Sjómannadagsblað Vestmannaeyja 1984/ Þættir úr lífi langafa

Guðrún Kristmannsdóttir

Þættir úr lífi langafa

Guðrún Kristmannsdóttir, greinarhöfundur.

Ritgerð í Framhaldsskólanum í Vestmannaeyjum á vorönn 1984.

Í þessari ritgerð minni ætla ég að rekja í stórum dráttum ævi langafa míns, hans Guðjóns Péturs Valdasonar. Þessa samantekt byggi ég að mestu leyti á frásögn hans sjálfs sem ég hljóðritaði í janúar s.l.
Fyrst skal getið Elínar Pétursdóttur frá Vatnagarðshólum í Mýrdal og Valda Jónssonar frá Steinum, Austur- Eyjafjöllum. Sonur þeirra er Guðjón Pétur Valdason, fæddur 4. október 1893 að Steinum undir Austur-Eyjafjöllum. Ekki kom til neins framtíðarsambands með þeim Elínu og Valda og fylgdi Guðjón móður sinni. Guðjón var elstur tólf hálfsystkina, sem getin eru af sama föður, en mæður þessara tólf barna eru fjórar.

Stutt æviágrip
Árið 1907 fluttist Guðjón ásamt móður sinni og fósturföður, Bergi Jónssyni, til Vestmannaeyja, þá aðeins þrettán ára gamall. Hann hafði stundað nám í Hlíð og Skarðshlíð undir Eyjafjöllum. Þegar hann flutti til Eyja var hann tilbúinn til fermingar og vildi séra Oddgeir Guðmundsson endilega ferma hann þá um haustið. En þegar til átti að taka kom upp úr kafinu að hann var eina barnið sem átti að ferma. Brast þá kjarkur hans því að hann þorði ekki að vera eina fermingarbarnið. Beið hann því til vors og var þá fermdur ásamt þeim Árna Finnbogasyni. Hallgrími Guðjónssyni. Jóhannesi Scheving, Hannesi Jónssyni, Jóhönnu Jónasdóttur og Jónínu Sveinsdóttur. Langafi sagði mér að hann sæi eftir því enn þann dag í dag að hafa ekki látið ferma sig um haustið því að það hefði nú áreiðanlega verið gaman að vera eina fermingarbarnið.

Hjónin Guðjón og Guðbjörg Þorsteinsdóttir

Elsta Kap

Elsta Kap eftir breytinguna

Spýtu Kap

Jám Kap (Kap II.)

Gamla kempan með bitakassann sinn og brúsa á leið í vinnuna.

Akureyrar Vonin

Guðjón að hefja rœktunarstörf vorið 1984

Dyrhólar

Tvítugur að aldri giftist hann Margréti Símonardóttur frá Akranesi sem þá var 22 ára. Þau hófu búskap sinn í austurenda Stafholts. Margrét lést árið 1920 og lét þá eftir sig eiginmann og þrjú börn: Berg Elías 7 ára (afi minn), Ragnhildi Sigríði 5 ára og Klöru 4 ára. Bergur Elías (Elli Bergur) býr nú hér í Eyjum, Ragnhildur býr í Kaldrananesi í Mýrdal en Klara andaðist 16 ára að aldri.
Sama ár og Margrét dó kom Guðbjörg Þorsteinsdóttir frá Rauðhálsi til langafa sem ráðskona. Til gamans skal þess getið að langafi og Guðbjörg eru systkinabörn. Eftir aðeins tveggja ára ráðskonustarf Guðbjargar hjá langafa gengu þau í hjónaband sem varir enn þann dag í dag. Ég mun því kalla Guðbjörgu langömmu það sem eftir er frásagnarinnar því að það köllum við krakkarnir hana alltaf.
Saman eignuðust þau fjögur börn. Elstur var Þorsteinn, sem andaðist aðeins þriggja mánaða, síðan Marteinn, hann er búsettur hér í Eyjum, þá Þorsteina Bergrós, en hún þjáðist af beinkröm og andaðist tveggja ára að aldri. Síðust í röðinni er Ósk sem nú er bóndakona í Nikhól í Mýrdal.
Árið 1921 byggði langafi húsið Dyrhóla sem stendur við Hásteinsveg (15b) og fluttist hann inn í það sama ár ásamt langömmu, þrem börnum sínum, móður og fósturföður. Húsið er 38.5 ferm. á tveim hæðum. Fullbyggt kostaði húsið 8000 krónur. Á þessum árum voru formannstekjur 3000 krónur á ári og þóttu þá ágætistekjur. Langafi sagði að það hefði sko verið hægt að lifa vel af því. Hann sagði mér einnig að hann skildi ekki enn þá hvurslags bjánaskapur þetta hefði verið að byggja svona lítið tveggja hæða hús. „Bara að hreykja þessu sem mest upp í loftið“, svo ég noti nú hans eigin orð. En eftir smáumræðu komust þau langamma og langafi að þeirri niðurstöðu að sennilega hafi þetta verið til að komast hjá umgangi því að venjulega bjuggu tvær fjölskyldur í hverju húsi og þá sín á hvorri hæðinni.
í 63 ár hafa þau langamma og langafi nú búið á Dyrhólum og búa þar enn. Þau eru ánægð og sátt við lífið, hugsa um sig sjálf og þrátt fyrir háan aldur sinna þau sínum áhugamálum. Auk heimilisstarfa vinnur langamma mikla handavinnu og eru til mörg falleg stykki eftir hana. Hún les bæði dönsku blöðin og ástarsögur. Langafi dyttar að húsinu og lóðinni og sólþurrkar saltfisk sem margir njóta góðs af. Hann labbar oft á bryggjurnar og fylgist vel með öllu sem gerist þar. Þau rækta sínar kartöflur og rófur og lifa að flestu leyti án nokkurrar hjálpar. Nú eru hér í Eyjum fimm ættliðir sem komnir eru frá langafa og það er jafngaman fyrir alla að koma inn á hlýtt og gott heimili langömmu og langafa á Dyró.

Happadrjúg störf á sjónum.
Aðeins 13 ára gamall byrjaði langafi að stunda sjóróðra. Sumarið 1907 réri hann á Finnu sem var árabátur. Formaður var Jakob Fannberg. Um veturinn beitti hann hjá Stefáni í Gerði sem þá átti Halkion í félagi með öðrum. Sumarið 1908 réri hann á Ingólfi með þeim Guðjóni á Sandfelli, Bjarna í Hlaðbæ og Jóni á Gjábakka. Guðjón á Sandfelli var þá eigandi bátsins. 17 ára gamall byrjaði hann að róa á vetrarvertíð með Helga í Dalbæ á bátnum Austra.
Næstu þrjár vertíðir réri hann á Magnúsi sem var í eigu Gunnars Ólafssonar. Þá var Stefán Finnbogason formaður en langafi var vélstjóri, því að nú hafði hann út á reynslu sína unnið sér inn vélstjóraréttindi. Síðan réri langafi á Fransinum í eitt ár og var þá einnig vélstjóri. Fransinn var þá í eigu Gunnars Ólafssonar og Árna í Garðsauka, en formaður var Jón Ben. Síðasta árið sem langafi réri sem vélstjóri var hann á báti Björns Finnbogasonar, Neptúnusi, og þá aftur undir formannsstjórn Stefáns Finnbogasonar.
Árið 1922 tók langafi hið svokallaða minna fiskimannapróf sem veitti honum skipstjóra- eða formannsréttindi eins og það kallaðist í þá daga.
Fyrstu formannsvertíð sína reri langafi á Garðari sem var í eigu Árna Jónssonar frá Görðum. Vertíðirnar 1923 og 1924 var langafi eigandi að bát sem hét Síðuhallur, meðeigendur hans voru þeir Ingimundur Bernharðsson og Þórhallur Sæmundsson lögfræðingur, og auðvitað réri langafi þessar tvær vertíðir sem formaður. Næst í röðinni var Soffía, eigandi hennar var Kristján Gíslason, kenndur við Hól.
Vertíðirnar 1929 og 1930 1eigðu þeir langafi, Jón Benonísson og Sveinn Pálsson í Skálanesi bát frá Akureyri. Bátur þessi bar nafnið Akureyrar-Vonin og réri langafi á honum sem formaður, en Jón var þá formaður á öðrum báti og Sveinn vann við fiskaðgerð í landi. Þessar tvær vertíðir rótfiskuðu þeir (eins og langafi sagði). Fyrri vertíðina var afli Akureyrar-Vonarinnar 1112 tonn en seinni vertíðina 1215 tonn. Seinni vertíðina seldu þeir Jóni á Gjábakka fiskinn upp úr salti sem kallað var. En Jón seldi hann síðan vestur á firði til þurrkunar. Um sumarið varð Jón síðan gjaldþrota og gat þess vegna ekki borgað þeim fyrir fiskinn og þar af leiðandi gátu þeir ekki borgað þá víxla sem þeir áttu ógreidda í bankanum. Þá guggnuðu þeir Jón og Sveinn á að taka Akureyrar-Vonina aftur á leigu. En nú gerðist langafi kaldur karl, hann tók einn bátinn á leigu. Seldi hann síðan fiskinn beint upp úr sjó og losaði sig þannig við víxlana í bankanum en átti þá ekkert eftir að því loknu, eða stóð á sléttu eins og sagt er í dag.
Árið 1932 var langafi með Gottu sem þá var í eigu Árna Böðvarssonar rakara. Árið 1933 tók langafi við Kapinni en hún var þá í eigu Kjartans Guðmundssonar ljósmyndara, en síðan keyptu þeir Jón Guðmundsson bróðir Kjartans, Haraldur Magnússon (Halli á Miðhúsum), Magnús Bergsson bakari, Guðjón Valdason (langafi minn) og Bergur Elías Guðjónsson (afi minn) hana úr dánarbúi hans. Kapina var langafi með samfellt í 21 ár og síðan er hann þekktur borgari í Vestmannaeyjum undir nafninu Gaui á Kapinni.
„Sannkallað happaskip, hún gamla Kap“, sögðu langamma og langafi einum rómi í miðri sjóróðrafrásögn, svo að ég fór að spyrjast fyrir um það hvort eitthvað sérstakt lægi að baki þessum orðum, og þá sagði langafi mér þrjár undarlegar sögur:
Það var einu sinni þegar þeir voru að koma af miðunum og voru staddir fyrir Eiðinu. Afi stóð við stýrið og heyrðist honum motoristinn kalla: „Hægðu á!“ Afi sleppti olíugjöfinni hið snarasta og drap á vélinni. Síðan fór hann og spurði motoristann hvers vegna hann hefði kallað, en þá kom upp úr kafinu að hann hafði alls ekkert kallað. Það merkilega við þessa sögu er það að þegar betur var að gáð kom í ljós að þeir áttu aðeins eina bátslengd eftir í Faxaskerið. En hver kallaði? — það veit enginn.
Svo var það öðru sinni að þeir voru að koma heim frá Stokkseyri. Á leiðinni skall á ofsaveður með þeim afleiðingum að langafi og áhöfn hans vissu ekkert hvar þeir voru staddir. Þá var tekin ákvörðun um að stöðva bátinn og kasta ankerum. En þegar langafi tók um olíugjöfina og ætlaði að slaka á henni sér hann glampa einu sinni á Stórhöfðavitann, og vissu þeir þá að Eyjarnar voru ekki langt undan.
Síðan var það í þriðja skiptið. að þeir komu heim úr róðri í frekar vondu veðri. Þeir lögðu að bryggju og lönduðu, en þegar færa átti bátinn út á ból kom í ljós að skrúfan var dottin af.
Af þessum þrem sögum má glögglega sjá að það hefur einhver verndarvættur fylgt henni Kap.
Langafi var eitt ár með Þráin, en hann var þá í eigu Ölvers frá Norðfirði. Árið 1955 létu þeir smíða Kap sem seinna hefur fengið viðurnefnið Spýtu-Kap vegna þess að síðan kom Kap 2 sem var úr járni og til aðgreiningar hlaut hún viðurnefnið Járn-Kap. Eigendur voru þeir Magnús Bergsson bakari, Bergur Elías Guðjónsson og Guðjón Valdason.
Spýtu-Kap var langafi með samfleytt til ársins 1961. Þá lét hann af sjómannsstörfum og fór að vinna í Ísfélagi Vestmannaeyja, enda var hann þá orðin 68 ára gamall.
Til merkis um hlédrægni langafa, þá sagði hann mér ekki frá því í spjalli okkar, að þessi 55 ár, sem hann stundaði sjóinn, kom aldrei fyrir að hann missti mann úr áhöfn sinni í hafið. En hann varð þeirrar gæfu aðnjótandi að bjarga mannslífum og aðstoða báta sem illa voru staddir á hafinu.
Af þessari samantekt minni um langafa má sjá að hann hefur ekki slegið slöku við, hér áður fyrr á árunum. Það sem mér finnst merkilegast við þetta allt saman er það að nú þegar ég er að læra Íslandssögu eftir 1830, þá finnst mér árin eftir aldamótin 1900 vera aftur í grárri forneskju. En svo þegar ég sest niður og spjalla við langafa þá man hann þennan tíma, alveg eins og ég man árin í fyrra og hitteð fyrra. Já, svo er nú það, það stendur manni oft nær það sem maður heldur að manni sé fjær.

Guðrún Kristmannsdóttir

• Efnisyfirlit: Sjómannadagsblað Vestmannaeyja