„Blik 1969/Hetjan fótalausa og eiginkonan, fyrri hluti“: Munur á milli breytinga

Haustsvalann lagði inn um opinn gluggann á fátæklegu vistarverunni í Sjólyst, litla og lágreista timburhúsinu utan við lækinn, niður við Strandgötuna. Þarna bjuggu sárfátæk hjón, Jón fótalausi og konan hans „hún Guðrún hans Jóns fótalausa“, eins og almenningur orðaði það, en Jón gekk á hnjánum, því að hann hafði misst báða fæturna fyrir um það bil 30 árum, þegar hér er komið tíð og tíma. Að því slysi kem ég seinna í þessari frásögn minni.

Á vetrum var lítið um að vera í litla þorpinu. Þá drógu fátæklingarnir fram lífið á trosfiski og bútung, grjónalús og mjólkurlögg, kaffidropa og sykurögn. Allt var svo lítið og lágkúrulegt hjá öllum þorranum, en því stærra hjá kaupmönnunum og prestinum, en þeir voru valdamenn þorpsins í einu og öllu, bæði í efnalegum og andlegum skilningi. Allir lutu því valdi, þar til uppreisnin átti

Thomsens og kunni æðimörg þeirra og hafði yndi af að þylja þau í tómstundum vetrarins. Hann mun hafa miklazt af því með sjálfum sér, þegar fram liðu tímar, að hann var á tvítugsaldrinum vinnumaður hjónanna á Bessastöðum, Gríms skálds og frú Jakobínu.

Gróa húsfreyja að Gestshúsum bónda sínum tvíbura, tvo pattaralega sveina. Þeir voru ausnir vatni, eins og það heitir og lög gera ráð fyrir, og skírðir Jón Sigurður og Oddur Ari.

Sveinar þessir uxu úr grasi eins og hin systkinin í Gestshúsum og urðu eflings ungmenni, sem lærðu fyrst og fremst að vinna, dálítið að lesa, ekkert að skrifa og ekkert að reikna, enda eðlilegt, þar sem enginn barnaskóli var í hreppnum. Hvorki voru efni né aðstaða til að kosta börnin í Gestshúsum til heimanáms t. d. hjá prófastinum í Görðum, séra Árna Helgasyni, eins og sumir heldri menn í hreppnum gátu gert og gerðu, - enda lézt prófasturinn árið áður en tvíburarnir fermdust.

Eldri strákarnir í Gestshúsum, tvíburarnir, kunnu kvæðið, sem ort var til skáldsins og birt var í Nýjum félagsritum fyrir svo sem 20 árum þá. Það hafði Gróa móðir þeirra kennt þeim. Hún var gáfuð og fróðleiksfús kona, sem las og lærði kvæði og sögur, eftir því sem þá voru tök með fátækri alþýðu, og kenndi síðan börnum sínum hvorttveggja. Þessarar fróðleiksmiðlunar nutu börnin hennar æ síðan. Hún hafði sjálf yndi af því á löngum skammdegiskvöldum að miðla börnum sínum af þeim þjóðlega fróðleik, sem hún hafði sjálf aflað sér. Allt þetta þjóðlega efni túlkaði hún þeim og skýrði af alúð og kostgæfni, eins og t.d. vísuna þessa til Gríms skálds og nágranna:

Börnin í Gestshúsum spreyttu sig á því í þessum kvæðaskóla móður sinnar að finna ráðninguna við þessum ljóðlínum þar:

Mikið orð fór um Álftanes eins og víðar á Suðurlandi af góðri afkomu fólks á Austfjörðum, eftir að Mandalsleiðangurinn norski hóf síldveiðar þar í fjörðunum (1868). Síðan færðust síldveiðar Norðmanna þar í aukana ár frá ári með netum og nótum. Sögurnar um þá, veiðibrellur þeirra og tækni voru líkastar ævintýrum. Þeir voru sagðir umkringja síldartorfurnar, er þær streymdu inn í firðina, með geysistórum, smáriðnum vörpum eða nótum, sem sagðar voru allt að 150 faðma langar og nær 20 faðma djúpar. Hvílík feikn og undur!

Og gróði Norðmanna af síldveiðum þessum var sagður ofboðslegur, svo að hann átti að nema milljónum króna sum árin. - Nokkrir molar af borðum stórgróðamannanna voru sagðir hrjóta til hins örsnauða fólks, sem vann hjá þeim t. d. við að salta síldina í þar til gerðar tunnur.  

Sum íslenzku blöðin endurvörpuðu nokkru af því, sem Norðmenn létu norsku blöðin hafa eftir sér um Ísland og Íslendinga, þegar þeir komu heim til Noregs eftir gróðavænlega síldarvertíð á austfirzku fjörðunum. Ein slík norsk blaðafregn

að stunda landbúnaðinn, heldur sjóinn eins og faðir hans og forfeður.

Eftir að hafa verið eitt ár í vinnumennsku hjá verzlunarstjóranum, stundað sjó í þjónustu hans, heyjað handa skepnum og hirt kýr og kindur, stofnaði Jón S. Sigurðsson til eigin útgerðar, varð „sjálfra sín“, eins og það var kallað. Jón æskti þess að hagnast mest sjálfur á dugnaði sínum, vinnuþreki og framtaki. Þess vegna gekk hann úr vinnumennskunni hjá verzlunarstjóranum 1877 og fluttist út í Leiðarhöfn við Kolbeinstanga yzt í Vopnafirði. Þar efndi hann til útgerðar og stundaði sjóinn ötullega vorið og sumarið fram á haust og aflaði vel. Hann óx að álnum, eins og hann hafði einsett sér, og vildi meira. Þá var næst að flytja til Seyðisfjarðar og setjast þar að í mammonslandinu mikla, þar sem sjósóknin og síldveiðin fór enn vaxandi og verzlun óx frá ári til árs, bæði innan héraðs og við nærliggjandi fjarðabyggðir og Fljótsdalshéraðið.

Vorið 1880 barst sú frétt til Vopnafjarðar, að séra Jón Bjarnason, umræddur og kunnur klerkur í Nýja-Íslandi í Ameríku, væri í þann veginn að flytja til Seyðisfjarðar og gerast sóknarprestur þeirra Seyðfirðinga. Ekki dró sú fregn úr virðingu fólks í sjávar- og sveitabyggðum Austurlands fyrir Seyðfirðingunum og athafnalífinu þar. Og svo var kona prestsins hún frú Lára Mikaelína Pétursdóttir Guðjohnsen, söngkennarans fræga og höfundar íslenzku sálmasöngs- og messubókarinnar. Frúin var líka systir Péturs, hins kunna verzlunarstjóra í Vopnafirði. Ekki spilltu þannig prestshjónin glæsibragnum yfir þessu öllu saman. - Fjarlægðin gerir fjöllin blá og mennina mikla, segir skáldið og sálrýnandinn.

Einn af hinum mörgu innflytjendum til Seyðisfjarðar á þessum glæsitímum var Jón S. Sigurðsson frá Gestshúsum. Þá efldust draumar hans um athafnir og álnir, auð og ávexti hans. Lengi sumars 1880 bar Jón blaðið af Norðlingi í vasanum, þar

sem þessi klausa stóð skýrum stöfum: „Síldveiðin er sá afli, sem fram yfir annan sjávarútveg hefur þá aðalkosti, að hann er fljótteknastur og hættuminnstur, arðmestur og kostnaðarminnstur. Nú eru Norðmenn, sem búnir eru að halda til og stunda síldveiðar hér eystra í 12 ár, einkum á Seyðisfirði, búnir að leiða menn úr skugga um, hvað þessi veiði er fljóttekin og arðsöm. Þeir eru einnig búnir að kenna þeim veiðiaðferðina, svo að þeir ættu ekki lengur að horfa á þá aðgerðarlausir aura upp tugum, já, hundruðum þúsunda af krónum í flæðarmálinu hjá húsum þeirra og hafast ekki annað að en það, sem Norðmenn af náð sinni gefa þeim í landshlut og griðkonum þeirra í kaup fyrir að hjálpa til að salta síldina.“

Og útlendingarnir aðkomnu „lærðu íslenzku“ furðu fljótt og töluðu hana innan tíðar alveg „ville vekk“. Á því máli bentu þeir hinum fáfróðu mönnum t. d. á ýmsar markverðar staðreyndir um síldina: „Hann er skrítinn, síldurinn, hann stendur som prjónur, naar hann döyr“. Mörg fleiri málblóm bárust um byggðir og

Sumarið 1880 leið í sæld og syndum eins og gengur hjá mannanna börnum, enda þótt Gunna litla frá Bakkagerði væri ekki enn komin í spilið. Hún kom þar síðar eða í fyllingu tímans. Hún dvaldist enn hjá fósturforeldrum sínum norður á

Sævarenda í Loðmundarfirði og fermdist einmitt þetta vor.  

 

En nógar voru þær samt, sem sóttust eftir vinfengi við hinn glæsilega mann og dugnaðar sjómann, Sunnlendinginn frá Gestshúsum í Bessastaðasókn. Ekki meira um það hér. Sannleikurinn um það má gleymast og hverfa með horfnum tíðum og tímum.  

Útlendu „síldarspekúlantarnir" voru í sjöunda himni að fá svo tigna gesti á dansleiki sína. Eftir að maddama Lára hafði verið þar, sagðist einum svo frá: „Maddamurinn, sá var nú fínn, allur saman úr silki“. Þannig töluðu þeir íslenzkuna. Þessi frásögn lifði áratugum saman á Austfjörðum og barst þaðan upp um sveitir og héruð.

Slys og sorgir breyta viðhorfum og lífsblæ. Ljósið daprast, - slokknar. Hugsjón hverfur. Hugardeyfð drottnar. Von breytist í vonleysi og vizka dvín. -

Þegar þeir náðu fyrirhuguðu miði, var skollinn á norðaustan stormur með hríðarfjúki. Samt lögðu þeir alla línuna. - Svo leið fram á seinni hluta næturinnar. Framan af var veður frostlaust, en í birtingu tók að kólna í veðri og frysta. Þegar á daginn leið, gizkuðu þeir á, að frostið væri við 10 stig. Þeir náðu með herkjubrögðum og harðfengi aðeins hálfri línunni. Þá urðu þeir að skera á hana sökum veðurs og hefja róður til lands. Eiginlegrar lendingar var

Veðrið fór vaxandi og sjór að sama skapi. Þeir börðu gegn veðrinu allan síðari hluta dagsins fram í rökkur, en lítið miðaði sökum veðurofsa og brims. Réðu þeir þá af að leita lendingar í svonefndum Vogum, sem eru milli Skálanessbjargs og Dalatanga.

Nú var úr vöndu að ráða. Þeir þremenningarnir, sem lent höfðu í sjónum, voru auðvitað holdvotir. Allir urðu þeir sammála um að freista þess að komast upp úr Vogunum og til bæja sunnan þeirra, Dalakálkabæjanna, þ.e. Grundar eða Minni-Dala, sem voru jarðir í byggð sunnan Dalatanga, yztu bæir norðan Mjóafjarðar. Grund er enn í byggð, -bústaður vitavarðarins á Dalatanga. Minni-Dalir í eyði.  

Nafnarnir, Jónarnir, héldu nú áfram að fika sig suður og fram Skriðurnar, freista þess að ná suður til bæja. Áfram héldu þeir það sem eftir var aðfaranótt þriðjudagsins og fram að hádegi þann dag, en þá gáfust þeir upp. Höfðu þeir þá urið upp vasahnífinn, dragbútinn, neglur og góma, en ógerlegt var að komast lengd sína nema pjakka sér spor í harðfennið og svellbólstrana. Þeir komust því ekki lengra og urðu að snúa við og láta fyrirberast hjá félögum sínum.

Svo tók hungrið að sverfa að þeim. Síðan sótti svefninn á, sérstaklega þá Jón Valdimarsson og Þorstein. Þeir gengu svo að segja látlaust fram og aftur, „gengu um gólf“ til þess að halda á sér hita og verjast ásókn svefnsins. Þorsteinn þoldi gönguna illa sökum meiðslanna, sem hann hafði hlotið. Þess vegna sótti kuldinn mest á hann.

Jón Sigurðsson, sem hér gefur efnið í frásögnina, gat þess löngu síðar, að hann hefði kviðið því mest, að lifa félaga sína alla, svo bar af hreysti hans umfram hinna.

Á föstudagsmorgun um fimmleytið tók að draga úr veðurofsanum. Sló þá einnig mjög á brimið, en frostið hélzt áfram óbreytt. Vindstaðan var nú af norðaustri, svo að leiði var inn Seyðisfjörðinn, ef bátur þeirra reyndist nothæfur. Þeir  klöngruðust því ofan að bátnum til þess að skoða hann.

Báturinn hafði ekki haggazt, - var eins og þeir höfðu gengið frá honum. Í rauninni var hann ósjófær sökum gats eða gata, sem brotnað höfðu á botn hans. Þó vildu þeir reyna að bjarga lífinu á honum, með því að þeir voru sammála um, að betra væri að drukkna en kveljast eins og undanfarna daga og verða svo ef til vill úti þarna í Skriðunum. Þeir tróðu í götin á bátnum og ýttu síðan á flot í herrans nafni. En brimólgan við stórgrýtið í fjörunni fyllti bátinn, svo að þeir komust ekki á flot í fyrstu atrennu. Þeir biðu svo þess, að sjórinn rynni úr bátnum, enda fjarandi. Brimið lægði óðum og veður fór bráðlygnandi. Önnur tilraun þeirra að ýta bátnum á flot tókst vel. Settu þeir svo upp segl í skyndi og notuðu brotnu árina fyrir þanstöng en stýrðu með heilu árinni, því að þeir komu ekki stýrinu fyrir sökum þess, að stýrisjárnin höfðu bognað.

Báturinn hriplak, þótt troðið væri tuskum í götin eða rifrildum úr fötum þeirra. Hann hálffyllti brátt, fljótlega þóftufullur, en ferðin hélt honum uppi og hratt skreið undan vindinum inn fjörðinn. Þannig sigldu þeir inn á Hánefsstaðaeyrar, en það er um 5 mílna leið. Þar lentu þeir klukkan 8 um kvöldið, bröltu í land úr bátnum, en hirtu ekki um hann frekar. Þeir gerðu síðan vart við sig í húsi einu þar á Eyrunum. Fólkið þar varð undrandi að sjá þá, því að þeir höfðu verið taldir af. Þarna fengu þeir mjólk og ögn af brauði til þess að seðja sárasta hungrið.

Við janúarlokin 1881 eða rúmum tveim mánuðum eftir að slys þetta átti sér stað, flutti blaðið Norðlingur á Akureyri þessa fregn:

,,Sorglegar slysfarir hafa orðið á Austfjörðum. Fjórir Sunnlendingar réru á Seyðisfirði til fiskjar og hrakti þá upp undir Skálanessbjarg. Þar voru þeir tepptir undir Bjarginu í 5 sólarhringa; komust þó þaðan lífs, svo voru þeir kalnir, að búið er taka báða fætur af einum, en annan af tveimur. Þann fjórða sakaði eigi, því að hann hafði stígvél bæði víð og held og passaði alltaf að vera stígvélafullur af sjó." (Norðlingur, 29. jan. 1881).

Gervilimagerð var ekki þekkt þá hér á landi og stutt á veg komin erlendis. Fyrir það liðu þeir allir meira og minna, þessir lömuðu menn og örkumla. Félagar Jóns Sigurðssonar, sem misst höfðu „aðeins“ annan fótinn, gátu þó hökt fram á hækjum,eins og Ringsted, en honum sjálfum voru allar slíkar bjargir bannaðar, fannst honum. Hann bar það ekki við að nota hækjur, gjörsamlega fótavana eins og hann var.

Til skamms tíma voru þeir Austfirðingar lífs með þjóðinni, sem mundu Jón S. Sigurðsson á Seyðisfirði, eftir að hann gréri líkamlegra sára sinna eftir slysið mikla. En andlegu sárin gréru aldrei með þessum manni, - já, urðu því sárari sem fram leið hjá hinum harðgerða dugnaðarmanni, sem alltaf hafði alið með sér hinar björtustu framtíðarvonir, framsækinn og ötull, eins og hann var af guði gerður með ólgandi athafnaþrá.

Fyrstu tvö árin eftir slysið og græðslu sáranna, dvaldist Jón S. Sigurðsson á heimili Ringsteds, fyrrverandi formanns síns í svaðilförinni miklu. Ringsted fór um á hækjum sínum. Hann var giftur maður og búandi og fékk brátt atvinnusnapir við sitt hæfi.