„Blik 1980/Ágrip af sögu landbúnaðar í Vestmannaeyjum, II. hluti“: Munur á milli breytinga

[[Blik 1980|Efnisyfirlit Bliks 1980]]<br>

==Aðilar að Búnaðarfélagi Íslands==

allmörgum hér í Eyjum. Sá atvinnuvegur hefur vaxið mjög s.l. 12 ár, þó að jarðarbóndi hver verði að greiða 50 aura í sveitarsjóð fyrir hverja 10 ferfaðma í kálgarði, er hann hefur utan túns. En 75 ferfaðma má hver hafa '''tollfría'''....“<br>

„Hver þurrabúðarmaður má hafa 200 ferfaðma án sérlegs gjalds, en greiða skal hann skatt fyrir hverja 10 ferfaðma þar umfram, 50 aura fyrir ferfaðminn í sveitarsjóð“. Alls nam þetta aukagjald í sveitarsjóðinn kr. 115.00 haustið 1891.<br>

Rýrir úthagar ollu því, að kýr Eyjamanna mjólkuðu illa að sumrinu, enda var þá kraftfóðurgjöf ekki þekktur þáttur í mjólkurframleiðslunni. Sökum látlauss skorts á eldiviði í byggðarlaginu, var taðið tínt í eldinn af úthaganum alla tíma ársins. Á veturna var það þá helzt hrossatað, en hross gengu þar úti

alla tíma árs.<br>

Í byrjun maímánaðar 1892 gaf að lesa sérlega auglýsingu á útihurð Landakirkju. Kirkjugestir voru því vanir, að þar stæðu skráðar skýru letri allar tilkynningar frá stjórnarvöldunum. Og þar stóð nú sú, sem kom illa við marga, ekki sízt húsmæðurnar í stétt þurrabúðarmanna: '''„Bannað að tína tað af útlandi eða beitilandi Heimaeyjar. Bændur mega búast til útbyggingar af jörðunum, ef þeir láta ekki hlýða þessu banni.“''' Undir þessa tilkynningu til bændanna skrifaði sjálfur sýslumaðurinn Jón Magnússon.<br>

Sumarið 1892 var mjög þurrkasamt, svo að afleiðingarnar hjá Eyjafólki urðu tilfinnanlegar. Kálgarðar brugðust sökum hinna miklu þurrka. Ekki gat fólkið vökvað þá sökum skorts á vatni. Engir voru vatnsgeymar við húsin nema tunnur, og torfþökin skiluðu litlu regnvatni, sem ekki var meira en svo, að það hrökk naumast til að fullnægja sárustu heimilisþörfum hvers og eins.<br>

Þetta sumar (1892) spratt gras mjög illa í úteyjum Eyjamanna sökum óvenjulega mikils grasmaðks. Þá leið fé þar einnig og þreifst illa sökum þorsta af völdum þurrkanna og skilaði þess vegna litlum arði um haustið, var óvenju rýrt. (Sjá blaðið Fjallkonuna 9. okt. 1892).

Hinn 19. nóvember 1893 skrifar Sigurður bóndi: „Kálgarðar með allra bezta móti en sjávarafli rýr. Sumir bændur fengu frá 20 til 40 tunnur af rófum og kartöflum“. Þá segir hann: „Girt eru lönd og ræktuð til garðræktar á Heimaey, og betri nýting á slógi og öllum öðrum áburði en fyrr.“ Þarna finnur bóndi þá þegar árangur af stofnun Framfarafélagsins, en hann var potturinn og pannan í þeim búnaðarsamtökum Eyjamanna. - Og enn segir hann: „Hér er sífellt mjólkurleysi, því að 27 kýr eru mjólkandi hér nú.“ - Þá voru 550 manns búsettir í Vestmannaeyjum. Til þess að undirstrika afturförina um mjólkurframleiðsluna tekur bóndi fram, að árið 1852 hafi veríð 52 kýr og kelfdar kvígur í Eyjabyggð. Þá bjuggu þar 362 manns. Og árið 1791 voru þar 60 kýr og kelfdar kvígur, segir hann, og þá aðeins 193 manns búsettir. Svo bætir hann við: „Áhugi dofnar

fyrir kúm. Hætt að hirða handa þeim hrogn, lifur o.fl. fiskkyns, og þá einnig kjarna í fjöru, fjörugrös, söl o.fl.“ - Hér gefur að lesa milli línanna, þegar veruleg rækt var lögð við kúahaldið í Eyjum.<br>

„Túnin voru slegin tvívegis í sumar, sem er sjaldgæft. Kartöflur og rófur spruttu ágætlega. Margir fengu 20 tunna uppskeru og allt að 60 tunnur af kartöflum og rófum.... Garðávöxtur er hér orðinn aðalbjargræði margra, þegar

Þessi tala vekur dálitla eftirtekt. Frá fornu fari voru 48 tún í Eyjum eða jafnmörg jörðunum. Fertugustu og níundu jörðinni fylgdi ekkert tún, Yztakletti. Þrem árum eftir aldamótin hafa sem sé tveir „þurrabúðarmenn“ lokið við að rækta sér tún. Ef til vill er annar þeirra sýslumaðurinn?<br>

Alls unnu Eyjamenn 4101 dagsverk að túnasléttun, nýrækt, safngryfju- og garðahleðslu þau 21 ár, sem Framfarafélagið var við lýði. Þó fengust ekki allir bændur í Eyjum til þes að vera með í þessum samtökum. - Íhuga ber, að jarð- yrkjutækin þá voru ekki á marga fiska, ef þau eru borin saman við jarðyrkju- og garðyrkjutækin okkar nú á dögum. Stungupállinn var enn til og járnrekan var að ryðja sér til rúms og undanristuspaðinn. Járnkarlinn var gamalt tæki í hönd-

sjálfri Heimaeynni og svo 15 fjár í útey. En mörg voru samt þau hlunnindi, sem fylgdu því að vera bóndi í Eyjum. Bændastéttin þar hafði einkarétt til allrar eggjatekju og fuglaveiða á Heimaey og í úteyjum. Og engir aðrir máttu beita

þar fé eða afla heyja. Frá fornu fari giltu þarna fastar reglur um ítök og notkun úteyjanna, - svo og um það, hvar hver bóndi hafði rétt til hlunnindanna í úteyjum. Þar munu elztu jarðirnar hafa frá landnámsöld setið að hlunnindunum í beztu og auðnýttustu úteyjunum, svo sem Elliðaey og Bjarnarey og í klettunum, Heimakletti og Yztakletti, þar til umboðsmaður konungsvaldsins tók hlunnindin af þeim kletti undir verndarvæng sinn, sjálfum sér til nytja og svo einokunarkaupmanninum síðar, þegar það hentaði valdinu mikla.

==Blaðaskrif um mjólkurskort og samtakaleysi.==

Hinn 17. nóvember 1917 birti ritstjórinn athyglisverða grein um þessi mál í blaði sínu. Þar segir hann: „Það var bent á það í síðasta blaði, hvern usla kartöflusýkin gerði hér s.l. sumar, og jafnframt, hve nauðsynlegt væri að stemma

Það þykir nauðsynlegt að hafa búnaðarfélög eða jarðræktarfélög í sem flestum sveitum landsins nema ef vera skyldi hér á eyjunni......<br>  

Hvergi á landinu er landrýmið svo takmarkað sem hér. Bendir það þegar á þá stefnu, að sparlega skuli með landið farið og leggja skuli stund á að rækta það vel fremur en að þenja sig yfir stór svæði......Hér getur ekki verið nema um tvær greinar jarðræktar að ræða, túnarækt og garðrækt. Hvorttveggja getur eflaust borið svo góðan arð, að talsvert væri fyrir hann vinnandi. Nú eru margir að nema lönd og fleiri munu á eftir fara, svo að tíminn er hentugur til samtaka. Ættu samtökin að verða til þess, að menn hefðu meiri arð með minni kostnaði, sem og það að koma föstu skipulagi á jarðræktina. Það þykir alls staðar nauðsynlegt, hvar sem siðaðir menn búa.<br>

Sérstök ástæða er til að koma á föstu skipulagi, þar sem eigandi landsins er aðeins einn og það sjálft þjóðfélagið, eins og hér á sér stað.<br>

Það er bersýnilegt, að með vaxandi mannfjölda, muni verða hér hin mesta mjólkurekla, og er illt til þess að hugsa, þar sem svo mörg börn eru. Víst mætti bæta nokkuð úr mjólkurskortinum með aðkeyptu fóðri. En það verður varla lag á þeim fóðurkaupum nema með samtökum.<br>

Garðyrkjan út af fyrir sig er svo mikils virði, að vegna hennar væru samtök vel gerandi. Þar er svo margt, sem betur mætti fara. Getur það átt bæði við vinnusparnað og gæði uppskerunnar.<br>

Gott búnaðarfélag ætti að sameina hugi allra þeirra, sem við jarðrækt fást á eyjunni, svo að þeim yrði léttara að inna af hendi hina sjálfsögðu skyldu sína að skila landinu fegurra en þeir tóku við því. Vitanlega yrði stjórn félagsins

að vera ötul, en það er á valdi þeirra, sem félagið stofna, að skipa stjórnina.<br>

Þetta var þá megin þeirrar greinar, sem Páll ritstjóri birti Eyjamönnum 17. nóvember 1917. - Frómt skal frá sagt. Engir Eyjamenn sinntu að sinni þessari hvatningu ritstjórans að stofna til búnaðarsamtaka i Vestmannaeyjum. Þorskaflinn með hinum hraðvaxandi vélbátaútvegi tók hugi flestra, svo að fátt annað komst þar að, og sízt það, sem engan sjáanlegan arð gaf í aðra hönd á stundinni.<br>

En ritstjórinn lét ekki deigan síga, þó að hann fengi engu þokað um stofnun búnaðarfélags í byggðinni að svo stöddu. Fleiri greinar þessa efnis birti hann Eyjamönnum síðar. Og dropinn holaði steininn. Skilningur manna á málefninu fór

Þar segir svo: „Svo sem eðlilegt er, safnast hér saman mjög mikið af slori, þegar vel veiðist. Almenningur hefur ekki því vinnuafli á að skipa, að þegar í stað sé unnt að fjarlægja allan þann mikla fiskúrgang, - og allra sízt geta menn

komið honum þangað, sem þrifnaður yrði af honum, þ.e.a.s. til áburðar, nema að litlu leyti. - Það er ekki nóg, að götunar niðri við höfnina eru í hverri gæftarhrotu einn syndandi viðbjóður og hrúgur í hverju skoti, heldur berast sletturnar úr slorvögnunum út um allt þorpið, og síðan bera menn þetta á fötum sér inn í húsin. - Ástand þetta er ekki siðuðum mönnum samboðið. Það er vitanlega vaninn einn sem smátt og smátt hefur sljóvgað tilfinningu manna, svo að sama versnandi ástand er látið drasla svona ár frá ári.....<br>

Þá segist greinarhöfundur hafa gert fyrirspurn til landlæknis, Guðmundar Björnssonar, sem kynnt hafði sér og rannsakað mjólkurmál Reykjavíkur að undanförnu, hversu margar kýr Vestmannaeyingar þyrftu að hafa til þess að mjólkurþörf Eyjamanna væri sómasamlega fullnægt. Landlæknir hafði svarað lyfsalanum því til, að þær mætti helzt ekki vera færri en 360 (360 kúa nyt), ef vel ætti að vera, þar sem börn Eyjamanna væru á sjöunda hundrað og fjöldi aðkomumanna starfandi á vertíð hverri í þorpinu. „En hér eru um 110 kýr og sumar af þeim verða kálflausar og geldar næsta vetur,“ segir lyfsalinn. - Og enn segir hann:<br>

„Þá er ennfremur þess að gæta, að meðfram fyrir mjólkurskortinn er mjólkurverðið orðið svo hátt, að margir efnaminni menn kaupa litla eða enga mjólk, en eiga þó fleiri börn en þeir efnaðri. - Hér þarf engu við að bæta til þess að færa mönnum heim sanninn um það, að hér er alvara á ferðum, og hér er einhverju verulegu kostandi til að bæta úr þessum vandræðum. Um þetta mál tjóar ekki að láta einhverja 5 aura menn fjalla. Það eiga þeir að gera, sem skilja kjarna málsins: '''Heilsufar komandi kynslóðar.'''<br>

það.... Það er ræktun landsins, jarð- og garðrækt í stórum stíl....<br>

Hér vantar vegi og nútímans flutnignatæki, bíla eða dráttarvélar.... En hvað sem einstökum atriðum þessa máls líður, þá verða menn að gera sér ljóst, hvaða þýðingu það hefur fyrir komandi kynslóðir, að nú fá börnin, sem hér eru að alast

Þetta var þá kjarninn í grein lyfsalans. (Leturbreytingar eru mínar,Þ.Þ.V.)<br>

Þegar hér var komið flutningatækninni í atvinnulífi Eyjamanna á landi, voru næstum einvörðungu notaðir handvagnar, og svo hjólbörur, þegar svo bar undir. Einn maður mun hafa haft nokkra atvinnu af því að flytja fiskúrgang o.fl. þvílíkt á hestkerru. En þeir flutningar náðu ekki til fiskúrgangs á ræktunarlönd að neinu ráði sökum skorts á vegum um Heimaey.