Sjómannadagsblað Vestmannaeyja 1958/ Auðæfi hafsins

BALDUR JOHNSEN HÉRAÐSLÆKNIR

Auðæfi hafsins

1.

Þeir sem kvarta undan því að búa á Eyjum í hafi úti, vita áreiðanlega ekki, hvað þeir eru að fara.
Engir eru raunverulega betur settir en eyjaskeggjar. Ekkert veðurfar er heilnæmara heldur en eyjaloftslagið, og þar tekur sölt austanáttin öllu fram í hollustu. Þeir kynnu að meta það, sem verða að ala aldur sinn í sót- og rykmenguðu lofti stórborganna. Að ég ekki tali um óviðjafnanlega náttúrufegurðina.
Engir íbúar jarðarinnar eru ríkari en eyjabúarnir. Þeir hafa frjálsan aðgang að hinum óþrjótandi auðlindum hafsins. Þar er að finna meiri jurtagróður en í sjálfum frumskógum hitabeltisins, og í því ástandi sem öðrum lífverum er heppilegast, sem óteljandi miljónir smáplantna, kísilþörunga.
Þetta sér kafarinn, sem kafar nokkra metra niður, eins og grænleita móðu, sem takmarkar mjög útsýnið, en ef dropa úr þessum sjó er brugðið undir smásjá, sést, að dropinn er troðfullur af smáplöntum, og nokkrum smádýrum. Þetta er undirstaða hinns auðuga dýralífs undirdjúpanna, sem langt tekur fram lífinu á yfirborði jarðar.
Þessar smáplöntur í yfirborðslögum sjávarins draga næringu úr uppleystum málmsöltum hafsins, og með krafti sólarljóssins búa þær til mjölva í hinn litla líkama sinn, en allt þetta verður svo síðar meir fæða fyrir smákrabbadýr, sem síðan verða stærri dýrum að bráð og þannig koll af kolli, unz við fáum ýsuna eða þorskinn í pottinn.

2.

En ef ekki væri nóg af málmsöltum í sjónum, gæti ekkert vaxið þar, frekar en í áburðarsnauðri mold.
En hér er sjórinn miklu betur settur en landjörðin.
Sjórinn er mesta málmforðabúr jarðarinnar. Það eru talin að vera 170 miljón tonn af málmsöltum í sjóteningi 1 mílu á hvern veg.
Öll þessi ósköp af málmum fær sjórinn auðvitað úr jarðarskorpunni. Allar heimsins lindir falla, að lokum til sjávar og bera með sér uppleysta málmana, jafnvel gull, enda er talið, að svo mikið gull sé í sjónum, að allir jarðarbúar gætu orðið miljónerar, ef þeir gætu höndlað það.
En sjónum berast víðar föng að en úr fljótum og lindum.
Við eldgos, þótt ofansjávar séu, berast feikn af stein- og málmryki, sem síðan falla með regni í sjóinn beint eða skolast af landinu.
Auk þess er fjöldi neðansjávareldfjalla, sem ausa í sjóinn bóri, klóri, brennisteini og joði.
Þott beztu efnafræðingum kunni að reynast erfitt að vinna þessi efni, eða jafnvel finna þau í sjónum, þá eru ýmsar neðansjávarplöntur og sjávardýr ekki í neinum vandræðum.
Þessar lífverur hafa ekki aðeins fundið, heldur og hagnýtt sér efni, sem heztu efnaverksmiðjur gátu ekki mælt eða fundið, nema þá mjög nýlega eftir að til sögunnar komu litrófsrannsóknaraðferðir.

3.

Ekki var fyrr vitað um tilveru hins merka efnis vanadiums í sjónum en það fannst í sædýrum nokkrum frumstæðum. Annars er vanadium notað til þess að framleiða sérstaklega hart stál og allmikið eftirsóttur málmur. Nafnið vanadium er leitt af Vanadís (Freyja).
Allmikið er af kobolti í sjónum, og finnst aðallega í kröbbum og skeljum, og gildir sama um nikkel.
Mjög er lítið af kopar í sjónum, en þó svo mikið, að hann byggir upp blóð humarsins og annarra krabbadýra á sama hátt og járnið byggir upp blóðlitarefni okkar mannanna og annarra landdýra.

4.

Mjög hefur reynzt erfitt að ná hinum ýmsu efnasamböndum úr sjónum, svo að borgi sig fjárhagslega, en það hefur þó tekizt með nokkur þeirra. Þar skal frægast telja matarsaltið, sem hafið líka er auðugast af allra efnasambanda, enda mun fást um 1 kg. af salti við eimingu á 30 lítrum af sjó. Þessi saltvinnsluaðferð var stunduð hér á landi áður fyrr við nokkur hverasvæði, sem lágu nálægt sjó, og sama aðferð mun enn notuð víða á Spáni og í Portúgal, en þar er sólin hitagjafinn til eimingar.
Næst kemur magnesium-klórið og önnur magnesium-sölt, sem unnin hafa verið úr sjó í stórum stíl, og hefur það gert mögulega hina miklu flugvélaframleiðslu seinni tíma. Magnesium-málmurinn er allra málma léttastur, margfallt léttari en alúmíníum, en þó sterkari, og þolir vel hita og veðrum.
Þá er kalium og kalcium unnið í stórum stíl úr sjó, en það eru tvö mjög þýðingarmikil efni fyrir hverskonar iðnað.
Hið merkilega efni 'bróm' finnst hvergi nema í sjó eða fornum sjávarmyndunum. Efni þetta er notað á ótalmörgum sviðum efnaiðnaðarins, svo sem í litarefni, ljósmyndapappír, handslökkvitæki og til að framleiða fyrsta flokks bifreiðabenzín, og síðast en ekki sízt er það aðalefnið í hinu fræga taugameðali Mixtura nervina.
Eitt elzta brómsambandið sem þekkist er purpuralitur, sem hinir fornu sjósóknarar Fönikíumenn notuðu og unnu úr sæsnígli nokkrum.

5.

Eitt af merkustu efnum sjávarins er joð, sótthreinsunarefnið, sem hvert mannsbarn þekkir. Þó er ómögulegt að ná því beint úr sjó, með venjulegum aðferðum efnaverksmiðjanna, en samt finnst það í nær öllum sjávarplöntum og dýrum.
Lengi vel var joð nær eingöngu unnið úr þangi, og höfðu frændur okkar Norðmenn mikla atvinnu og töluverðar tekjur af því að brenna þang og vinna joð á þann hátt, og um tíma mun hafa verið hugsað um að byrja slíka vinnslu hér á landi, en þá fundust miklar joðnámur í Chile, og þar með lauk þangbrennsluævintýrinu.
Og þarmeð er komið að öðrum þætti sjávarnytjanna, en það eru leifar þær, sem sjórinn hefur skilið eftir á þurru landi djúpt eða grunnt í jarðlögum, þar sem höf hafa þornað upp eða hafsbotn hækkað og risið úr sjó, en síðan önnur jarðlög hlaðizt ofan á.
Allt til þess tíma hefur mestallur efnaiðnaður hér á jörð byggt tilveru sína á slíkum jarðlögum á fornum sjávarbotni, eða öðrum sjávarleifum. Þessi dýrmætu lög sjávarleifa hafa verið sérstaklega tiltæk Evrópuþjóðunum og hafa átt drjúgan þátt í hinni efnalegu velgengni þeirra.
Fyrir um það bil 230 miljónum ára gekk langt hitatímabil og þurrka yfir jörðina, og myndaðist þá stærðar innhaf yfir mestum hluta Evrópu, en það þakti hluta af núverandi Bretlandi, Frakklandi, Þýzkalandi og Póllandi. Smásaman þornaði þetta haf upp og skildi eftir geysileg saltlög og aðra enn dýrmætari málma í jörð, sem allt frá því á 17. öld hafa verið undirstaða námugraftar og iðnaðar þessarra landa. Og þegar á 13. öld voru saltpækilsbrunnar þekktir í Suður-Þýzkalandi og Austurríki, en síðan mynduðust í kringum slíkar lindir hinir frægu baðstaðir og heilsubrunnar þessara héraða. Mönnum var að vísu mikil ráðgáta tilvera slíkra saltbrunna svo langt frá sjó, því að þá datt engum í hug að tengja þá við fornt uppþornað haf.
En lindir þessar hafa vafalaust reynzt hinir beztu heilsubrunnar Mið-Evrópumönnum, sem bjuggu svo langt frá sjó, en þó engu meiri heilsulindir en sjórinn er þeim sem hann vilja nota til baða, að ég ekki tali um gott pækilbað, búið til í baðkerinu heima, með vænum skammti af grófsalti, segjum 1—2 kg. í baðvatnið.

6.

Enn er eftir að telja það allra ævintýralegasta við sjávarleifarnar, en það er jarðolían. Þó er enn ekki vitað til fulls, hvernig myndun hennar hefur farið fram. En talið er víst, að olían sé mynduð úr leifum sjávardýra, sem lifað hafa á grunnu vatni og fallið til botns þegar þau dóu, en þar hafa og komið við sögu ýmsar umbyltingar og geysiþung jarðlög hlaðizt ofan á dýra- og jurtaleifarnar.
Jarðolía finnst aðeins þar sem nú eða áður fyrr hafa verið innhöf, og oft eru saltlög tengd olíulögunum.
Þannig er ástatt um hinar miklu olíulindir í kringum Mexikóflóann og olíulindirnar við Persaflóa, Rauðahaf og Svartahaf o.s.frv. Og nú er farið að leita að olíulindum á hafi úti, og hefur það víða borið góðan árangur.

7.

Þannig sjáum við, að þjóðir, sem búið hafa langt frá sjó, hafa getað sótt málmauðæfi hafsins í jarðlög sín og byggt þannig upp námugröft, iðnað og efnalega velmegun. Og þessar þjóðir hafa ekki aðeins getað sótt hina dauðu málma hafsins í jarðlög sín, heldur og hinar lífrænu leifar dýra og jurta, sem fyrir miljónum ára sveimuðu um undirdjúpin. Olían streymdi úr iðrum jarðar og gerði þjóðirnar, sem áttu hana, að stórveldum. Og þetta áttu þjóðirnar því að þakka, að þær voru strandríki eða hafsbotn fyrir hundrað miljónum ára.
En síðan koma tímar þeirra ríkja, sem í dag er strandríki.
Þau snúa sér beint til hafsins, sem umlykur strendur þeirra, byggja þar efnaverksmiðjur, sem knúnar eru ódýrri vatnsorku, — já, eða kjarnorku, — og hefja hina margvíslegustu efnaframleiðslu milliliðalaust.
Nú þegar eru þekktar aðferðir til að vinna margvísleg og dýrmæt efni úr sjó, á fjárhagslega traustum grundvelli, undireins og ódýr orka er fengin.
Og þar að kemur, að aðferðir munu finnast, eða uppgötvast, sem mörg hinna lægri sjávardýra nú þegar þekkja, til að vinna ýms fágæt og mjög dýrmæt efni úr sjónum.
Það liggur nú fyrir Vestmannaeyingum, mjög bráðlega, að fara að vinna vatn úr sjó, því að við núverandi ástand í þeim málum verður eigi unað mikið lengur, og hver veit nema hægt verði og raunar æskilegt að tengja vatnsvinnsluna annarri efnavinnslu úr sjónum, t.d. salt- og magnesiumvinnslu.

• Efnisyfirlit: Sjómannadagsblað Vestmannaeyja