„Blik 1974/Bréf til vinar míns og frænda, I. hluti“: Munur á milli breytinga

== Ekkert lát á skömmunum ==

 

Árið 1944 hafði kosningaskjálfti valdhafanna í bænum þegar gripið um sig. Þá tók skriffinnur Flokksins að skrifa, svo að mark var að. Fullreynt var þá um skólanefndarfundina. Persónuníðið bar þar engan á-angur.

í Flokksblaðinu 5. apríl 1944 greinir skriffinnurinn frá því, að meiri hluti fjárhagsnefndar bæjarins hafi samþykkt að leggja fram úr bæjarsjóði kr. 100.000 til byggingar gagnfræðaskólans, „ef bæjarstjórn getur fallizt á, að kennslufyrirkomulagið, námsgreinar og námstími verði hinn sami við gagnfræðaskólann hér og við gagnfræðadeild Menntaskólans í Reykjavík. Jafnframt verði breytt um yfirstjórn skólans og kennslukraftar auknir og færðir í það horf, sem fræðslumálastjórnin telur nauðsynlegt til þess að nemendur, sem útskrifast úr skólanum, njóti sömu réttinda til framhaldsnáms í öðrum skólum og nemendur með gagnfræðaprófi frá Menntaskólanum í Reykjavík og á Akureyri. Þar sem talað er um „yfirstjórn" skólans í framangreindri bókun, lýsti ég yfir á fundi bæjarstjórnar við fyrri umræðu um fjárhagsáætlunina, að nefndin ætti við skólastjóra. - G. G."<br>

Það munaði heldur ekkert um það! Bæjarstjórn Vestmannaeyja átti að hafa það í sinni hendi að breyta landslögum um gagnfræðaskóla og setja Gagnfræðaskólanum í Vestmannaeyjum ný lög og nýja reglugerð. Ég hef skráð í dagbók mína, að Ástþór Matthíasson, forseti bæjarstjórnar, standi að þessari tillögu með Guðlaugi Gíslasyni, hinum sænska konsúl. Það undruðumst við, því að Ástþór var lögfræðingur og átti að vita þetta. Hann var heldur enginn fáviti eða ofstækismaður, þó að hann væri fyrst og fremst „ég sjálfur". En bíðum nú við. Svolítið markvert gerðist. Um einn fulltrúa Flokksins í bæjarstjórn mátti með nokkru sanni segja, að hann væri þynnkan sjálf, þegar svo bæri undir. En nú var það hann, sem uppgötvaði þá staðreynd, að alþingi þyrfti að koma hér til sögunnar. Hinir ráku upp stór augu og spurðu lögfræðinginn, Ástþór Matthíasson. Jú, þá rann upp ljós fyrir honum. - Mikil skelfing var að vita, hversu völd þeirra náðu skammt!<br>

I þessari fyrrnefndu blaðagrein sinni, klykkti skriffinnur Flokksins, hinn sænski konsúll, út með þessari klausu:

„Þ. Þ. V. var upprunalega ráðinn að skólanum gegn vilja meiri hluta þáverandi skólanefndar og alls almennings. Hefur hann nú haft meira en áratug að vinna skólann upp, en þetta hefur mistekizt gjörsamlega. þrátt fyrir óaðfinnanlega aðbúð þess opinbera. Það er því til ein frambærileg orsök fyrir þessu ófremdarástandi, en það er, að skólastjórinn er ekki. þrátt fyrir ýmsa kosti, til þess hæfur að gegna því starfi, sem hann hefur við skólann. Til þess vantar hann tiltrú almennings og þeirrar uppvaxandi kynslóðar, sem eðlilegt var, að skólann sækti. Á þetta hef ég bent í fleiri en eitt skipti á fundum skólanefndar að honum viðstöddum og jafnframt farið fram á, að hann segði upp starfi sínu. Því miður hefur hann ekki getað fallizt á þetta . . .

Ný skólabygging er spor í rétta átt, en engin fullnægjandi lausn þessa máls, ef aðrar breytingar verða ekki á rekstri skólans. Það er því á valdi núverandi skólastjóra, hvort hann ætlar að verða þröskuldur í vegi þess, að viðunandi lausn fáist á þessum málum og þar með halda áfram að vera sá „kyrrstöðuhugur, sem í skugganum skalf, þá skin fór um lönd eða höf", eins og hann svo skáldlega kemst að orði í síðasta tölublaði Framsóknarblaðsins.<br>

Guðlaugur Gíslason."<br>

Og nú var haldið áfram að skrifa hvíldarlaust, því að kosningaskjálfti var kominn í mannskapinn. Nú skyldi gagnfræðaskólinn og ég verða aðalbitbeinið. Og þeir höfðu auðsjáanlega gleymt sögunni og sjálfskaparvíti samvinnuskólapiltsins, sem skrifaði sjálfan sig dauðan. Skyldu sömu örlög bíða G. G.? Mér sagði svo hugur um. Öflin hvísluðu því að mér.

í blaði Flokksins 18. apríl (1944) flaut þessi klausa með hjá sænska konsúlnum: „. . . Það er staðreynd, sem ekki verður framhjá gengið, að Þ. Þ. V. var fyrir 10 árum (reyndar voru þau þrettán I troðið inn í stöðu sína sem skólastjóri af ráðuneytinu gegn meiri hluta þáverandi skólanefndar og megin þorra alls almennings. Hefði hann verið starfinu vaxinn, hafði honum verið innan handar að vinna skólann það upp, að almenningur hefði ekkert haft út á hann að setja sem skólastjóra. (Þ. e.: Ef ég hefði þegið baunadiskinn -Þ. Þ. V.). En hann vantar skapgerð og siðgæðisþroska, sem hlýtur að útheimtast til þess að geta orðið fyrirmynd hinnar uppvaxandi kynslóðar. (Eg bið þig að 4esa þessi orð með athygli: vantar skapgerð og siðgæðisþroska! I. Og skriffinnurinn heldur áfram: „En þetta hefur gjörsamlega mislukkast. Rökin hans er að finna í hans eigin skýrslu um skólann til fræðslumálastjórnarinnar, þar sem hann eftir 10 ára starfsemi neyðist til að gefa upp aðeins 36 nemendur í skólanum, sem mun vera sú langminnsta aðsókn, sem er að nokkrum gagnfræðaskóla í landinu.

Guðlaugur Gíslason."<br>

Hér kleip hinn sænski konsúll af nemendatölunni. Nemendur voru 44 talsins.

Þannig var hin mikla breyting á atvinnulífi æskufólks í Eyjum á þessum árum notuð til árása á mig. Það var ég, sem átti að fæla unglingana frá mími. A sama tíma var róið þindarlaust í bænum á móti skólastarfi mínu og með því, að unglinganir sæktu Kvöldskóla iðnaðarmanna. Það var eiginhagsmunaáróður þeirra til þess að ná skólagjöldunum af æskulýðnum,   iðnaðarmannasamtök unum til fjárhagslegs hagnaðar. Til þess voru refirnir skornir. Og nú átti að nota þessar staðreyndir til þess að flæma mig frá gagnfræðaskólanum. Eg hló og hét á leynivopnið mitt.

„Stefnan mörkuð" (Víðir 5. apríl 1944) „Stefnan mörkuð", kallaði sænski konsúllinn næstu blaðagrein sína. Og stefnan var sú, að byggja ekki gagnfræðaskólahús í Eyjum, svo lengi sem ég væri þar skólastjóri. Og ég var vissulega ekki á þeim buxunum að láta af lífsstarfi mínu. Það eitt var víst. Lífshugsjón mín skyldi sigra, héldi ég lífi og heilsu.<br>

Innan skamms birti svo Flokksblaðið þriðju grein sænska konsúlsins í bænum um skólastarf mitt og sjálfa persónuna. Þar var lengst gengið. Sú grein hét og heitir: „Er Þ. Þ. V. starfinu vaxinn?" - Grein þessi er löng eða sex dálkar í blaðinu. Fátt nýtt kom þar fram, sem ekki hafði áður verið sagt. Þó kemst ég ekki hjá því að geta þess, að blessaður algóði skaparinn minn fékk smávegis íhreytur í greinarlokin. Þar var sagt, að hann hefði kastað höndum að því að móta svip minn og gáfur. Ég hafði sjálfur, sagði konsúllinn, reynt að gera mig „gáfulegri og sviphreinni, heldur en hann annars var af guði gerður." (Ég undirstrika orðin). Þarna fékkstu það! -Ég hló í hjarta mínu.<br>

Lymskan, sem svipurinn átti að gefa til kynna, kom mér ekki á óvart. Hún fólst í dálitlu sérstæðu viðhorfi hjá Flokksforustunni. Hjá henni hét það lymska mín og lævísi að kosta kapps um að halda vinfengi og samstarfi við verkalýðsforustuna í bænum, svo að aldrei skeikaði, enda létu þeir góðu menn mig í friði og voru skólastarfi mínu vinveittir og hlýir. Já, þarna fólst lymska mín og þarna var ég undirförull! - Og svo bar ég orðið heimskunt utan á mér! Sú fullyrðing kom mér á óvart, því að þingmaðurinn hafði einu sinni sent mér tóninn sem oftar í Flokksblaðinu. Þar sagði hann, að ég væri „skynsamur en lýginn". Og nú hafði vitglóran rýrnað svo stórum, að andlitið bar þess vott!

 

En nú bar Flokksforustunni vanda að höndum. Nokkrir Flokksmenn knúðu á og kröfðust þess, að nemendur gagnfræðaskólans fengju birt í Flokksblaðinu mótmæli sín gegn óllum persónulegu svívirðingunum, sem sænski konsúllinn hafði hellt yfir mig og svo gegn róginum á skólann. Þau neyddist blaðið til að birta, þar sem svo sterk flokksöfl stóðu að kröfu þessari. Þessi mótmæli voru þannig orðuð og birtust almenningi í blaði Flokksins 20. maí 1944: „Að gefnu tilefni mótmælum við nemendur Gagnfrœðaskólans í Vestmannaeyjum harðlega þeirri tilefnislausu árás og illmælgi, sem beint er að skólastjóranum Þ. Þ. V., sem reynist okkur í hvívetna hinn bezti stjórnari, reglusamur og áhugasamur um öll sín skólastörf."<br>

Mér var tjáð, að undir mótmæli þessi hefðu skrifað eigin hendi um það bil 9.")', af nemendunum.

Var nú annars ekki kominn tími til að fylgja eftir mótmælum nem¬enda minna með því að draga leynivopnið úr slíðrum og beita því?<br>

 

En fyrst skyldi fólkið fá að heyra orð „hins góða Flokksmanns".

Ég skrifaði grein um skólamálin og birti þar orð ekki ómerkari manns en Agústs H. Bjarnasonar, prófessors, um skóla minn og starf, en hann var þá skólastjóri Gagnfræðaskóla Reykvíkinga og naut jafnframt mikils trausts í Flokknum.

Prófessorinn hafði um árabil haft marga nemendur mína í skóla hjá sér við framhaldsnám, meðan við höfðum ekki tök á að veita þeim það sjálfir. I bréfi sínu til mín dagsettu 3. maí 1943 stóðu þessi orð: „... Ég hef álit á yðar skóla og þá ekki síður á yður sem skólastjóra, þar sem þér virðist ekki einungis hafa áhuga á að frœða nemendur yðar, heldur og að siða þá og manna, en það tel ég næsta mikils vert." - Svo mörg voru þau orð prófessorsins og skólamannsins Á. H. Bj.<br>

 

Þessi orð birti ég í blaðagrein, sem ég kallaði: „Þegar fjöllin tóku jóðsótt".

Greinin var svar til sænska konsúlsins. Hún var mikið lesin og rædd í bænum.

Ekki var það einleikið með þessa Flokksmenn suma hverja! Alveg var það einstakt, að jafngóður Flokksmaður og hann Ágúst H. Bjarnason, prófessor, skyldi geta skrifað þetta í bréf til sjálfs mannsins, annarrar eins persónu! Hvað gekk að svona Flokksmönnum? - Þá hlaut að skorta flokkslega kennd. Hvernig var hægt að hindra það, að „góðir Flokksmenn" gerðu slík axarsköft sem þessi? Þá skorti flokkslegt uppeldi!<br>

Og svo enti ég grein mína á þessum orðum til þess að tryggja mér framhald á níðgreinum konsúlsins í sama dúr: „Eitt sinn tóku fjöllin jóðsótt. Hvað fæddist þeim? - Agnarlítill músarungi. Nagtennur og eyrun voru ættarmerkin hans. Þetta veit G. G. eða mátti vita, þó að hann til skamms tíma hafi ekki vitað, hver fer með yfirstjórn gagnfræðaskólans eftir margra ára setu í skólanefnd. Svo mikill er áhugi hans og skilningur á uppeldis- og skólamálum."

Með þessum orðum vildi ég sem sé ginna sænska konsúlinn til þess að skrifa meira og endurtaka kröftuglega skammirnar á mig og skólann.

Víst var um það, að G. G. skildi sneiðina um músarungann. Þessu þurfti hann sannarlega að svara. Þá var ég ánægður. Markinu var náð. Konsúllinn lét heimskingjann ginna sig, og mér var skemmt.<br>

'''Leynivopninu beitt'''

 

Árið 1940 efndi fræðslumálastjórn landsins til almenns landsprófs í öllum gagnfræðaskólum í landinu. Prófað var i vissum kennslugreinum eða fimm greinum alls.<br>

Við próf þetta reyndist Gagnfræðaskólinn í Vestmannaeyjum annar hœsti gagnfræðaskólinn í landinu. Hæstur var hann í kennslugrein séra Jes A. Gíslasonar, íslandssögunni. Og hæstur var hann einnig í reikningi. Þá kennslugrein hafði ég á hendi. Prófað var í fjórum kennslugreinum mínum. Þar var íslenzkan með. Já, þegar allt var samanlagt og uppgjört, reyndumst við aðrir í röðinni. Þarna fólst leynivopnið mitt.<br>

Þegar skriffinnur Flokksins, hinn sænski konsúll, hafði nú spunnið lopann nógu lengi og Eyjafólk lesið nægilega miklar skammir um mig og skólastarf mitt. sendi ég fræðslumálastjóra. Jakobi Kristinssyni, skeyti og bað hann að staðfesta próf skólans frá árinu 1940 og votta velgengni hans í þeirri þungu prófraun.<br>

'''Bréf fræðslumálastjóra'''

 

Vegna símskeytis yðar, herra skólastjóri, dagsettu 19. apríl s.l., (1944), þar sem þér óskið umsagnar minnar um það, hvort Gagnfræðaskólinn í Vestmannaeyjum muni lakari uppeldis- og fræðslustofnun en aðrir gagnfræðaskólar landsins. skal þetta eftirfarandi tekið fram:<br>

Samkvæmt ofangreindum Heimildargögnum verður frammistaða nemenda Gagnfræðaskólans í Vestmananeyjum næst bezta frammistaðan, sem komið hefur í ljós við ofannefnt próf í gagnfræðaskólum landsins. Mun því óhætt að fullyrða, að skóli sá, er þér veitið forstöðu, sé ekki lakari fræðslustofnun en hinir gagnfræðaskólarnir yfirleitt, heldur þvert á móti í flokki þeirra, sem bezt

Vissir iðnmeistarar íbænum,dyggir Flokksmenn, höfðu á undanförnum árum beitt miklum áróðri fyrir því, að unglingar í kaupstaðnum sæktu Kvöldskóla iðnaðarmanna til þess að létta á Iðnaðarmannafélaginu fjárhagslegum þunga af rekstri hans. Ég hef fyrr hér í bréfinu birt þér dálitla kafla úr áróðursgreinum þessum. Þessi áróður hafði töluverð áhrif um 20 ára skeið og dró úr nemendafjölda gagnfræðaskólans. Síðan notaði Flokksforustan sér þetta áróðurs- og eiginhagsmunastarf iðnmeistaranna og sakaði mig um það, að unglingar þessir sæktu ekki nám í gagnfræðaskólann. Við fengum hins vegar gáfaðri hluta æskulýðsins til okkar. Það hafði mikil áhrif á landsprófseinkunnirnar 1940.<br>

'''Ég beiti lævísi og undirferlum'''

 

Flokkurinn rak einu prentsmiðjuna í bænum og þar fengust engin blöð prentuð nema Flokksblaðið. svo að andstæðingar Flokksins urðu að kaupa prentun á blöðum sínum í Reykjavík. Útgáfa hvers tölublaðs tók þess vegna stundum langan tíma. ekki sízt sökum hinna tregu samgangna milli Eyja og Reykjavíkur.

Ég ásetti mér að beita nú lævísi og undirferlum, sem sænski konsúll inn hafði fullyrt, að svipur minn gæfi til kynna og ég þannig „af guði gerður".

Ég þekkti vel prentarann í prent smiðju Flokksins. Hann handsetti j> Flokksblaðið og vann við það alla daga. Ég fann hann að máli og tjáð honum vandræði mín.  Hann fékk þegar brennandi áhuga á efni bréfsins, enda var honum málið skylt, að honum fannst, en ég segi þér ekki, hvernig það var vaxið. Það er algjört leyndarmál. En við bréfinu tók hann. Hann kvaðst þekkja vel allt sitt heimafólk og skyldi haga starfinu við brot blaðsins þannig, að þeir færu ekki með nefið ofan í allt efni þess svo auðveldlega.<br>