„Saga Vestmannaeyja II./ III. Atvinnuvegir, 2. hluti, framhald 2“: Munur á milli breytinga

<center>[[Mynd:Saga Vestm., E., I., 112ca.jpg|ctr|400px]]</center><br>

<center>[[Mynd:Saga Vestm., E., I., 224c.jpg|ctr|400px]]</center><br>

'''Svartfuglaveiðar'''. Utan í standbjörgunum í úteyjum og sums staðar í fjöllunum á Heimaey, er vita að sjó, verpir svartfuglinn á hillum og bekkjum, sums staðar svo mörgum hundruðum skiptir á sömu syllunni, og kallast það ''svartfuglabæli''. Svartfuglinn kemur til eyjanna í febrúar—marz og heldur sig á sjónum, en sezt ekki upp í bergið fyrr en seint í apríl eða maí og oft ekki að staðaldri fyrr en seint í maí; fer þetta eftir veðráttufari. Svartfuglaveiðar eru erfiðar, því að síga verður í björgin í hvert sinn, sem farið er til veiða, og hefir með þessum hætti verið veitt eingöngu á seinni tímum. Nú er fyrir fáum árum hætt að veiða svartfugl, sökum þess, hve erfitt það þykir, og ef til vill vegna vöntunar á sigamönnum. Allmarga menn þurfti og til veiðanna, ''sigamenn'', ''undirsetumenn'' og ''bátslegumenn'', svo að tæplega þykir borga sig framar að stunda svartfuglaveiðar, ''fara til svartfugla''.<br>

Svartfuglaveiði mun allgömul í eyjunum. Hennar getur í sóknarlýsingu séra Gissurar og ferðabók Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar.<br>

Aðalveiðiaðferðin var fólgin í því, að svartfuglinn var snaraður á bælunum. Voru gerð til þess sig niður í bergið. Þar staðnæmdist fuglamaðurinn á bandinu í námunda við bælin, er undirsetumönnunum hafði verið gefið merki um það, annað hvort af sigamanni sjálfum eða brúnamanni. Var sigamaður þannig bundinn á festinni, að hann gat setið sem í stól. Brá nú sigamaður snörunni, er hann hélt á í hendinni, þegar hann var kominn í færi við fuglinn í bælunum. Svartfuglasnaran er þannig útbúin, að á þriggja álna langa tréstöng er fest snærislykkja og höfð á kappmella, spöng af hvalskíði einnig notuð.<br>

Áður höfðu menn fjaðrasnörur. Veiðimaður bar að stöngina og festi lykkjuna um hálsinn á fuglinum, herti að og dró fuglinn að sér, og svo hvern af öðrum, jafnvel svo hundruðum skipti af sama bæli, unz hann hafði tæmt bælið. Þótt fuglinn sprikli og ærist í snörunni, fær það ekki á hina, en undir eins og eitthvert annarlegt hljóð heyrist, svo sem að manninum verði það á að hósta eða hnerra, kemur óðara styggð að fuglinum og hann flýgur allur út á augabragði. Svartfugl var helzt snaraður að kvöldi og undir lágnætti, því að þá er hann spakastur. Mjög mikið var snarað af ''egglægju'' í bælunum, en annar fugl tekur síðan eggið og leggst á það, ef bælin eru ekki tæmd. Þá lögðust stundum bælin í auðn um lengri tíma og sótti enginn fugl í þau, eins og mörg dæmi voru til, er of mikið var tekið af fugli í einu, svo sem átti sér stað með eitt bezta svartfuglabælið í Elliðaey, Stórabælið, en þar voru teknir einu sinni um 1800 fuglar. Utan í björgunum er hver bekkur setinn, og á sjónum er geysimergð af fugli og á nefjum og flúðum, svo að auðsætt er, að eigi kemst nærri allur fuglinn fyrir uppi í bælunum, og fyllist því venjulega fljótt í skörðin, nema þegar alrænt er og eggin tekin, þá er eins og fuglar forðist staðinn.<br>

Eggjatíminn er síðast í maí og fyrst í júní, og er þá gerð ferð í úteyjar og sigið eftir eggjunum. Við ''eggjasig'' var sigamaður venjulegast „bundinn á báðum“ og gerðar margar ferðir í bjargið. Sigamaður tók eggin í bælunum og trauð í úlpu sína, ''eggjaburuna'', og er hann var búinn að fylla hana, var hann dreginn upp. Um 100 egg gat sigamaður haft í burunni, og var það eigi lítill vandi að láta þau eigi komast við og brotna. Stundum hafði sigamaður með sér skrínu undir eggin. Í sumum eyjum verpir fuglinn uppi á eynni. Sigamenn fengu ''sigahlut''. Í seinni tíð 1/2 fullkominn ''eggjahlut'', er þeir svo aftur skiptu sín í milli. Festarhlutur var greiddur með eggjum, sem og skipshlutir. Í Súlnaskeri var, eins og áður segir, öll eggjataka sameiginleg fyrir eyjajarðir, en í hinum úteyjunum fylgdi hún með fuglaveiðiréttindunum. Venja var að fara til eggja einu sinni á ári í sömu eyna, en stundum tóku menn og seinni urtina. Verpir fuglinn aftur hálfum mánuði eftir að hann er rændur, ef egg voru eigi orðin unguð, en eigi eins mikið og áður. Talið er, að svartfuglinn verpi í þriðja sinn, ef tvisvar er rænt, og þá allra minnst. Eggjatekjan í Vestmannaeyjum mun oft hafa numið 20—30 þús. eggjum árlega.<br>

''Eggjasig'', eins og þau voru framkvæmd í Vestmannaeyjum fyrrum: „Sigamaðurinn klæddist síðri konuúlpu utan yfir snöggfelld nærföt, og girðir úlpuna niður í buxurnar, en lætur sem sekki hanga til baks og hliða. Síðan binda þeir hann í endann á þríþættri festi af leðri, þriggja fingra breiður þátturinn. Síðan leggjast þeir til bænar fram á bergbrúnina, hann og þeir sex, sem hann draga, og síðan sígur hann niður fyrir bjargið, bundinn yfir um mittið og undir bæði lærin, og þar sem loftsig eru, spyrnir hann báðum fótum sem fastast í bergið, svo að framkastið frá berginu verði sem lengst fram í loftið, því að þess harðara verður aftur innkastið, þar til hann getur aftur stöðvað sig með handfestu á því bæli, sem hann vill ná inn á. Kallar hann þá „slakkt“, og ef þeir, sem uppi eru, heyra eigi til hans, benda þeir, sem á skipi eru, með venjulegum táknum“.¹²) Í eggjaferðunum geta ofanferðir orðið allt að 20, og mikið erfiði fyrir þá, er draga eggjamanninn upp. Eggjunum gefið niður í skrínu og hafður gagnvaður úr berginu og niður á skipið.<br>

'''Dúntekja''' er sem engin í Vestmannaeyjum. Æðarfugl er samt allmikill við eyjarnar, en verpir á tvístringi í víkum og vogum á Heimalandi, sums staðar uppi í fjöllum, og hefir sú venja verið, að hver hirti dún, sem fann. Dúnhörpur eða dúngrindur voru til á mörgum heimilum. Undir [[Langa|Stórulöngu]] var dálítið varp um tíma, er tilheyrði Vilborgarstaðajörðunum, einnig í [[Klettsvík]]. Hafði á báðum þessum stöðum verið hreiðrað um fuglinn, er var fljótur til að sækja á staðina, og myndi varp hafa aukizt þarna, ef hægt hefði verið að friða staðina til lengdar, en segja má, að í seinni tíð, eftir að siglingar og sjósókn jókst svo mjög við eyjarnar, hafi æðarfugl þar hvergi friðland. Á fyrsta fjórðungi 19. aldar gerði stjórnin ráðstafanir til aukningar æðarvarpi í eyjunum fyrir forgöngu [[Johan Nikolai Abel|Abels sýslumanns]] og umboðsmanns þar, sbr. rentuk.br. 29. ág. 1824.¹⁵) Gerði umboðsmaður samning við jarðaábúendur, 16 að tölu, er höfðu komið sér upp nokkru varpi, um að þeir afsöluðu sér því til umboðsmanns, og yfirleitt réttindum til þess að hagnýta sér æðarvarp samkvæmt byggingarbréfum, gegn 10 fiska árlegri lækkun á jarðarafgjöldum fyrir hvern greindra ábúenda. Samþykkti ráðuneytið þetta, eftir tillögum stiftamtmanns. Staðir þeir, sem bændur munu hafa verið búnir að koma sér upp varpi í, munu aðallega hafa verið undir Löngu og í Víkum og ef til vill í Elliðaey. Ofanleitisprestur gerði tilkall til, fyrir kirkjunnar hönd, að eiga æðarvarp á sömu stöðum og prestar vildu eigna kirkjunni reka, í [[Höfðavík|Vík]] og [[Brimurð]], sbr. máldaga 1628. Var svo hafizt handa með ýmsan undirbúning á þeim stöðum, er vænlegast þótti, að æðarfugl hændist að. Bauð stjórnin síðan umboðsmanni að leigja æðarvarpið hæstbjóðanda til 5 ára í senn. En allt fór þetta út um þúfur, mest fyrir hirðuleysi þeirra, er varpið leigðu. Segir í rentuk.br. 17. sept. 1831,¹⁶) að engir möguleikar séu til að koma varpinu aftur á fót. Féll þannig þessi tilraun um sjálfa sig. Hin umsamda afgjaldslækkun mun þó hafa haldizt í ábúendatíð hlutaðeigandi bænda. Löngu seinna voru gerðar tilraunir til þess að koma á æðarvarpi undir Löngu og í Klettsvík með nokkrum árangri, eins og að ofan segir.<br>

'''Ránfuglar''' gera oft óskunda í fuglabyggðunum. Hrafninn rænir fýlseggjum með þeim hætti, að hann kemur að fýlnum, þar sem hann liggur á eggi, helzt utarlega í fýlabyggðum, því að krummi hættir sér ógjarnan inn í aðalfýlabyggðina, rennir sér hljóðlega að fuglinum, rekur allt í einu upp mikið garg, svo að fýllinn flýgur burtu í ofboði, en hrafninn hirðir eggið. Safnaði hrafninn sér oft eggjaforða til vetrarins, er hann gróf í sand eða mosa. Var þetta kallað ''hrafnsfelur''. Lundinn er mjög hræddur við hrafninn og flýgur allur fugl burtu, þegar hrafn kemur í lundabyggðina, og tekur alveg fyrir veiði í bili. Á seinni hluta 19. aldar og fram um aldamótin gerðu eyjabændur ýmsar ráðstafanir til að eyða hrafninum, sökum skaðræðis þess, er hann vann nytjafuglinum. Voru veitt verðlaun fyrir hvern hrafn, er drepinn var, og fyrir að steypa undan hrafni, þ.e. að fella hrafnslaupinn, og gerðar til þess ferðir í úteyjar. Meðan varnir voru hafðar uppi gegn ránfuglum yfirleitt, stóðu fuglaveiðar með meiri blóma en seinna varð.<br>

12) Sóknarlýsing séra Gissurar 1703.<br>

13) Kirkjubækur Vestmannaeyja.<br>

15) Rentek. Isl. Copieb. V, Nr. 841, Lovs. 599—600.<br>

16) Rentek. Isl. Copieb. IX, Nr. 521, Lovs. XIX, 779—780.<br>