„Sjómannadagsblað Vestmannaeyja 1984/ Aflaklær og sjóvíkingar“: Munur á milli breytinga

<big><big><center>'''Aflaklær'''

'''og''' '''sjóvíkingar'''</center></big></big><br>

Snemma á þessari öld var starfsheitið „skipstjóri" almennt tekið í notkun á íslenska veiðiflotanum. Aður var jafnan talað um „formenn". Ingólfur Árnason, kemst svo að orði í bókinni Faðir minn — skipstjórinn (bls 7), að það kunni að koma ungu kynslóðinni „ókunnuglega" fyrir sjónír „að nota virðingarheitið" skipstjóri um gömlu árabátaformennina. Sennilega hefur hann á réttu að standa. En hver er munurinn á þeim hugmyndum sem fólk gerir sér um starfsheitin tvö og af hverju stafar sá munur? Ætla mætti að skipstjórinn nyti meiri virðingar en formaðurinn sálugi einfaldlega vegna þess að hann ber ábyrgð á stærri fleytum og flóknari tækjabúnaði. Sú skýring dugar þó skammt, eins og hér verður sýnt fram á. Ég mun leiða í ljós að ímynd skipstjórans speglaði djúpstæðar breytingar á hugmyndaheimi sjómanna. Þessar breytingar taka bæði til þess skilnings sem sjómenn leggja í störf sín og hugmynda þeirra um fiskinn sem þeir leggja sig í líma við að handsama, heimkynni hans og náttúru.<br>

Víkjum fyrst að formönnunum. Það er kunnara en frá þurfi að segja, að fyrr á öldum voru fiskveiðar landsmanna yfirleitt stundaðar í nánum tengslum við Iandbúskap. Þær voru ekki sjálfstæð atvinnugrein. Í tíð árabátanna réðu lendingarskilyrði úrslitum um útgerð víða um land og því var aðgangur að hafinu og auðlindum þess jafnan háður samþykki þeirra sem áttu land að sjó.

Bændur og sjómenn litu svo á aö hæfileikinn til að draga fisk úr sjó væri einstaklings¬bundinn, að sumir ættu því láni að fagna að vera fisknir en aðrir ekki. Sumir voru jafnvel „fiskifælur". Og gamalt máltæki segir að „enginn dragi annars fisk úr sjó". Þorsteinn Jónsson segir svo í bók sinni Formannsævi í Eyjum (b!s. 231), að fiskna manninum hafi staðið „betri skiprúm frekar opin en þeim ófiskna". Þorsteinn telur að um „ósjálfráða eiginleika" hafi verið að ræða. „Ég verð," segir hann, „að hallast að þeirri skoðun, þótt hún sé ekki sennileg, að eitthvert óþekkt afl ráði því, hvj þessu er misskipt á milli mannanna."<br>

Stöku sinnum var talað um „aflaformenn." Sagt var um Þuríði formann, að hún væri hverjum manni fisknari. Þó var formaðurinn sjaldnast talinn skara fram úr hásetum sínum hvað fiskni snerti. Aflanum var skipt á milli skipverja í jafna hluta, þótt einstaka fisktegundir hafi falliö í hlut þess sem veiddi. Formaöurinn raðaði mönnum sínum í skipsrúm með hliðsjón af fiskni þeirra. Ófisknir menn sátu jafnan undir árum á meðan hinir glímdu við þann gula. Formaðurinn réð því hvenær skyldi róa og á hvaða með, en oft hafði hann svonefnda „bitamenn" sér til ráðgjafar. Þekking á fiskimiðum var ekki bundin við formanninn og sjaldan hvíldi leynd yfir miðum.<br>

Sú staðreynd að aðgangur að fiskimiðum var háður eignarhaldi á landi hafði vissa þýðingu fyrir skilning sjómanna á hafinu. Þótt hafið væri dularfullt, sáu menn ekki ástæðu til að kanna hvað við tók handan hins þekkta. Yfirleitt drógu miðin nafn sitt af kennileitum, sem auðvelduðu mönnum að finna þau, og fátítt var að nöfn þessi breyttust.<br>

Fiskni var ekki mælikvarði á ágæti formanna, en brýnt var að þeir væru prýddir öðrum kostum. Þeir þurftu að hafa lag á að stjórna mönnum sínum og sækja sjóinn af dugnaði. Í minningargreinum og ævisögum formanna er þessum eiginleikum gjarna haldið á iofti. Þeir formenn voru fremstir sem sóttu stíft og voru lagnir verkstjórar. Stundum voru þeir nefndir „sjóvíkingar". Sagt hefur verið um einn fræknasta sjósóknara á Suðurlandi á 19. öld, að hann hafi náð fimmtíu róðrum á einni vetrarvertíð, eða róið að jafnaði annan hvern dag. Sjóferðafjöldinn var frekar hafður sem viðmiðun en afla-magnið.<br>

Hugmyndaheimur formanna fyrri alda helgaðist af þeim tæknilegu og félagslegu skilyrðum. sem þeir bjúggu við: Veiðisvæði og afli takmörkuðust af bátakostinum og veiðarfærunum sem völ var á. Aðgangur að hafinu var háður samþykki landeigenda og um tíma kom einokunarverslun í veg fyrir að framleiðendur gætu valið kaupanda að vöru sinni. Þótt stór hluti af afla árabátanna hafi á síðari öldum verið seldur á erlendum markaði, var sókn bóndans takmörkuð vegna þeirra verka, sem árvisst þurfti að sinna í landi. Samkeppni um vinnuafl var lítil vegna þess að lög um vistarskyldu hjúa tryggðu landeigendum og útgerðarmönnum vinnuafl. Við þessi skilyrði var eðlilegt að menn Iitu svo á að fiskurinn væri „gjöf' guðs og sjómenn sjálfir bæru næsta litla ábyrgð á því hvernig fiskaðist. Fiskur og maður höfðu með sér einhvers konar samning, en örlög beggja réðust af duttlungafullu skömmtun-arkerfi.<br>

'''Ímynd''' '''skipstjórans'''<br>

Þegar áöurnefnd tæknileg og félagsleg skilyrði hurfu á vit sögunnar á síðari hluta nítjándu aldar og byrjun þeirrar tuttugustu breyttist hugmyndaheimur þeirra sem fengust við sjósókn. Með vaxandi sjálfræði Íslendinga efldist markaðsbúskapur og hlutur heimilisframleiðslunnar rýrnaði að sama skapi. Nýir markaðir fyrir afurðir landsmanna opnuðust erlendis og með vexti sjávarþorpa varð aðgangur að hafinu öllum frjáls. Með afnámi vistarbandsins varð vinnuaflið eins og hver önnur markaðsvara.<br>

Brátt varð mönnum Ijóst að óbeisluð samkeppni um fiskimið var engum tilgóðs. Línan var lögð á mismunandi tímum og þegar dregið var kom í Ijós að veiðarfæri flæktust og skemmdust. Menn töldu nauðsynlegt að samræma „róðrartímann", svo að þeir vissu hvað aðrir hefðust að. Vestmannaeyingar gerðu samkomulag um brottfarartíma línubáta til að koma í veg fyrir ringlureið þegar árið 1901. Nokkru síðar tók svipað samkomulag gildi á Suðurnesjum. Sumstaðar, til dæmis við Austfirði, tók náttúran af mönnum ómakið og leysti skipulagsvandann uppá eigin spýtur. Þar var lagning línunnar bundin við ákveðinn tíma vegna harðra strauma og sjá-varfalla. Þess má geta að hlipstæðan skipulagsvanda hafa menn Ieyst í öðrum samfélögum með ýmsum öðrum hætti. A Nýfundnalandi er sums staðar varpað hlutkesti um veiðiréttindi á ákveðnum tímum, svo að dæmi sé tekið.<br>

Rökin fyrir samræmdum róðrartíma voru meðal annars þau, að leikreglur samkeppninnar yrðu sanngjarnari ef allir hæfu róður á sama tíma. Aðstöðumunur var þó ekki fyllilega úr sögunni, heldur fólst hann nú fyrst og fremst í því að ganghraði báta var mismunandi. Menn reyndu að styrkja stöðu sína í kapphlaupinu um miðin með því að láta setja stærri vélar í báta sína.

Reglurnar um róðrartímann voru, og eru enn, tilraun til að hafa stjórn á samkeppni veiðanna. En samkeppnin birtist á ýmsum fleiri sviðum. Skipstjórar gættu þess að segja ekki of mikið, vegna þess að upplýsingar um afla og veiðistað urðu mikilvæg auðlind. Þeir sáu ekki ástæðu til að greina frá því á hvaða miðum þeir héldu sig, einkum ef afli var góður. Leynilegar sendingar eða „kódar" voru mjög áberandi, sér í lagi þar sem netaveiðar voru almennt stundaðar. Aflafregnir voru sagðar undir rós, vegna þess að staðsetning skipti enn meira máli en áður. Netaveiðar eru „punktafiskirí" og hver skipstjóri hefur mörg net í takinu hverju sinni. Vanalega er hverju þeirra ætlaður vænlegur blettur og fiskist vel er lagt í sama „farið" aftur. Sá sem veiðir á línu verður hins vegar að endurnýja beituna eftir hvern róður og í næsta róðri á hann engu meiri rétt en hver annar á að leggja í gamla farið.

Launung varðandi fiskimið var svo til óþekkt fyrir tíma vélbátanna. Miðin voru skráð í bækur og skrárnar gengu manna á milli. En með vaxandi samkeppni breyttust örnefnin, sem notuð voru um veiðistaði. Nöfn helstu veiðisvæða vísa enn til staðhátta — til dæmis er víða talað um Hraun, Kanta, Grunn og Djúp — en nú er svo komið aö flestum miðum eru gefin handshófskennd nöfn, sem aðeins hafa merkingu fyrir þeim sem býr þau til. Nú á nánast hver skipstjóri sitt eigið örnefnasafn og nöfnin eru sífellt að breytast.<br>

Samkeppni vélbátanna gerði það að verkum að mönnum varð tamt að bera saman afla báta í sömu verstöð. Í sjávarplássum landsins var fylgst vel með aflabrögðum í hverjum róðri, einkum þegar lokadagur fór að nálgast. Þar sem oft var töluverður munur á afla einstakra báta, og slíkur munur hafði mikla þýðingu fyrir afkomu manna, var eðlilegt að þeir veltu fyrir sér hverju það sætti. Skýringarnar sem menn aðhylltust voru tvenns konar. Annars vegar var bent á að aflamunur ætti rætur að rekja til þeirra hversdaglegu staðreynda að bátar eru misstórir, að þeir róa ekki jafn oft. og að tækjabúnaður þeirra er ekki sambærilegur. Aörar kenningar sjómanna um aflasæld lögðu hins vegar áherslu á persónu skipstjórans, og raunar er þeim kenningum frekar haldið á lofti. Sjómenn minnast þess oft þegar þeir greina frá ferli sínum að þeir hafi verið svo og svo margar vertíðir með hinum eða þessum skipstjóranum. Í lok hverrar vertíðar er aflakóngum landsins gerð ítarleg skil í fjölmiðlum og allmikill bálkur bókmennta er til um landsfræga aflamenn. Megininntakið í öllum þessum frásögnum er það, að fiskni skipstjórans og veiðiaðferðir ráði mestu um afla. Sumir fiski ,.af lagni". en aðrir „af kröftum".<br>

Báðar skýringarnar, sem ég impraði á, gera raunar ráð fyrir að tæknileg atriði ráði nokkru um það að einn aflar betur en annar, en þær greinir hins vegar á um hvar draga skuli mörkin á milli manns og umhverfis og á hvaða bás beri að skipa tækninni. Samkvæmt fyrri skýringunni, þeirri efnislegu, er báturinn hluti þess umhverfis sem skipstjórinn stendur andspænis og verður að laga sig að. Hin skýringin gerir á hinn bóginn ráð fyrir að báturinn sé eins konar „vopn" sem skipstjórinn beitir í glímu sinni við náttúruöflin, eins konar framlenging á skipstjóranum sjálfum. Báturinn er, með öðrum orðum, ýmist mælanleg stærð rétt eins og ölduhæð og vindhraði, eða persónubundið stílvopn líkt og penni skáldsins eða pensill málarans, tæki sem er samvaxið þeirri persónu sem beitir því fyrir sig.<br>

Rétt er að Ieggja áherslu á að ímynd hins fiskna skipstjóra var nýmæli í hugmyndaheimi íslenskra sjómanna. Nýir atvinnuhættir kröfðu menn skýringa á því að einn bátur fiskaði betur en annar. Í samkeppni vélbátanna á fyrstu áratugum þessarar aldar skipti orðstír skipstjórans sköpum. Skipstjórinn var gerður ábyrgur fyrir því hvernig bátur hans fiskaði í samanburði við aðra báta. Sú hugmynd að sjómenn væru misfisknir var að vísu ekki ný, en formenn fyrri alda voru fyrst og fremst dæmdir eftir því hversu oft þeir réru og hversu vel þeim gekk að skila bát og áhöfn í land. Það hversu vel var aflað í hverjum róðri skrifaðist á reikning flestra um borð og samanburðurinn við aðra báta skipti litlu máli.<br>

Þessi veðrahvörf í hugmyndaheimi sjómanna má meðal annars sjá í breyttu hlutakerfi.<br>

'''Veiðistjórar''' '''í''' '''öðrum''' '''samfélögum'''<br>

Sú ábyrð, sem skipstjórar þurfa að axla vegna ákvarðana sinna um veiðar, er mjög breytileg frá einu samfélagi til annars. í sumum tilvikum eru ákvarðanir um það á hvaða mið skuli haldið teknar af allri áhöfn bátsins, að loknum umræðum um þá kosti sem völ er á. I slíkum tilvikum er ekki gert ráð fyrir að skipstjórinn sé gæddur sérstökum veiðihæfiIeikum. Í nýlegri rannsókn á sjávarþorpi á Nýfundnalandi er greint frá því, að það sé mjög áberandi að helstu ákvarðanir sem teknar eru um borð í bátum heimamanna séu ræddar í hópi skipverja. Ungir sem aldnir Iáti skoðanir sínar í ljós, og einu gildi hvort menn eru skyldir eiganda bátsins eða ekki. Þar segir jafnframt að nánast engin samkeppni sé milli báta. Í annarri rannsókn er dregin upp svipuð mynd af veiðum á Sri Lanka, og sagt að þarlendir sjómenn telji að lítill munur sé á hæfileikum einstakra manna. Og á frönsku eynni Houat eru sjómenn þeirrar skoðunar, að þeir geti orðið góðir sjómenn án þess þeir fái bein úr sjó.<br>

Það kann að vera, að skýringin sé að nokkru Ieyti fólgin í vistfræðilegum skilyrðum. Þær tegundir sem sjómenn eltast við eru mjög mismunandi. Sumar eru tiltölulega kyrrstæðar, en aðrar eru sífellt á hreyfingu.<br>  

Sumar teljast til uppsjávarfiska, en aörar halda sér nálægt botni, o.s.frv. Ljóst er til dæmis að síldveiðar eru allfrábrugðnar hefðbundnum veiðum vertíðarbáta. Það er ólíkt erfiðara að segja fyrir um uppátæki síldar en þorsks, og því er það ekki að ástæðulausu að síldveiðum er stundum líkt við ævintýri. Skýringarinnar á hinum ólíku hugmyndum um fiskveiðar er þó ekki að leita í dýrafræðinni, einfaldlega vegna þess að um svipaðar fisktegundir er að ræða í báðum þeim tilvikum sem áður var getið um og sömuleiðis áþekk vistfræðileg skilyrði. Formennirnir sálugu réru á sömu mið og sóttu í sömu stofna og skipstjórarnir sem leystu þá af hólmi.<br>

En hvað með tæknina, kunna menn að spyrja. Veiðar eru ýmist stundaðar með „staðbundnum" veiðarfærum — netum, línu og gildrum, til dæmis — eða „hreyfanlegum" — til að mynda trolli og hringnót. (Látum handfærin liggja á milli hluta.) Er hugsanlegt að skýringin á hinum ólíku hugmyndum eigi rætur að rekja til mismunandi veiðarfæra? Sú tilgáta hefur reyndar verið sett fram. Því hefur verið haldið fram, að tilkoma nýrra veiðarfæra hafi valdið róttækum breytingum á hugmyndum sjómanna á Hjaltlandseyjum um ábyrgð og aflabrögð. Aratugum saman veiddu eyjaskeggjar síld í reknet. Netin voru lögð á hefðbundna staði og enginn var gerður ábyrgur fyrir því hvernig fiskaðist. Eyjaskeggjar tóku hringnótina í notkun fyrir nokkrum árum og um svipað leyti setti samkeppnisandi í vaxandi mæli mark sitt á veiðisamfélag þeirra. Vald skipstjórans jókst og sömuleiðis varð mönnum tíðrætt um það að bátar öfluðu misvel og að sumir skipstjórar fiskuðu betur en aðrir.<br>

Það kann að vera, að sum veiðarfæri ýti undir samkeppni. Svo virðist sem hreyfanleg veiðarfæri séu notuð í flestum þeim tilvikum þar sem ímynd hins fiskna skipstjóra er við lýði. En þótt sum veiðarfæri hafi kannski gert þá  kenningu  trúverðuga að skipstjórinn skipti mestu máli fyrir aflabrögð, getur veiðitæknin ekki talist skýring á hugmyndum um fiskveiðar. Staðbundin veiðarfæri eru til dæmis notuð í Maine í Bandaríkjunum og við norðurströnd Brasilíu og þó er þar lögð áhersla á framlag skipstjórans. Og hér við land voru staðbundin veiðarfæri, bæði lína og þorsknet. mjög áberandi á blómaskeiði samkeppninnar.<br>

Ýmislegt bendir til þess, eins og ég gat um áður, að félagsleg atriði fremur en tæknileg veiti skýringu á því að sumir hópar sjómanna fela skipstjórum ábyrgð á aflabrögðum en aðrir ekki. Mér er ekki grunlaust um að þetta eigi við um veiðibúskap á Hjaltlandseyjum. Atvinnuhættir eyjaskeggja tóku miklum stakkaskiptum um leið og áðurnefndar breytingar á hugmyndum og veiðitækni áttu sér stað. Hefðbundin skipting starfa eftir árstíðum leið undir lok. Þáttur heimilisframleiðslunnar minnkaði og fiskveiðar urðu sérhæft starf.

Ég hef haldið því fram hér að framan, að Iíta megi svo á að hugmyndir manna séu „svörun" við þeim félagslegu og efnahagslegu aðstæðum sem þeir búa við. Eg sýndi fram á að hugmyndir íslenskra sjómanna um fiskveiðar hafa tekið umtalsverðum breytingum í tímans rás. Jafnframt benti ég á að hugmyndir um fiskveiðar eru mjög breytilegar frá einu samfélagi til annars. Eg hef að lokum sýnt fram á að sú staðreynd, að hugmyndir um fiskni og aflabrögð eru jafn breytilegar og raun ber vitni. er hvorki einber tilviljun né einföld afleiðing af tæknilegum og vistfræðilegum skilyrðum. Þessi staðreynd á miklu fremur rætur að rekja til þess að umræddir sjómenn búa viö ólík samfélög.<br>

'''Gísli Pálsson.'''