Blik 1952/Ferðaþættir frá Danmörku
Sunnudagurinn 17. júní rann upp bjartur og fagur, sólin skein í heiði og vermdi og glæsti allt sínum skæru geislum. Síðustu daggardroparnir voru að hverfa af gangstéttum og grösum er við stigum upp í bifreiðina, sem átti að verða heimili okkar og athvarf á þessum hátíðisdegi. Í dag var förinni heitið til nokkurra söguríkra staða á Sjálandi norðanverðu, Fredensborgar, sumarheimilis konungsfjölskyldunnar, Friðriksborgarkastala, þessarar glæsilegu hallar frá dögum Kristjáns 4., mesta byggingarmeistara síns tíma, ef til vill allra tíma. Og loks, ef tími ynnist til, skyldi staldrað við við Krónborg. Það fór nú svo að þessu sinni, að enginn tími vannst til að skoða Krónborgar kastalann. En nokkru síðar gafst mér og öðrum kunningja mínum, tækifæri til að kynnast Krónborg nánar og á eftirminnilegan hátt. Þeirri viðkynningu gleymum við seint, enda varð hún með nokkuð sérstökum hætti.
Við Helsingjaeyri á Norður-Sjálandi, þar sem Eyrarsund er mjóst og stytzt sigling yfir til Svíþjóðar, stendur hinn fornfrægi kastali, Krónborg. Hún var upphaflega reist á árunum 1420—1430 af Eiríki konungi af Pommern, sem ber heiðurinn af sundtollinum, en það var gjald af öllum skipum, er um Eyrarsund fóru. Sundtollurinn varð brátt illræmdur, og Krónborg varð öllum farmönnum ógn og skelfing. En Krónborg þótti ekki nógu virðuleg, og þegar Eyrarsundstollurinn hafði hulið botninn í ríkisfjárhirzlum Danakonungs, var kastalinn reistur í sinni núverandi mynd á árunum 1574—1585. Það verk lét Friðrik 2. vinna. Árið 1629 brennur kastalinn að miklu leyti, en var síðan endurreistur, og sú Krónborg, sem nú stendur við Eyrarsund er því 323 ára gömul.
Krónborg hafði ávallt mikla hernaðarþýðingu, vegna legu sinnar, og gegndi sínu hlutverki með prýði allt til þess er tollurinn illræmdi var afnuminn 1857. Nú stendur hún sem mikilfenglegt tákn um horfinn veg Danmerkur, en þó eimir enn eftir af óttanum við fallbyssur Krónborgar, því að hvert það skip, er siglir inn eða út Eyrarsund, heilsar og kveður Krónborg með þjóðfána sínum og lýtur henni með lotningu.
Þannig er í stuttu máli saga þessa forna kastala, og ljómann af frægð hans leggur enn um langan veg, löngu eftir að fallbyssur hans eru þagnaðar. „En fleira er til á himni og jörðu, Hóraz, en heimspekina okkar dreymir um.“ Það áttum við félagarnir, eftir að reka okkur á, einmitt á þessum slóðum.
Einn góðan veðurdag, eftir að við höfðum öðlazt frelsi og fullveldi, leigðum við okkur reiðhjól og héldum í áttina til Krónborgar. En margt var að sjá, dagurinn stuttur, og hann entist okkur ekki til að ljúka ferðinni. Þess vegna var komið kvöld, er við náðum Helsingjaeyri. En samt héldum við áfram og stóðum eigi fjarri Krónborg, er hálf stund var til miðnættis.
Veðrið hafði breytzt. Nú var komið kalsaveður, vindur allhvass og loftið þungbúið. Fyrir hálfri stundu bilaði rafstöðin og „Eyrin“ var gjörsamlega ljóslaus. Enginn er á ferli, utan tveir ferðalangar, er líta okkur óhýru auga. um leið og þeir hraða sér inn fyrir dyrnar á næsta húsi. Skýin berast óðfluga um himingeiminn, tungl í fyllingu gægist öðru hvoru fram úr þykkninu, glottir kuldalega og varpar daufri skímu á umhverfið og gerir það enn óhugnanlegra. Þungar haföldur brotna á klettunum við ströndina, og brothljóðið berst okkur til eyrna gegnum ýlfrið, er vindurinn gnauðar á turnspírunum. Er við nálgumst kastalann, berast annarleg hljóð úr „Riddarasalnum“. Bumbur eru knúðar, glösum klingt, háreysti og hlátrasköll, en við sjáum ekkert. Í einum glugga kastalans ber fyrir daufa skímu eins og af kertaljósi. Ljósið virðist flökta allmikið, því að það hverfur aðra stundina, en kemur svo aftur í ljós hina. Við þokumst nær með hálfum huga, og er við stöndum við sporð vindubrúarinnar, sem auðsjáanlega hafði gleymzt að draga upp, sjáum við mann, sem gengur fram og aftur um gólf í þungum þönkum. Hver er þessi maður? Er hann fangi, kannske konungur, sem hefur verið steypt af stóli og er nú fangi í sinni eigin höll? Glaumurinn í álmunni hefur nú aukizt um allan helming, og brothljóð öldunnar við klettaströndina er orðið enn ógnþrungnara en áður. Kertaljósið í glugganum er horfið. Nú grúfir helmyrkrið yfir öllu og læsir sig um hold og blóð. Nú slær hallarklukkan tólf drungaleg, dimm högg. Um leið kveður við hár brestur, allt verður skyndilega bjart og nú sjáum við kastalann umvafinn birtu. Þrumugnýrinn deyr út í fjarska og með honum hverfur leiftrið. Og nú sjáum við það. Þarna er það, uppi á virkismúrnum. Nú hvarf það, — en þarna kemur það aftur. Nú sjáum við það greinilega. Náhvít, heljarbleik vera læðist um, svífur í hvítum línklæðum, hauskúpan ber og holdlaus, holar augnatóftir, galopinn munnur, brotið nef. Birtan frá tunglinu gerir þessa sýn enn óhugnanlegri. Vofan líður áfram móti vindi, hvítt línið bærist í vindinum. En nú kemur maður á móti henni. Hann staðnæmist, er hann sér sýnina, bendir, bærir varirnar, en orðaskil heyrast ekki. Nú hækkar hann róminn:
„Hvort heldur þú ert andi eður ár, með angan himins eða heljar ódaun, hvort hugur þinn er illur eða góður, þá neyðir svipur þinn mig að spyrja og yrða á þig orði.“
Og vofan segir hásri, hljómlausri röddu:
„Eg em þíns föður andi, dæmdur um hríð að hvarfla
laus um nætur.“ - -
Nú hvarf sýnin, og við heyrðum ekki meira. Við færum okkur fjær. Hér var eitthvað mikið á seiði. Hér hljóta að hafa gerzt válegir atburðir. Við fjarglægjumst kastalann. Í myrkrinu rekumst við á eitthvað, það er grjóthrúga, í laginu eins og fornmannahaugur. Ofan á honum er kross, og við tunglglætuna lesum við orðið: Hamlet! Hamlet, já, Hamlet Danaprins, þessi ógæfumaður, er lék sjálfan sig sturlaðan til að koma fram hefndum á föðurmorðingjanum, föðurbróður sínum, kónginum í Krónborg. Nú skildum við allt, nú sáum við hvers kyns var. Við höfðum orðið áheyrendur að upphafi mesta sorgarleiks veraldar, harmleiksins mikla um Hamlet Danaprins, er hefndi föður síns, drap móður sína og sjálfan sig, allt í einni svipan. Nú stóðum við við gröf hans, þessa heimsfræga manns, Hamlets eða Amlóða Örvandilssonar, Danaprins í Krónborg.
Um gröf Hamlets gengur sú saga í Danmörku, að hópur enskra ferðamanna komi þangað á hverju ári og taki stein af henni til minningar um heimsóknina. Jafnframt segir sagan, að fyrir mörgum árum hafi köttur einn að nafni Hamlet verið heygður á þessum stað, og börnin í Helsingjaeyri hafi skemmtun af að bera grjót á hauginn á hverju vori, áður en von er ferðamanna í leit að minjagripum. Steinarnir, sem þeir hafa á brott með sér eru því teknir af gröf Hamlets kattar, en grafarró Hamlets prins hefur aldrei verið raskað. Enginn veit nú, hvar gröf hans er, en það eitt er víst, að Amlóði, sem er sami maðurinn og Hamlet, bjó á Jótlandi, var józkur prins, en kom aldrei í Krónborg. En Hamlet Shakespeare's hefur aldrei verið til annars staðar en í huga skáldsins og á pappírnum. En í Krónborg er harmleikurinn mikli látinn gerast, og í meðvitund manna mun Krónborg ávallt verða tengd minningunni um Hamlel — kött eða prins.