Minningar frá gosárinu 1973

Minningar frá gosárinu 1973 Sigmar Þór Sveinbjörnsson

Hér er áhöfnin á Elliðaey VE

Þann 22. janúar 1973 vorum við á Elliðaey VE 45 á leið í land, höfðum verið að togveiðum á Víkinni og vestan við Portlandið í ágætu fiskiríi þegar gerði snarvitlaust SA-veður þannig að við urðum að hætta veiðum og fara í land. Áhöfn á Elliðaey var: Gísli Sigmarsson skipstjóri, Sigmar Þór Sveinbjörnsson stýrimaður, Magnús Magnússon I. vélstjóri, Eiður Þórarinsson II. vélstjóri, Sigurbjörn Sveinbjörnsson háseti. Við komum í land seinni part dags og lönduðum við Básaskersbryggju. Ég man vel að það var svo mikill vindur að það var varla stætt á bryggjunni, hvað þá heldur upp á bílpalli þar sem ég var að taka á móti og losa úr fiskisílóinu sem landað var með í þá daga. Þetta var áður en fiskikör og kassar komu til sögunnar.

Eftir löndun var gengið vel frá bátnum inn í Friðarhöfn og áhöfnin fór heim. Við Kolbrún Ósk Óskarsdóttir, kona mín og sonur okkar Gísli Sigmarsson á öðru ári, bjuggum á þessum tíma í nýju húsi við Illugagötu 38, vestast í bænum.

Við Kolla fórum í bíó þetta kvöld og þegar við komum úr bíóinu var komið ágætis veður og logn þegar við fórum að sofa um miðnættið. Rétt fyrir kl. 2 um nóttina þann 23. janúar vakti Kolla mig og sagði að það væri einhver að hlaupa í kringum húsið, hún hefði fundið það. Við risum upp og hlustuðum en heyrðum ekki neinn hávaða þannig að við fórum bara aftur að sofa. Seinna gerðum við okkur grein fyrir því að þarna var um að ræða jarðskjálfta sem skók Heimaey þegar gosið kom upp á yfirborðið. Stuttu seinna hringdi síminn og í símanum var Sigurður Óskarsson mágur minn sem bjó þá ásamt konu sinni og börnum við Helgafellsbraut 31, austarlega í bænum. Hann var að láta okkur vita að það væri farið að gjósa austur á Eyju. Þar sem ég stóð við símann gat ég horft austur gegnum eldhúsgluggann á þann stað sem Siggi sagði að gos hefði hafist. Það var ekki um að villast ég sá eldtungurnar stíga þarna til himins. Ég þakkaði Sigga fyrir að láta okkur vita og kvaddi. Kallaði í Kollu og sagði henni tíðindin. Við horfðum dálitla stund á þetta út um eldhúsgluggann.

Það næsta sem ég gerði var, svona eftir á að hyggja, svolítið skrítin ákvörðun, en ég sagði Kollu minni að ég ætlaði að fara austur í bæ að skoða þetta nánar. Ég klæddi mig í föt og dreif mig út í bíl sem reyndar var bilaður því það snuðaði í honum kúpplíngsdiskurinn. Ég var ekki á þessum tíma alveg með það í huga að flýja Heimaey, það var ekki inn í myndinni. Kolla var reyndar ekki hrifin af því að ég skyldi fara þarna austur eftir, en reyndi ekki að stoppa mig. Hún fór að vekja Gísla litla og klæða hann í föt. Ég dreif mig nú af stað og keyrði sem leið lá austur á Eyju til að skoða gosið nánar. Sú sjón sem maður sá þarna austurfrá er ógleymanleg, jörðin nötraði og sérstakur og undarlegur hávaði og drunur fylgdu þessu. Þarna voru margir menn á bílum sem komu vestan úr bæ að skoða þessar náttúruhamfarir í nærmynd. Þessa stund sem ég stoppaði þarna fannst mér gosið magnast. Ekki varð ég var við mikla hræðslu hjá því fólki sem var að koma á svæðið og skoða gosið. Manni fannst gossprungan vera alveg við húsin sem voru þarna austast á Heimaey og ég hafði áhyggjur af fólkinu sem var að koma frá þeim húsum og húsum þarna í kring. Ég tók eftir því að nú var gossprungan að stækka og færst nær sjónum. Í spjalli við menn sem voru þarna í sömu erindagjörðum og ég kom fram að með sama áframhaldi gæti höfnin lokast, þannig að mér var hætt að lítast á blikuna. Ég ákvað því að fara aftur heim á Illugagötu, en vandamál var að snúa við og komast til baka því mikið af mönnum í bílum voru að koma þarna austur eftir til að skoða gosið. Þetta gekk nú fyrir rest og ég komst heim klakklaust, en kúplíngsdiskurinn var farinn að snuða það mikið að ég mátti vera heppinn að komast heim á bílnum. Mér er það minnistætt þegar ég keyrði upp Illugagötu, að Óskar Matthíasson frændi minn og Þóra Sigurjónsdóotir kona hans sem bjuggu þá á Illugagötu 2, voru í austur kvistglugganum að horfa á gosið og veifuðu þegar ég keyrði framhjá.

Þegar ég kom heim var Kolla mín orðin óþolinmóð að bíða ferðbúin með Gísla litla, sagði að hún væri dauðhrædd við þetta og fannst ég vera búinn að vera alltof lengi þarna austurfrá. Ég held að Surtseyjagosið hafi haft þau áhrif á mig og marga fleiri að maður var ekki hræddur við þetta gos. Nú voru bílar farnir að keyra um bæinn og fólk hvatt til að koma sér niður á bryggju. Fyrirskipun var að allir ættu að yfirgefa Heimaey. Siggi mágur og kona hans Sigurbjörg Óskarsdóttir komu heim til okkar á sínum bíl ásamt börnum sínum Sólveigu á 8. ári og Óskari rúmlega eins árs, þau fóru svo með okkur á Elliðaey VE til Þorlákshafnar. Það var ekkert annað að gera en að koma sér niður á bryggju. Því klæddum við okkur í ágæt föt og Kolla fór í nýja spariskó sem hún hafði fengið í jólagjöf, sagði ekki ætla að skilja þá eftir. Engan annan farangur tókum við með, ekki einu sinni bleiu á peyann hvað þá heldur kerru sem auðvitað var nauðsynleg. Við fórum síðan út í bíl einungis í þeim fötum sem við stóðum í og keyrðum niður á bryggju og gekk það ágætlega þar sem þetta var allt niður á móti og reyndi ekki mikið á kúpplínguna.

Það var komið töluvert af fólki á bryggjuna og nokkrir um borð í Elliðaey. Ekki man ég hvað margir fóru með okkur en það voru nokkrir tugir eða 70 til 80 manns. Alla vega voru allar kojur og bekkir fullir af fólki og töluvert af börnum.

Gamall maður kom á hjóli niður bryggjuna og bað um far sem var auðvitað sjálfsagt. Hann spurði sérstaklega um það hvort hann mætti taka með sér reiðhjólið, og var það auðsótt mál þannig að við tókum við hjólinu og gengu frá því um borð. Hann var ekki með neinn annan farangur frekar en svo margir sem með okkur fóru til Þorlákshafnar þessa minnistæðu nót. Eitthvað á bilinu 4 til 5 um nóttina lögðum við frá bryggju í Friðarhöfn og sigldum út höfnina. Flestar konurnar og börnin voru niðri í lúkkar eða aftur í káetu en margir karlar voru uppi á dekki þar sem litið pláss var niðri. Þó voru einhverjar konur uppi á dekki þegar siglt var út úr höfninni, þar á meðal Kolla mín með Gísla litla í fanginu, en hún var frekar sjóveik og vildi hafa frískt loft. Við sigldum nú út höfnina, og þegar komið var út fyrir garða byrjaði mikið öskufall sem rigndi yfir bátinn og það var eins og kraumaði í sjónum þegar askan lenti allt í kringum bátinn. Við Kolla urðum að flýja með drenginn niður í káetu þar sem ég átti mína koju. Þar var nú kannski ekki vistlegt í svo gömlum bát. Hátt véla- og skrúfuhljóð heyrðist þarna og ekki var góð bátalyktin sem oft fylgir gömlum trébátum sem óvanir þola illa. Kolla fór í kojuna mína en var strax farin að finna fyrir sjóveiki þannig að hún átti erfitt með að hugsa um Gísla litla og ég hafði takmarkaðan tíma þar sem ég þurfti að sinna mínum störfum sem stýrimaður. En við vorum heppin að niðri í káetu var komin kona sem hét Eva Valdimarsdóttir frá Bræðraborg, kona Magnúsar Magnússonar vélstjóra. Hún tók Gísla litla upp á sína arma og passaði hann þar til hann sofnaði í kojunni hjá Kollu. Eva átti eftir að standa sig vel þar sem hún var alla leiðina til Þorlákshafnar að hjálpa sjóveiku fólki og stappa í það stálinu.

Öskufallið stóð stutt yfir var að mestu hætt þegar við komum í Faxasund. Það er mér mjög minnistætt þegar við sigldum út úr höfninni og fyrir klettinn hvað gosið var tignarlegt í myrkrinu ef hægt er að nota það orðalag yfir þessa ógeðfeldu sjón sem blasti við og sem ég mun aldrei gleyma. Gísli Sigmarsson skipstjóri kallaði mig nú á stýrisvaktina þegar við komum úr Faxasundi og vorum við Magnús Magnússon vélstjóri saman uppi í brú þegar við sigldum fyrir Eiðið.

Þegar við vorum komnir vestur úr Faxasundi og fyrir Eiðið blasti gossprungan við okkur og sást mjög greinilega. Mér datt í hug að þarna væri komið á mína fallegu Heimaey opið bólgið skurðsár sem fossblæddi úr. Magnús, sem ekki hafði ekki sagt mikið frá því við lögðum úr höfn, horfði á þetta náttúrufyrirbrigði og sagði þessa setningu sem ég gleymi aldrei: „Flest kemur nú fyrir okkur Eyjamenn; fyrst er það Tyrkjaránið og svo er það þetta helvíti.“ Það var ýmislegt sem fór í gegnum huga okkar á þessum tíma.

Þó vind hafi lægt og komið ágætis veður, þá var enn töluverður sjór og leiðinda veltingur á leiðinni til Þorlákshafnar þannig að mikið af fólkinu sem var óvant að vera á sjó varð fljótt sjóveikt. Það var því nóg að gera hjá áhöfninni og þeim sem ekki voru sjóveikir að hjálpa þeim sem þurftu hjálpar við. Það voru aðeins 11 kojur í Elliðaey og í flestum kojum voru tveir og svo var legið á bekkjum og margir sátu á gólfinu bæði í lúkkar, káetu og í klefa skipstjóra sem var undir brúnni. Áhöfnin skiptist á að sigla skipinu og hugsa um farþega. Það var eftirminnilegt að vera í brúnni og sjá ljósin á öllum þessum mismunandi stóru skipum og bátum sigla í sömu átt til Þorlákshafnar eins og endalaus járnbrautarlest. Einhvern veginn festist þessi sjón í hugann og gleymist örugglega aldrei.

Eftir 4 til 5 tíma siglingu var komið til hafnar í Þorlákshöfn og það er einnig eftirminnilegt að sjá bryggjurnar fullar af rútum og bílum og góðu fólki sem var tilbúið að hjálpa okkur Eyjamönnum. Við Kolla og Gísli litli fórum upp á bryggju þar sem ég kvaddi þegar þau fóru í litla rútu sem flutti hluta af Vestmannaeyingunum sem komu með Elliðaey í Kópavog.

Tekið var vel á móti þeim í Kópavogi og þá loksins gat Kolla náð sambandi við Soffíu Zophaníasdóttir móður sína sem hafði alla nóttina og morguninn reynt að fá fréttir af sínum börnum. Ekki verður hér nánar skrifað um veru okkar á Reykjavíkursvæðinu, en við bjuggum á 4 stöðum þetta ár sem við vorum uppi á landi. Sú saga er efni í aðra grein.

Við á Elliðaey VE stoppuðum ekki lengi í Þorlákshöfn, því strax og fólkið var farið upp úr bát slepptum við landfestum og sigldum aftur til Eyja. Menn voru búnir að átta sig á því að það vantaði ýmislegt ef við áttum að staldra við einhvern tíma á fastalandinu, þá vorum við aðalega að hugsa um föt, skó og rúmföt.

Siglingin til Vestmannaeyja gekk vel. Þegar við nálguðumst Heimaey og sigldum inn til Eyja sáum við að ekkert lát var á gosinu.

Gísli skipstjóri gaf okkur nú frí til að komast heim til að ná í nauðsynleg föt og fleira sem okkur vantaði og ekki gafst tími til að ná í um nóttina. Þegar ég reyndi að koma bílnum mínum af stað reyndist hann óökufær. Ég labbaði því heim að Illugagötu, það var frekar dauflegt um að litast, alstaðar yfirgefin hús og engin maður á ferli, þó mætti ég einum eða tveimur bílum á leið minni heim. Þegar heim var komið fór ég að hugsa um hvað ég ætti nú að taka með mér niður í bát því það var takmarkað sem ég gat burðast með svona bíllaus. Það var þó heppilegt að við skyldum ekki taka með okkur barnakerruna hans Gísla sem stóð í ganginum.

Ég tók nú stórt sængurver og rótaði úr mörgum hillum í svefnherberginu barnafötum, bleium og allskonar fötum af okkur Kollu. Þegar hillurnar voru svo til tómar batt ég fyrir verið og dröslaði því upp í gang þar sem kerran var. Ég fann svo tösku og fyllti hana af skóm og dóti sem ég fann í ganginum. Nú var málið að koma þessu niður í bát, og þá kom barnakerran í góðar þarfir. Ég kom henni niður tröppurnar, setti svo töskuna í kerruna og síðast dröslaði ég sængurverinu með öllum fötunum upp á töskuna. Þetta var töluvert þungt og mjög fyrirferðarmikið, stóð allstaðar út af kerruni. Ég var lengi að koma þessu fyrir þannig að ég gæti keyrt kerruna niður í Friðarhöfn. Ég komst með þetta niður eftir og um borð í Elliðaey. Ekki man ég hvað aðrir skipsfélagar mínir komu með til skips í þessari annari ferð okkar, en Gísli skipstjóri átti á þessum tíma gulan Volvo bíl sem var hífaður um borð í Elliðaey og farið með til Þorlákshafnar.

Þegar lokið var við að koma því fyrir sem við í áhöfninni höfðum sótt heim til okkar var farið að sækja veiðarfæri sem útgerðin átti í landi og staðsett voru við Hraðfrystistöðina. Þegar við fórum frá Eyjum í þessari annari ferð var ekkert lát á gosinu og það var byrjað að hlaðast upp hraun og gjall við gígbarmana, sami hávaði og kraftur og fyrr. Siglingin til Þorlákshafnar gekk vel og þaðan komust við til Reykjavíkur með þann farangur sem ég hafði náð í og keyrt á barnakerrunni niður í bát. Kerran var að sjálfsögðu með í ferð og vel þegin þegar við komum með hana til Reykjavíkur. Það var ekki langt stopp því á þriðja degi var farið aftur til Eyja og náð í búslóð sem ég ætla ekki að tíunda hér. Þó koma hér tvær litlar sögur sem kannski lýsa hvernig þetta gekk fyrir sig stundum í þessum flutningum. Við vorum á fyrstu dögum gossins í ferð til Eyja að ná í búslóðir og aðra nauðsynlega hluti sem okkur vanhagaði um.

Á þessum tíma gekk þetta þannig fyrir sig að menn biðu fyrir utan húsin sín með hluta af búslóð sinni sem þeir vildu flytja til lands, oft hluti sem mönnum þótti vænt um og voru ekki tilbúir að skilja eftir. Þetta var eðlilegt því fljótlega eftir að gosið hófst var farið að stela verðmætum úr yfirgefnum húsum í Eyjum. Þegar bíll keyrði framhjá og pláss var á pallinum, reyndu menn að stoppa bílinn og koma einhverju af sínum eignum í bílinn og í bátana og þannig upp á land. Við höfðum verið að taka búslóð austarlega í bænum en þurftum að hætta vegna öskufalls en askan festist í fötum okkar og húsgögnum sem þegar voru kominn á bílpallinn. Við þurftum því að flýja úr austurbænum og koma okkur vestar í bæinn þar sem minna öskufall var. Ákváðum við að fara með það sem komið var á pallinn niður í bát þó bíllinn væri ekki fullhlaðinn. Þegar við komum vestar í bæinn minnkaði öskufallið mikið og var svo til hætt þegar við keyrðum framhjá húsi þar sem eigandinn stóð á tröppunum og veifandi til okkar og bað um að fá að setja dót upp á bílpallinn, þar sem þó nokkuð pláss var eftir. Ákveðið var að stoppa og fylla bílinn og við strákarnir hoppuðum af bílpallinum og byrjuðum að bera kassa og ýmsan varning út úr húsinu. Þetta gekk vel en með því síðasta sem við bárum út var forláta skrifborð sem maðurinn bað okkur að fara vel með. Þegar við vorum næstum búnir að fylla bílinn byrjaði aftur öskufall og þá varð bílstjórinn órólegur enda bíllinn orðinn fullur af dóti. Ég bíð ekki lengur sagði hann og hoppaði upp í bílinn og setti í gang. En maðurinn bað hann að bíða augnablik meðan hann færi inn í húsið og næði í útvarp sem hann hefði nýlega keypt, hann hljóp inn og kom með útvarpið í fanginu. Ég tók við því á meðan maðurinn klifraði upp á pallinn. Þetta var ílangt útvarp í kassa úr tekki og auðsjáanlega nýtt. Maðurinn settist á skrifborðið og hélt á útvarpinu í kjöltu sér og reyndi að skýla því fyrir öskufallinu.

Vörubíllinn tekur af stað og stefna tekin á Friðarhöfn þar sem báturinn var. Keyrt var frekar greitt þar sem mikið öskufall var, en vegna þess hve mikil aska var á götunum hossaði bíllinn mikið. Þegar komið var niður á Strandveg gerðist óvænt atvik, maðurinn með útvarpið sem setið hafði og hossast á skrifborðinu sínu, hlunkaðist nú allt í einu niður þegar skrifborðsplatan gaf sig og brotnaði í tvennt. Við það virtist hann ósjálfrátt henda útvarpinu upp í loftið þannig að það flaug í fallegum boga aftur fyrir bílinn og í götuna og mölbrotnaði. Maðurinn kallaði; útvarpið, útvarpið, stoppið þið ég verð að fá útvarpið, en bílstjórinn heyrði ekki neitt. Við sáum að útvarpið var ónýtt og engin ástæða til að stoppa til að hirða það upp. Ferðinni var því haldið áfram niður á bryggju þar sem bíllinn var tæmdur um borð í bátinn og gekk það vel. Maðurinn minntist ekki einu orði meira á útvarpið fína né skrifborðið.

AEG Lavamat þvottavélin

Þennan sama dag var verið að skipa út búslóð í annan bát sem var við sömu bryggju og við. Þar var verið að hífa AEG Lavamat þvottavél um borð og skipstjórinn var uppi á bíl, hann hafði sett einfalda stroffu utan um þvottavélina sem hann átti sjálfur. Sá sem var á spilinu kallaði til hans og spurði hvort nóg væri að setja einfalda stroffu á þvottavélina sem var mjög þung. Já sagði eigandinn ákveðinn, hífðu hana bara um borð. Þegar byrjað var að hífa herti hann stroffuna að þvottavélini og hún tókst á loft og var komin yfir bátinn miðjan þegar hún fór að halla ískyggilega mikið í stroffunni. Skipstjórinn sá hvað verða vildi og bað spilmanninn að reyna koma henni rólega aftur upp á bílpallinn en mjög lágsjávað var. Þegar spilmaðurinn ætlaði að svinga þvottavélinni aftur upp á bílpall, losnaði hún úr stroffunni og húrraði alla leið niður í lestina. Þar fór hún í klessu og var handónýt eftir fallið. En þó slæmt hafi verið að eyðileggja þvottavélina þá var það einskær heppni að hún skyldi ekki lenda á þeim mönnum sem voru niðri í bátnum að taka á móti henni og öðru dóti sem á bílnum var.

Lokaorð

Vertíðin 1973 var að því leyti öðruvísi en við áttum að venjast, að við lönduðum á mörgum stöðum þó aðallega í Þorlákshöfn, Grindavík og stundum í Reykjavík. Veður þessa vertíð var í minningunni óhagstætt, oft leiðinda SV brælur með miklu brimi og þeim fylgdi lítið fiskirí og oft landlega. Alloft var farið inn til Vestmannaeyja og þá notað tækifærið til að huga að húsum okkar og hreinsa ösku af þökum, en á mínu húsi var flatt þak þannig að þar safnaðist mikill vikur sem kom í austanáttum yfir bæinn. Nokkrum sinnum fékk ég skipsfélaga mína til að hjálpa mér að hreinsa þakið á Illugagötu 38. Eftirminnilegasti dagurinn í Heimeyjargosinu var þegar margir tugir húsa fóru undir hraun á einni nóttu, þá vorum við í landi í Eyjum. Við löbbuðum nokkrir upp að glóandi hrauninu og virtum fyrir okkur þegar hraunið silaðist áfram og það hægði ekki einu sinni á því þegar það lenti á húsunum, kveikti í þeim og muldi niður. Ég verð að viðurkenna að á þessum tíma var ég ekki bjartsýnn á að byggð ætti eftir að haldast í Vestmannaeyjum. Það var virkilega erfitt að horfa á þetta og fylgjast með þegar húsin molnuðu niður og brunnu. Á þeim stutta tíma sem við vorum þarna hurfu tvö hús brennandi undir glóandi hraunið.

Það er ýmislegt sem kemur upp í hugann þegar maður rifjar upp þessa dapurlegu daga í sögu Vestmannaeyja. Okkur var t.d. meinað á tímabili af lögreglumönnum úr Reykjavík að fara upp í bæ að líta eftir húsum okkar. Reyndar var alltaf fundin leið til að komast framhjá þessum ágætu laganna vörðum, en þetta pirraði okkur sjómennina. Síðar á gostímabilinu fengu sumir passa til að mega ferðast um bæinn. Ekki man ég eftir að hafa fengið þess háttar passa. Ég man eftir því að oft langaði menn að komast í ærlegt bað til að þvo af sér skítinn, en það var ekki auðhlaupið að því. Um borð í Elliðaey VE var ekki góð aðstaða til að þrífa sig, engin sturta en vaskur var frammí og að mig minnir einnig í káetu. Ég man eftir að við fengum stundum að fara í sturtu um borð í Þórunni Sveinsdóttir VE 401 sem þá var nýtt skip smíðað í Stálvík en þeir lönduðu í Þorlákshöfn. Skipstjóri þar um borð var þá Sigurjón Óskarsson frændi minn. Ætli ég láti ekki þessa umfjöllun mína frá gosinu í Heimaey nægja að sinni. Kæru Vestmannaeyingar, höldum vörð um Sjómannadaginn okkar hann er sjómönnum og öllum sem tengjast sjómennsku dýrmætur.

Greinina skrifaði ég í Sjómannadagsblað Vestmannaeyja 2013

Sigmar Þór Sveinbjörnsson

stýrimaður