Sjómannadagsblað Vestmannaeyja 2004/ Lífsreynslusaga vermanns 1918

SIGMAR ÞÓR SVEINBJÖRNSSON

Lífsreynslusaga vermanns 1918

Úr viðtali sem Óskar Matthíasson átti við Ingiberg Gíslason, skipstjóra frá Sandfelli

Sigmar Þór Sveinbjörnsson

Viðtal Óskars við Ingiberg er alllangt. Það var tekið 12. apríl 1979 en þá var Ingibergur orðinn 82 ára gamall. Á einum stað í viðtalinu spyr Óskar hvað sé eftirminnilegast af því sem komið hafði fyrir hann í lífinu. Og Ingibergur svarar:

Já, það einkennilegasta sem komið hefur fyrir mig í lífinu, er að ég réði mig á mótorbát suður í Njarðvíkum á vetrarvertíð árið 1918. Báturinn hét „Njörður“.
Ekki man ég nú hvaða númer var á honum, en formaðurinn hét Aðalsteinn Theodór Magnússon frá Hólmfastskoti í Njarðvíkum, kallaður Steini, myndarlegur ungur maður.
Það eru allir komnir á bátinn nema landformaðurinn sem hét Hjörtur. Hann var ættaður vestan úr Dölum og var beðið eftir honum. Við vorum búnir að róa tvo róðra og gekk vel. Við fiskuðum ágætlega, en það gerði vitlaust veður og landlegu þegar við komum í land úr seinni róðrinum.
Nú, síðan kemur landformaðurinn sem beðið var eftir. Það er tekið vel á móti honum. Hjörtur landformaður og Steini formaður höfðu áður verið saman á bát sem hét „Njarðvík“. Var Steini þá mótoristi en Hjörtur landformaður. Ekki veit ég hve lengi þeir voru saman.

Hjörtur þessi var giftur maður og átti eitthvað töluvert af börnum.

Hólmfastskot í Innri-Njarðvík eins og það leit út um miðja 20. öld

Strax og hann kemur fer hann að spyrja mig að því hvort ég vilji ekki lofa sér að róa einn róður með honum Steina. Ég segi að það komi ekki til greina þar sem ég væri ráðinn á bátinn til að róa en ekki til að beita línu og gera að fiskinum. Ég væri ekki vanur því og vildi ekkert við það eiga. Hann hættir síðan að biðja mig þegar hann sér að ég er orðinn vondur og segi alltaf ákveðið nei. Hann gefst samt ekki upp heldur fer í formanninn og biður hann að leyfa sér að fara í þennan róður. Formaðurinn kemur síðan til mín og gengur svo fast eftir þessu og biður mig svo vel að leyfa honum þetta, og segir að þó það verði eitthvað ábótavant við gjörðir mínar í landi þá skuli ég ekkert verða sakaður fyrir það. Enda sé hann ekki hræddur um það miðað við hvernig ég hafi staðið mig hingað til. Og hann er að þangað til ég lofa honum að ég skuli leyfa manninum að róa, en bara einn róður.

Hjörtur Jónsson landformaður

Nú, eftir nokkurra daga landlegu virðist vera útlit fyrir sjóveður um kvöldið, en á þessum tíma var róið á kvöldin. Nú kemur hann til mín, maðurinn, og spyr mig hvort ég muni ekki vilja lána sér sjógallann minn í róðurinn. Jú, jú, segi ég, það sé alveg sjálfsagt að lána honum sjógallann. Ég fer með honum inn í pláss þar sem við vorum að standsetja net og netakúlur og sýni honum hvar gallinn minn er hengdur upp á nagla á þilinu og sjóstígvélin undir og sjóhatturinn ofan á gallanum. En ég lá [þ.e. bjó] þarna niðri í nýju húsi sem útgerðin átti. Þar var líka félagi minn sem hét Guðmundur Magnússon og var þarna úr plássinu. Hann var í koju fyrir ofan mig. Svo veit ég ekki fyrr en hann er ræstur þarna um nóttina og ég segi við hann þegar hann fer fram úr:
„Hvað dreymdi þig í nú nótt, vinur?“
„Jú, nú dreymdi mig fallega í nótt“ segir hann
„Nú, jæja, hvað var það“ segi ég þá við hann.
„Mig dreymdi það að ég væri að gifta mig ógurlega fallegri stúlku“ segir hann.
„Jæja“ segi ég, en í því kemur Hjörtur landformaður og segir:
„Hvað hefur þú gert af gallanum sem þú ætlaðir að lána mér í róðurinn? Það er allt farið.“
„Það er bara þar sem ég lét það og sýndi þér í gærkvöldi“ segi ég.
„Já, en það er ekki þar“ segir hann.

„Jæja, við skulum taka hér skjöktlampann og gá að því, Það hlýtur að vera þar“

Ingibergur Gíslason var fœddur í Sjávargötu á Eyrarbakka 16. jan. 1897, lést degi fyrir nírœðisafmœli sitt, 15. jan. 1987. Hann hóf ungur að stunda sjó, á skútum og bátum. „ Ingibergur var fróður og sagði vel frá og mundi vel liðna tíð" segir Sigmundur Andrésson bakari í rninningargrein um Ingiberg. Hann kom ungur til Eyja, gerðist snemma formaður og seinna eigandi að rnótorbátnum Auði VE og var forrnaður með hana þar til hann hætti formennsku, fullorðinn maður

Ingibergur Gíslason á eldri árum

Síðan förum við með lampann að gá að sjógallanum en við finnum ekkert, ekki nokkurn skapaðan hlut. Ég skil ekkert í þessu, við fundum bara ekkert neins staðar. Nú, hann fékk einhvers staðar annars staðar galla, en ég vissi ekki hvar.
Nú róa þeir, en það fer fljótlega að versna veðrið. Í fyrstu svona dálítið en síðan varð þetta stormur eða rok. Um morguninn förum við út í Keflavík að ná í beitu og við áttum að ná í skjöktbát líka sem útgerðin var búin að kaupa í Ytri-Njarðvík. Og hann er með okkur gamli maðurinn, faðir formannsins en hann hét Magnús.
Nú, svo komum við með síldina og látum hana í skjöktbátinn og setjum bátinn fram. Það er ekkert um það að ræða, að þegar við erum að setja bátinn fram þá kemur svoleiðis myljandi rokhvellur að ég hélt bara að bátnum mundi hvolfa undir okkur og við mundum allir drukkna þarna.
„Guð hjálpi mér“ segir gamli maðurinn. „Mikið vildi ég að hann Steini minn væri nú kominn að landi. Mér líst ekki á veðrið og því síður á drauminn.“ En um nóttina þegar Njörður var farinn á sjó, vaknar kona gamla mannsins, en hún hét Benína og segir:
„Mikið dreymdi mig skrítinn draum í nótt, Magnús.“
„Jæja, hvað var það?“ segir gamli maðurinn.
„Mig dreymdi að hann Steini var kominn inn í kirkju hérna og var í messuskrúðanum hjá altarinu.“
„Jæja“ segir þá gamli maðurinn. „Búðu þig undir að þú sjáir hann Steina aldrei meira.“
Nú,við höldum áfram okkar vinnu og komumst þarna yfir víkina og þaðan heim. En þegar ég fór af stað um morguninn fór ég að gá að sjógallanum mínum, hvort ég fyndi hann ekki. Og ég fann hann á nákvæmlega sama nagla og stað og ég lét hann síðast þegar ég fór úr honum. Ég er í honum þegar við sigldum á skjöktunni yfir víkina.
Þetta þykir mér það einkennilegasta af öllu saman sem komið hefur fyrir mig um ævina. Það mátti ekkert af mér fara.
Þarna ferst báturinn „Njörður“ með manni og mús og það hefur ekkert af honum fundist síðan. Það er einkennilegt að það skyldi ekkert mega fara af mér, ekki einu sinni fötin af mér, en svona var það.
Ég var svo þarna út vertíðina, fram á vorið, á skaki á opnum bát. Við beittum stundum grásleppuhrognum þegar hún fékkst og fiskuðum dálítið. Ég fór heim um vorið en þá hafði ekkert fundist af bátnum, en þetta fór nú svona.
Þetta er það einkennilegasta sem komið hefur fyrir mig á lífsleiðinni.
Lýkur hér sögu Ingibergs.

Í bókinni „Saga Njarðvíkur“ eftir Kristján Sveinsson (útg. 1996) segir um Njarðar-slysið (á 223. bls.):
„Í árslok 1916 var keyptur til Innri-Njarðvíkur mótorbáturinn Njörður GK-467 og var 8,57 smálestir. Svo stór bátur hefur að öllum líkindum verið ætlaður sem vélbátur allt frá upphafi, en ekkert liggur fyrir um smíðastað hans eða aldur.
Eigendur voru allir úr Innri-Njarðvík, þeir feðgar Þormóður Sveinsson í Stapakoti og Sveinn Steindórsson, Helgi Ásbjörnsson í Innri-Njarðvík, Helgi Jónsson í Stapakoti, Magnús Magnússon í Hólmfastskoti og Einar Jónsson í Háakoti. Njörður fórst í fiskiróðri þann 22. febrúar 1918 og með honum fjórir ungir menn. Það var mikið áfall fyrir svo fámennt samfélag ...“
Og enn segir í Sögu Njarðvíkur (bls. 212):
„Í Hólmfastskoti bjuggu þau Magnús Magnússon og Benía Illugadóttir árið 1916 og voru húsakynni þeirra með heldur fornlegu sniði. Þar var þá svonefnd bekkbaðstofa, en það var baðstofa þar sem gólfið var einungis viðarklætt með veggjum fram, en moldargólf í miðjunni, fjós, geymsluhús, heyhlaða og fjárhús. Öll húsakynni á jörðinni voru í eigu Innri-Njarðvíkurbænda.“
Og meira um þetta hús, Hólmfastskot (bls. 214):
„Eins og fyrr var nefnt stóð þar fornleg bekkbaðstofa árið 1916. Það ár var reist nýtt íbúðarhús í Hólmfastskoti, þar var timburbaðstofa með torfveggjum en járnklæddu þaki og mun ekki hafa verið vandað hús, því hún þótti lítilfjörleg orðin árið 1930.“

Í Morgunblaðinu birtist eftirfarandi frétt 27. febrúar 1918:

„Vélbátur ferst með allri áhöfn.

Óskar Matthíasson, skipstjóri og útgerðarmaður, var fœddur í Vestmannaeyjum 22. mars 1921, lést 21. des. 1992. Hann hóf sjómennsku 17 ára og var á sjó í tœpa fjóra áratugi, mikill fiskimaður og aflakóngur fjórar vertíðir, farsæll formaður

Af bátum þeim, sem réru fyrir sunnan á föstudaginn vantar einn vélbátinn enn og eru því miður litlar líkur til þess að hann komi fram. Það er vélbáturinn „Njörður“ frá Njarðvíkum, eign Ólafs Davíðssonar, Þórarins Egilssonar o.fl. Voru á honum 4 menn: Aðalsteinn Magnússon frá Hólmfastskoti, formaður, Guðmundur Magnússon frá Stekkjarkoti, Hjörtur Jónsson og Sigurbjörn Magnússon. Allt voru þetta efnismenn um tvítugt. Þrír þeirra voru úr Njarðvíkum, en Hjörtur úr Hafnarfirði (?). Það sást síðast til bátsins á föstudaginn þegar rokið skall á, að hann var að draga línuna. Halda menn að lestin muni hafa verið opin og bátinn þess vegna fyllt. Bátsins hefir verið leitað um allt og spurnum haldið fyrir um hann hvar sem líkur þóttu til að hann mundi hafa getað komið, en hvergi hefur sézt til hans. Báturinn var óvátryggður og var þetta annaðhvort fyrsta eða önnur fiskiför hans. ...“

Allt kemur þetta heim og saman við sögu Ingibergs Gíslasonar. Eigendur Njarðar eru sagðir aðrir 1916 í Sögu Njarðvíkur en í frétt Morgunblaðsins 1918. Þetta á sér þá skýringu, skv. því sem kemur fram í minningargrein Sigmundar Andréssonar bakara í Sjómannadagsblaðinu 1987 (bls. 121) um Ingiberg (þar sem þessi saga er að nokkru rakin), að Þórarinn Egilsson keypti Njörð um áramótin 1917-1918, setti í hann nýja vél og hóf útgerð á honum á vertíðinni 1918.
Hjörtur Jónsson er sagður úr Hafnarfirði í Morgunblaðsfréttinni, - að vísu er sett spurningarmerki við það. Ingibergur segir hann vera ættaðan vestan úr Dölum. Við eftirgrennslan kemur í ljós að Ingibergur man og veit þetta rétt. Hjörtur var frá Barmi á Skarðsströnd, en var, þegar þetta gerðist, „húsmaður“ í Akureyjum sem liggja skammt undan Skarðsströnd. Á ýmsu leikur um fæðingardag hans en í bókinni Dalamönnum er hann sagður fæddur 4. des. 1889 og því verið rétt innan við þrítugt þegar hann fórst. Það er líka rétt hjá Ingibergi að „Hjörtur þessi var giftur maður og átti eitthvað töluvert af börnum“. Kona hans var Ása Egilsdóttir (1886-1931), líka úr Dölum, og þau áttu saman fimm börn. Meðal barna þeirra var Jóhanna Hjartardóttir í Lukku, kona Ingólfs Guðjónssonar frá Skaftafelli. Sonur þeirra, Hjörtur frá Lukku, ber því nafn landformannsins á „Nirði“.
Hermann Jónsson, verkamaður á Hásteinsvegi, sem lést í hárri elli 1989, var bróðir Hjartar.

Sigmar Þór Sveinbjörnsson

bjó til prentunar eftir segulbandsupptöku

sem Þóra Sigurjónsdóttir, ekkja Óskars,

lét honum í té fyrir nokkrum árum.

Hann jók jafnframt við frásögnina

öðru efni sem henni fylgir.

• Efnisyfirlit: Sjómannadagsblað Vestmannaeyja