Sjómannadagsblað Vestmannaeyja 2005/Veðurdagbækur Finns í Uppsölum
Fyrir nokkru komust í fórur mínar merkilegar heimildir um sögu Vestmannaeyja. Það eru veðurdagbækur sem Finnur Sigmundsson í Uppsölum ritaði á árunum 1924-1945. Bækur þessar fékk Steina Margrét, dóttir Finns, Haraldi Guðnasyni, bóka og skjalaverði, eftir dauða móður sinnar og konu Finns, Þórunnar Einarsdóttur.
Dagbækurnar eru um veðurfar í Eyjum. Framan á elstu bókinni, frá 1924, stendur: „Minnisbók“ og fyrir neðan: „Veðurathuganir ...“ Þótt Finnur haldi sig nær einvörðungu við veðurlýsingar framan af tekur þó að fljóta með ýmislegt annað efni, skipakomur og sjósókn, þ.e. hve margir bátar séu á sjó, og aflafengur, svo og ýmislegt annað efni. Sjálfur var Finnur aldrei sjómaður en lifði og hrærðist í samfélagi útgerðar og fiskvinnslu. Hann átti um tíma hlut í tveim bátum. Öllum, sem til þekkja, ber saman um að Finnur hafi verið einstakt ljúfmenni, glettinn og gamansamur, en orðvar og umtalsfrómur. Hann var vinamargur og átti enga óvini. Ber þar saman rituðum heimildum og umsögnum þeirra sem muna hann og þekktu. Það fór ekki mikið fyrir Finni í bæjarlífinu en hann vann verk sín, sum erfið og óhreinleg, af kostgæfni.
Finnur Jósep Sigmundsson, eins og hann hét fullu nafni, var fæddur í gömlu Uppsölum í Vestmannaeyjum 29. jan. 1889. Hann náði háum aldri sinnar tíðar, dó á 78. aldursári, 25. ágúst 1966. Hann bjó í Vestmannaeyjum alla sína ævi, hafði góða heilsu fram á síðustu ár. Hann var grannvaxinn, ekki hár, léttur í spori og léttur í anda. Finnur var krati, fylgdi Alþýðuflokknum að málum og var stundum á lista flokksins fyrir bæjarstjómarkosningar, en var aldrei með pólitískar stælur, hávaðalaus á því sviði eins og öðrum, segir Haraldur Guðnason um Finn. Kirkjurækinn var hann, átti fast sæti á fremsta bekk fyrir framan kór í Landakirkju, norðan megin. Áhuga hans á kirkju og kristindómi sér stað í dagbókarfærslunum, t.d. getur hann sérstaklega um messur umsækjenda um prestaköllin í Eyjum.
Foreldrar Finns, Ragnheiður Sveinsdóttir og Sigmundur Finnsson, voru ættuð af Rangárvöllum og úr Skaftafellssýslu. Þau eignuðust fjögur börn, tvö komust upp, Finnur og systir hans, Guðrún. sem var búsett í Hafnarfirði. Þau bjuggu í Eystri-Uppsölum upp úr aldamótum en byggðu með syni sínum nýja „Uppsali“ 1913, þá sem enn standa við Faxastíg, sunnan við Betel. Smiður var Magnús Ísleifsson í London. Þar átti Finnur heima upp frá því.
Framan af ævi stundaði Finnur ýmsa almenna vinnu, þótti góður flatningsmaður. Hann átti hestvagn og hesta og ók fyrir fólk ýmsum nauðsynjum. Til afreka má telja, eftir því sem Einar í Betel segir í minningargrein um Finn, að hann ók möl og sandi í barnaskólann, þegar hann var reistur 1915. Hann mokaði öllu efni í vagninn sjálfur inni í Botni og teymdi hestinn upp á skólalóðina en sat vagninn niður eftir. Síðar eignaðist Finnur bíl í félagi við aðra og ók sorpi á vegum bæjarins og hreinsaði kamra og kom því gumsi öllu í lóg, væntanlega austur á Urðum eða vestur á Hamri. Mundi slíkt rekstrarfyrirkomulag nú heita einkaframkvæmd. Finnur var orðlagt snyrtimenni svo að þar var réttur maður á réttum stað. Hann var reglufastur í líferni sínu, tók daginn jafnan snemma, stundum milli kl. 4 og 5 á morgnana. Hann var starfsmaður bæjarins í hálfan þriðja áratug og átti m.a. þátt í stofnun starfsmannafélags bæjarins.
Finnur var lengi piparsveinn en kvæntist 17. des. 1921 Þórunni Soffíu Einarsdóttur frá Viðvík við Bakkafjörð, „Tótu í Uppsölum,“ mikilli röskleikakonu og fór hún mjög fyrir þeim hjónum í flestu. Hún hafði kostgangara um mörg ár yfir vertíðina en féll aldrei verk úr hendi endranær við bakstur, matargerð og sauma. Þórunn var fædd 17. apríl 1898 og því nær 10 árum yngri en Finnur. Foreldrar hennar voru Einar Jóhannesson og Margrét Albertsdóttir og bjuggu þau í Eyjum um nokkur ár. Aðeins 16 ára að aldri fór Tóta til Seyðisfjarðar og vann þar á hóteli í um 5 ár þangað til hún fluttist til Eyja. Til er rissmynd af hóteldömunni sem einn gestanna gerði og hét sá Jóhannes Kjarval. Tóta þótti glaðvær kona, fríð á yngri árum, en þykknaði nokkuð með aldrinum. Hún var gestrisin og höfðingi heim að sækja. sá gjarnan betri hliðina á hverju máli, góðgjörn og hjartahlý, raungóð manneskja, segja menn. Heimili þeirra Finns í Uppsölum var orðlagt fyrir myndarskap, í senn snyrtilegt og hlýlegt.
Finnur og Tóta eignuðust þrjú börn. Elstur var Flosi, fæddur 1922, skipasmiður að mennt og atvinnu lengstum. „Flosi Finns“ eða „Flosi í Uppsölum“ var kunnur maður í Eyjum á sinni tíð, myndarlegur á velli og þriflegur maður, glettinn og sagnagóður, einkum er hann sat öls við pel. Hann varð landsfrægur fyrir að sameina olíufélögin í Eyjum í einni slöngu (með samræmdri verðskrá) eftir að eldur kom upp á Heimaey 1973 og birtust víða myndir af honum við afgreiðslu. Flosi lést 1986. Annar sonur þeirra í Uppsölum var Sigmundur, fæddur 1923; hann lærði til loftskeytamanns en fluttist um miðja öld til Ástralíu og fékkst þar við kaupsýslu og útgerð, giftist og á afkomendur þar. Sigmundur lést 1977. Einkadóttir þeirra hjóna og yngst barna þeirra er Steina Margrét sem enn lifir við fullan styrk, fædd 1926. Hún býr nú í Kópavogi og er gift Friðriki Haraldssyni bakara, ættuðum frá Sandi í Vestmannaeyjum. Þau hafa verið farsæl í atvinnurekstri sínum, fyrst í Eyjum, síðar á Eyrarbakka og Selfossi og loks í Kópavogi um mörg ár en þangað fluttust þau 1952. „Ömmubakstur“ heitir fyrirtækið og blómstrar í höndum þeirra og barna þeirra. Hjá þeim Finni og Tótu ólst líka upp föðurlaus drengur frá tveggja ára aldri, Jón Bergmann, bróðursonur Tótu, nú trésmiður í Keflavík.
Finnur í Uppsölum var áhugamaður um leiklist og starfaði í Leikfélagi Vestmannaeyja um árabil. Eftir heimildum að dæma (Blik) hóf hann að starfa með „Nýja leikfélaginu“ sem stofnað var 1922. Víst er að hann lék Grím meðhjálpara í „Manni og konu“ 1932 og fleiri uppfærslum. Ási í Bæ segir frá frægri sýningu á „Skugga-Sveini“ veturinn 1934-35 í bók sinni „Skáldað í skörðin.“ Finnur lék þar Grasa-Guddu en Ási sjálfur lék Smala-Gvend. Hrútur Magnúsar á Felli hafði hlutverk í sýningunni og var leiddur á sviðið. Er kostuleg lýsing á því í bók Ása. Margir muna enn Finn í hlutverki Grasa-Guddu, hið síðara sinn, árið 1950, en þá lék Haraldur Guðnason Skugga og Eva Valdimarsdóttir í Bræðraborg lék Smala-Gvend.
Finnur hafði gaman af því að fara á skemmtanir og var annálaður dansmaður, „léttur á löppinni“ eins og Hrefna Oddgeirsdóttir (Bússa) segir, en hún minnist hans frá sýningunni á „Skugga-Sveini“ 1950, „svo geðgóður og yndislegur karl.“ Hún rifjaði jafnframt upp brot úr gömlum gamanbrag þar sem Finns er getið:
- „Finnur Jósep fremstur er,
- fimlega hann sviftir sér,
- Ingi pingi palavú ..."
- „Finnur Jósep fremstur er,
Dagbækur Finns, sem varðveist hafa, eru 22, í fremur litlu broti flestar en sumar eins og venjulegar stílabækur, misjafnlega þykkar þó. Dagbókarfærslurnar hefjast í ársbyrjun 1924 og þeim lýkur 24. júní 1945. Elsta bókin, sem varðveist hefur, frá 1924, er merkt „No 2“ Það bendir til þess að færslurnar hefjist 1923. Ekkert er vitað hvers vegna Finnur hóf að færa dagbækur, né heldur hvort hann bar það við um einhvern tíma fyrir 1923. Líklegt er að eitthvað sé glatað af yngstu bókunum því að síðasta kompan er fullskrifuð og endar í miðju kafi. Færslurnar eru samfelldar allan tímann frá 1. jan. 1924 nema hvað vantar færslur fyrir síðari hluta árs 1943, frá 1. júní til 19. des. og gæti verið að bók með þeim færslum væri glötuð.
Skrift Finns er læsileg og nokkuð lagleg af manni sem lítt fékkst ella við skriftir. Hann stafsetur yfirleitt rétt, en hefur þó ýmis tilbrigði og fer þá stundum eftir framburði sínum. Stöku sinnum bregður fyrir orðmyndum með s.k. „hljóðvillu“ (e fyrir i, t.d.) eða einhljóða-framburði tvíhljóða, u fyrir au: „ustanátt“ t.d. Frágangur allur er skipulegur og snyrtilegur.
Veðurlýsingar Finns hafa sjálfstætt gildi þótt til séu færslur um veður, t.d. í Stórhöfðavita, yfir þetta tímabil. Bæði er að veður er oft öðruvísi í bænum en á Stórhöfða og eins að þær, svo knappar sem þær eru, gefa gott og aðgengilegt yfirlit um veður og veðrabrigði. Sama er að segja um færslur hans yfir vertíðina um sjósókn, hve margir hafi róið og hvernig hafi fiskast. Sérstaklega gagnlegt getur verið að hafa upplýsingar hans um skipakomur þótt grafa megi þann fróðleik upp annars staðar. En forvitnilegast og skemmtilegast er að lesa færslur Finns um ýmsa atburði sem verða í bænum. Má þar nefna komur merkra manna í bæinn, sjúkdómsfaraldra (flensu), strönd, messur, skemmtanir og fleira. Hann sleppir þó mörgu. Mannsláta og slysa getur hann oft. Hann er hvergi persónulegur og getur aldrei um hagi sína eða um fjölskyldu sína. Steina Margrét, dóttir hans, segir að henni sé í barnsminni að faðir hennar sat við dagbókarfærslurnar eftir kvöldmat. En henni gremjist að þess skuli ekki getið 10. júní 1926 að þá fæddist skrifara einkadóttir. Færslan þann dag er svona (stafrétt):
„Logn og sólskinn Esjann kom að ustann Skaftfellingur fór til Víkur.“
Og daginn eftir barnsburðinn, ll.júní 1926, segir svo (stafrétt);
„Logn og inndælt viður Villimóes kom að taka tómar tunnur. í dag hjelt Sigurður Eggerts Lansmálafund og þar áður var Jón Baldvinsson búinn að halda einn og sumuleiðis Jón Þorláksson Fjármálaráðherra og þó var einginn þeirra hjer undir eins í hvört sinn. Í dag fóru Konungsskipinn hjer framhjá á leið til Reykjavíkur.“ (Þar var á ferð Kristján konungur X. og drottning hans, Alexandrína, ásamt Knúti prins, syni þeirra, og öðru stórmenni.)
Faðir Finns, Sigmundur, sem bjó með þeim Tótu í Uppsölum, lést 17. jan. 1941. Færsla þess dags er svofelld (stafrétt):
„Gott veður enn mikil regning fyrir miðjan dag, en þurt eftir það. Þór kom seinnipartinn í dag frá Reykjavík. Í nótt (sem leið) dó á Sjúkrahúsinu hér Sigmundur Finnsson frá Uppsölum hér í Eyjum hann var tæpra 83 ára gamall. Þór fer í nótt kl 4.“
Þótt færslur Finns séu allajafna stuttar og knappar er þó stundum skýrt frá einstökum atburðum sem hafa snortið hann. Hinn 14. des. 1935 skrifar Finnur (stafrétt):
„Suðvestan rok í morgunn, enn ligndi um miðjan dag, enn eftir kl 5 em. rauk hann um norðvestann ofsa hífandi rok og bil 2 menn komu útan af botni um 5 1/2 leitið og hvoldi bátnum og druknaði annar maðurinn Guðmundur Guðmundsson ættaður undann Eyjafjöllum hann ætlaði að verða formaður með m/b Loka Þeir komu úr honum hann lætur eftir sig konu og eitt barn ungt. Í kvöld er frost 3 stig. Í morgum, kom Súðinn að taka síld og liggur hún hjer inni við bryggju, líka kom Gullfoss í morgunn frá útlöndum.“
Færslur hjá Finni verða ekki lengri en þetta. —
Þess má geta að Guðmundur Guðmundsson var fyrri maður Sigríðar Kristjánsdóttur er síðar giftist Guðmundi Kristjánssyni bifreiðarstjóra, Faxastíg 27. Barnið unga, sem nefnt er, þá rúmlega þriggja mánaða gamalt, var drengur, skírður Guðmundur Helgi. Hann lést ungur, hrapaði við eggjatöku í Sæfelli 1953, 18 ára að aldri (sjá Sjómannadagsblaðið 1996).
Atburða veraldarsögunnar gætir ekki mikið í dagbókum Finns, þeim er þrengri stakkur skorinn. Frá því eru þó undantekningar, t.d. D-daginn fræga, 6. júní 1944 (stafrétt):
„Ustan andvari um tíuleitið í dag, enn fór hvessandi og stormur var í kvöld dálítil regning, enn fyrst í morgun var alveg logn. Í dag kom uppí dragnót hjá einum bátnum hér höfuðlaus maður. óþekkanlegur á fötum því fötu voru á þessu. Í dag var gjörð innrás af Bandamönnum og fóru þeir inní Frakkland. Skaftfellingur fór í kvöld til Englands með ísvarinn fisk.“
Þannig blandast heimsviðburðirnir inn í hversdaginn hjá hinum athugula Finni í Uppsölum.
Dagbókum Finns Sigmundssonar verður komið í varðveislu hjá handritadeild Landsbókasafns-háskólabókasafns í þjóðarbókhlöðunni. Þær eru merkar heimildir en jafnframt skemmtilegur vitnisburður um alþýðumann og viðleitni hans til að takast á við tilveruna.