

stöðugrar sérhver jafnan gæti

varygðar, sem vit gat þekkt,

öllum þeim frá háska hlífi,

er hjálpar æskja sínu lífi,

voldug drottins varatekt.

Þann 3. júní 1841.

Jón Jónsson

(Eftir frumriti höf. í handritasafni Landsbókasafns nr. 44, fol. Höfundurinn, Jón skáldi, drukknaði í Álunum haustið 1843. Kvæðið er einnig að finna í handritasafni Hins íslenzka bókmenntafélags í Landsbókasafni nr. 29 í áttblöðungum við tölululið 21).

• Efnisyfirlit: Sögur og sagnir úr Vestmannaeyjum