Vatnsveitan

Borað eftir vatni sunnan undir Skiphellum. Ljósmynd: Sigurgeir Jónasson.

Þrátt fyrir miður skemmtilegar heimsóknir ræningja, hættulegar glímur við sjóinn og kúgun í gegnum aldirnar, hafa Vestmannaeyingar óttast vatnsskort hvað mest. Ekki eru vatnslindir Vestmannaeyinga stórar eða vatnsmiklar og því hefur þurft að nota aðrar leiðir til að svala þorsta eyjaskeggja.

Sjóveita

Árið 1933 var lokið við gerð sjóveitu. Fyrir þann tíma hafði sjór til fiskþvotta verið tekinn beint úr höfninni. Sjórinn var oft tekinn á sömu stöðum og útrennsli var í sjó og var því ekki boðlegur til vinnslu en þó notaður. Var þetta mikið vandamál og brýnt að leysa. Í sjóveitu var sjór hreinsaður og leiddur í hús og í fiskvinnslu á pallakrónum. Leiðslan var lögð í sjúkrahúsið um það leyti og sparaði mjög akstur á vatni.

Vatnsöflun vandamál

Henry F Lading, skipið sem lagði vatnsleiðsluna

Vatnsöflun var alltaf mikið vandamál og vatnsbólin á Heimaey dugðu engan veginn til að leysa vatnsþörfina. Þá var einnig vandi að varðveita neysluvatnið. Regnvatni var safnað eftir föngum, bæði af þökum og með segldúkum. Upp úr aldamótum 1900 hófu menn að setja brunna við hús sín og var settur vatnsbrunnur í Frydendal einna fyrst húsa. Eftir 1925 var gert að skyldu að byggja vatnsbrunna við hús og árið 1929 kom í fyrsta sinn fram tillaga um borun eftir vatni. Árið 1931 var gerð efnarannsókn á vatni og reyndist af því saltbragð og í því fannst einnig járnborið grugg. Á kreppuárunum lá vatnsöflunarmálið niðri að mestu. Vatnið hafði slæm áhrif á tennur og líkama fólks enda var regnvatnið snautt af nauðsynlegum steinefnum. Ekki var óalgengt að börn fengju falskar tennur í fermingargjöf fyrr á árum. Þá var brunnvatnið bæði óhreint og litað, sótugt af olíu- og kolareyk og einnig báru fuglar óhreinindi og drituðu á þökin.

Áhrif eldgosa rýrðu gæði vatnsins

Mikill mannfjöldi safnaðist saman á bryggjunni þegar opnað var fyrir vatnið. Ljósmynd: Sigurgeir Jónasson.

Gosið í Heklu 1947 hafði slæm áhrif á gæði vatnsins enda var öskufall talsvert í Eyjum. Eftir seinni heimsstyrjöldina var oft borað eftir vatni, án árangurs. Aðeins sjór kom upp. Voru þá orðin vandræði vegna fiskiðnaðar, þrátt fyrir notkun á hreinsuðum sjó úr sjóveitu. Um 1960 var farið að skoða möguleika á vatnsleiðslu frá fastalandinu. Surtseyjargosið 1963 olli því að hvað eftir annað féll aska á húsþök og gerði safnvatnið af þökunum ódrykkjarhæft.

Boranir skiluðu ekki árangri

Árið 1964 var svo haldið áfram að bora. Borholan var 1565 metra djúp og var boruð sunnan undir Skiphellum, fyrir norðan Há. Borkjarnar gáfu margar mikilsverðar upplýsingar um jarðsögu Vestmannaeyja en ekkert vatn.

Vestmannaeyingar hafa í gegnum aldirnar þurft að gera ráð fyrir vatnsskorti. Árið 1966 var mikill vatnskortur eftir þurrkasumar og var vatn flutt með skipum frá Reykjavík sem var afar dýr framkvæmd og dugði hvergi til. Langir biðlistar voru eftir vatni og fóru vatnsbílar með litla skammta af vatni á heimilin. Vatn var munaðarvara og varla mátti dropi fara til spillis. Það hefur fylgt Vestmannaeyingum að fara vel með vatn og fyrir rennandi krana er ávallt lokað. Frekari boranir virtust útilokaðar og reyndu menn nú að finna góða og hagstæða leið til þess að nægt vatn. Hugmyndir komu fram um að nota kjarnorku til að framleiða neysluvatn en að lokum voru tvær leiðir eftir: Eiming sjávar og leiðsla frá landi.

Leiðsla frá fastalandinu

Vatnsdælustöðin á Landeyjasandi.

Árið 1965 var tillaga um vatnsleiðslu borin upp á fundi bæjarstjórnar. Hún var samþykkt með öllum atkvæðum. Vatnsmálið er eitt stærsta mál er komið hefur til kasta bæjarstjórnar, mál sem var hafið yfir flokkadrætti í bæjarstjórn og meðal bæjarbúa. Vatnsleiðslurnar var lagðar árin 1968 og 1971 upp á Landeyjasand. Dráttarskipið H.P. Lading renndi kaplinum í sjóinn í júlímánuði 1968. Lengd leiðslnanna er 22,5 km.

Örlög sjóveitunnar urðu þau að hún eyðilagðist í gosinu en hluta af geyminum má sjá í hraunjaðrinum við Skansinn þar sem hann stendur út úr hraunstálinu.

Ekki hafa vatnsleiðslurnar frá landi fengið að hvíla í friði. Nokkrum árum eftir að leiðslurnar komust í gagnið gaus í Heimaey og í gosinu fór önnur leiðslan í sundur. Þá óttuðust menn að hin leiðslan færi líka og var því hraunkæling aukin. Hún var einnig aukin til þess að hraunflaumurinn lokaði ekki höfninni algerlega.

Árið 2004 urðu skemmdir á vatnsleiðslunum þess valdandi að Eyjamenn voru beðnir um að takmarka notkun vatns eins og mögulegt væri. Fiskvinnslufyrirtæki hlutu einhvern skaða af, þar sem að mikið vatn þarf til fiskvinnslu. Vatnstankurinn við Löngulág var tekinn í notkun í fyrsta skipti í mörg ár. Gamlir Eyjamenn minntust þá gamalla tíma þegar safna þurfti öllu vatni og ekkert mátti fara til spillis. Giftusamlega tókst að gera við leiðslurnar en Vestmannaeyingar voru enn og aftur minntir á það hversu dýrmætt vatnið er okkur.

Vatnssparnaður

Henry F Lading, skipið sem lagði vatnsleiðsluna

Öldum saman urðu Eyjamenn að spara hvern vatnsdropa og þeir sem komnir eru yfir miðjan aldur þola margir hverjir illa að sjá vatn renna úr krana að ástæðulausu. Eftirfarandi saga, sem höfð er eftir gestkomandi vertíðarmanni og á að hafa gerst um miðja síðustu öld, lýsir þeim sparnaði allvel þótt eflaust sé hún bæði nokkuð ýkt og stílfærð:

Það var fernt í heimili, þar sem ég bjó. Hjón og tvö börn þeirra. Brunnur var við húsið þar sem regnvatni var safnað af þakinu en mjög sparlega var farið með vatnið. Einu sinni í viku var farið í bað, það var á laugardegi. Þá var baðkerið hálffyllt af vatni, þeim dýrmæta vökva. Þar sem ég var gestur á heimilinu, fór ég fyrstur í baðið. Þegar ég var búinn fór húsbóndinn í það og síðan börnin tvö á heimilinu. Síðust fór svo húsfreyjan í baðið og vart þarf að taka fram að alltaf var sama vatnið í baðkerinu. Þegar hún svo hafði lokið sinni baðferð, tók hún óhreina þvottinn og lagði hann í bleyti í baðkerið!