Sjómannadagsblað Vestmannaeyja 1959/ Frá liðnum dögum

RUNÓLFUR JÓHANNSSON:

Frá liðnum dögum

Í maímánuði árið 1915 var ég nýkominn heim úr verinu. Hafði ég verið þar hálfdrættingur þessa vertíð og næstu á undan hjá föður mínum, [[Jóhanni Guðmundssyni, á skipi hans, Svan, er hann gerði út frá Þorlákshöfn um áralugi.
Ég var nú farinn að rétta úr kútnum dálítið, þótt ég að sjálfsögðu hefði verið sá lélegasti af skipshöfninni, því faðir minn hafði að jafni mjög duglegri skipshöfn á að skipa. Þó var svo komið, að ég hafði von um heilan hlut næstu vertíð, sem og varð. En það, sem ekki sízt hressti upp á mig að þessu sinni, var loforð föður míns um að ég mætti fara til sjós yfir sumarið. Það var draumur flestra stráka þá, en fram að þessu hafði ég ávallt verið í sveit á sumrum.
Það hafði verið margt um minninn á Eyrarbakka að undanförnu. Leiðin voru nýafstaðin og lestirnar komu og fóru: komu með tóma klakka, en fóru með byrðar til baka. Bar að sjálfsögðu mest á þorskhausaböggunum, en þá flutti hver útróðrarmaður heim til sín ásamt matfiski svo og öllu öðru úr fiskinum, sem ætilegt var. Það sem ætlað var til innleggs var skilið eftir útfrá eftir að búið var að vaska og ganga frá að öðru leyti. Var þetta svo þurrkað að vorinu og lagt inn í búðina, og tóku það venjulega að sér einhverjir af skipshöfninni gegn vissri borgun á skippund.
Að þessu sinni verð ég að láta minningar frá Þorlákshöfn bíða, þótt þær séu nú komnar að hlið mér og ásæki mig dálítið; þær eru flestar hlýjar þótt ótrúlegt megi kalla. Ég vil aðeins geta þess, að þessa vertíð 1915 voru gerð þaðan út 26 skip tólfróin, með 16 manna áhöfn hvert, og var fiskað í net. Á næstu árum fjölgaði þeim allt upp í 30 eða þar yfir.
En við skulum nú fylgjast með drengnum, sem verið er að búa út til sjós og sjá hvernig ferðum hans og búnaði var háttað. Sjóstígvél höfðu verið keypt, að sjálfsögðu úr leðri (gúmmístígvél fluttust fyrst til Eyrarbakka 1917), olíuborin sjóklæði, kápa og buxur, en í höfninni notuðu allir skinnklæði, eða stakk og brók.
Burtfarardagurinn var ákveðinn. Ég slóst í hóp allmargra manna og voru flestir búnir til ferðar á líkan hátt: í vaðmálsfötum með skinnskó heimagerða á fótum. Allir báru nokkrar byrðar, sem mun algengast hafa verið 30—35 kg. hjá fullorðnum manni. Flestir höfðu göngustaf í hendi og var nú lagt á langan og seinan, eins og leið lá fótgangandi eftir þjóðveginum, sein er 70 km leið, til Reykjavíkur.
Fyrsti kafli leiðarinnar, eða upp að Ölfusá, var lengstur að líða, að mér þótti, þráðbeinn vegur og heldur á fótinn, en úr því varð meiri tilbreytni, sem stytti leiðina heldur. Þegar komið var upp í Kamba var ég orðinn sárfættur og átti fullt í fangi með að dragast ekki aftur úr. Það var heitt í veðri þennan dag og harðir vegir. Skóvörpin nudduðu á mig blöðrur, sem voru óþægilegar til að byrja með, en skánaði eftir að þær höfðu sprungið. Á Kolviðarhóli var gist um nóttina.
Næsti áfangi, eða af Hólnum og til Reykjavíkur, var þægilegri en daginn áður, og allur að heita má undan fæti. Var nú gengið að mig minnir í einum áfanga niður að Árbæ. Ég man ekki hvort við fengum okkur kaffi á Lögbergi, en svo kann þó að hafa verið.
Til Margrétar á Árbæ þótti öllum gott að koma, bæði var þar mikið og gott á borð borið, að ógleymdum blessunar og árnaðaróskum hennar er úr hlaði var haldið. Þegar ég spurði um hvað ég ætti að borga, var svarið: Þú átt ekkert að borga fyrir þetta lítilræði. Guð blessi þig. Ég spurði því einn ferðafélaga minn, hvað venjuleg greiðsla væri. Borgaðu 25 aura, sagði hann. Ég rétti því að gömlu konunni 35 aura, því ég sá að flestir greiddu eitthvað, og vildi ekki vera eftirbátur þeirra, enda sæmilega birgur af skotsilfri, átti 15 kr., sem ég fór með að heiman sem farareyri.
Var nú brátt komið á leiðarenda, eða til Reykjavíkur, og hélt hópurinn niður í miðbæ að greiðasölustað, sem þeir nefndu Skinnastað. Var þar drukkið kaffi og skildu menn svo, því flestir áttu kunningja í bænum, sem þeir héldu til hjá.
Morguninn eftir er mér einna minnistæðastur úr lífi mínu, þótt raunverulega ekkert markvert gerðist, en það er nú svona samt. Ég var ásamt manni þeim, sem tekið hafði að sér að ráða mig, staddur í Bakarabrekkunni, er við mættum skipstjóra, sem hann var ráðinn hjá, og hafði verið með áður. Hann var að verða tilbúinn að leggja út á skipi sínu Esther, en maðurinn var Guðbjartur Ólafsson.
Það var nú ekki lítill spenningur og tilhlökkun hjá mér, er ég heyrði af tali þeirra, að farið var að tala um mig til ráðningar. Ég ýmist skoðaði manninn sem bezt, og leizt vel á hann, eða ég horfði út á höfnina, því þar gaf á að líta. Þar lágu kútterarnir í tugatali, og glitraði sólin á nýmáluðum skrokkum þeirra og seglum, sem margir höfðu uppi nema forseglin, en þau skip voru tilbúin að leggja úr höfn.
Það hafði fátt hrifið mig meira en þessi sýn og margar sögur hafði ég heyrt sagðar af vörum manna, sem á einhverju þessara skipa hafði dvalið, en sjón varð sögu ríkari. Ég sá þau nú með eigin augum í gliti árdagssólarinnar.
Ég hrökk upp úr þessum hugleiðingum, ég hlaut að misheyra hvað, vildi ekki taka mig - var lítill, ónýtur að draga, jú kannski fram að Jónsmessu, til reynslu. Nei, þetta var ekki misheyrn. Samtal þeirra var komið á þetta stig og mér sortnaði fyrir augum.
Þú heyrir, hvað hann segir, sagði ráðningamaður minn, hvað leggur þú til? Ég átti að ráða þig yfir sumarið. En heyrðu til, ég get ráðið þig austur á Firði, þeir eru ólmir í svona stráka þar. Ég svaraði víst fáu. Guðbjartur kvaddi, en sagði víst til áður, hvenær hann legði út. Ég stóð eftir vonsvikinn, allt sem ég dáðist að og hugsaði um fyrir hálfri stundu var nú fölnað. Ég var svo ráðinn austur á Mjóafjörð fyrir 38 kr. á mánuði.
Það beið svo til vorsins 1918, að ég færi á skútu, en þá var ég ráðinn áður en ég fór að heiman. Ég var því ekki í það sinn veginn og metinn að afstaðinni 70 km gönguferð. En þá var reyndar öðruvísi umhorfs á höfninni og við hana. Kútterarnir voru að mestu horfnir, höfðu verið seldir úr landi, en togararnir sem óðast að koma í þeirra stað. Nú sáust ekki mörg segl bærast fyrir tærri morgungolu, en reykjarsvæla grúfði yfir og huldi sýn. Vélvæðingin var skollin á. Í það sinn labbaði ég strax um borð að aflokinni skráningarathöfn og skrifum í sjóferðabók. Ég var kominn um borð í nýaðkeypta, gamla og aflága kollu með niss um borð, sem að vísu var þarfur á sína vísu, því svo lengi sem við vissum um nærveru hans, var öllu óhætt.
Austfirðir — þangað var ég nú ráðinn. Ég hafði að sjálfsögðu oft heyrt þeirra getið, en ekki að neinum glæsibrag. Úr mínu byggðarlagi fóru þangað menn við og við og helzt þeir, sem sízt þóttu skipgengir annars staðar, og svo unglingar — beitustrákar. Það greip mig því engin sérstök löngun í þessa átt, en þetta varð svo að vera að þessu sinni.
Ég tók mér far með e/s Sterling og samlagaðist eldri manni, sem var ráðinn á sama stað og ég og reyndist mér hinn bezti félagi. Ég var hrifinn af skipinu, því með svona stóru skipi hafði ég ekki ferðazt áður. Þegar um borð kom fór glæsibragurinn af. Að sjálfsögðu var enginn sérstakur þjónn til að vísa okkur til rúms enda óþarfi, við sáum hvert fólkið fór og fylgdumst með niður í lestina. Einhvern veginn fór það nú svo að þegar við komum niður með sængurfatapoka okkar var hvergi pláss. Alls staðar fullt af fólki, hlið við hlið. Að endingu gátum við holað okkur niður undir rimlastiga, sem var í aftara horni lestarlúgunnar, svo veglegt sem það pláss var, og var þetta eini uppgangurinn úr lestinni. Ég ætla nú ekki að bjóða neinum upp á að lýsa nánar þessari vistarveru á leiðinni austur. Er ég skrifa þessar línur, er sem ódaunninn, sem streymdi þarna um stigaopið, slái fyrir vit mér.
Ég reyndi sem oftast að vera uppi á þilfari og njóta þess sem náttúran hafði upp á að bjóða, því landsýn er stórbrotin frá Vestmannaeyjum og austur. En af fólkinu, sem þarna var með, gat ég lítið lært, sem til betra horfði. Þarna sá ég í fyrsta skipti mann sleginn niður ásamt ýmsum fleiri skrípalátum, bæði í lest og ofanþilja.

Á Mjóafirði. — Ég var ráðinn til Sigga á Höfðabrekku, eins og hann var oftast nefndur. Þetta var snarborulegur karl, nokkur bráður í skapi og áhugasamur um að allt gengi sem fljótast er gera þurfti. Auk þess að hafa dálítið bú, átti hann tvo mótorbáta. en gerði annan þeirra út þetta sumar eða stærri bátinn, sem hét Alpha, en hinn hét Neftúnus.
Mitt aðalstarf var beitning, en annars öll störf, sem aðkallandi voru, en þau voru mörg. í veikindatilfelli bátsverja komst ég í róður út í Gullkistu. Við heyskap var fengizt, fiskþurrkun, lifrarbræðslu og margt fleira, því allt þurfti þetta af að fara yfir sumarmánuðina. Eitt þeirra verka, sem ég og beitufólkið varð að inna af hendi, er mér svolítið minnisstætt.
Fyrir ofan bæinn var mjög brattur höfði, vaxinn grasi að mestu, en aðaltúnið fyrir ofan hann.
Þarna rann lækur, nægilega stór til að snúa vatnshjóli, sem þar var komið fyrir. Frá því lá strengur niður í aðgerðarhúsið, sem stóð niður við sjóinn og var með þessum útbúnaði dreginn í kláfi upp á höfðann allur fiskúrgangur og afbeita og notað til áburðar. En nú vildi svo óheppilega til, að öxullinn í vatnshjólinu fór í sundur og þar með allur vélrænn áburðarflutningur. En Siggi var fljótur að sjá ráð við þessu. Hann lét bara beitufólkinu eftir flutninginn, sem eftir það fór fram að beitningu lokinni í kassabörum. Þetta var erfitt verk, því höfðinn var brattur, en það varð eins og annað að gerast, en tími vannst víst ekki til að gera við öxulinn í hjólinu það sumar.
Um haustið, er heim skyldi haldið, var allur minn reiðingur til þurrðar genginn. Sjóstígvélin skæld og kvikugengin, sem notuð höfðu verið í tíma og ótíma, og annað eftir því. Einhverja skammarlitla fatagarma hafði ég eftir, en vantaði skó, en á því heimili var ekki hægt að bæta úr því. Ég ákvað því að fara í kaupslagelsi út með firði, ef verá mætti að einhverjir byggju betur. Að sjálfsögðu fór ég heim á fyrsta bæ er var Brekka og hitti Vilhjálm bónda að máli. Hann tók þessu vel, seldi mér góð sauðskinnsskæði á 50 aura. Ég var ánægður með viðskiptin; ég fékk umyrðalaust það sem mig vanhagaði um, þótt verðið væri sem næst hálft dagsverk mitt.

Heimferðin var með sama hætti og um vorið, nema nú var haust, og minnist ég ekki neins markverðs fyrr en kom til Vestmannaeyja, og fór ég þar í land í fyrsta skipti, og var í landi meðan skipið stóð við. Hér þótti mér sérkennilegt og fallegt yfir að líta. Ég kom undir Skiphella og var þar verið að byggja þrjá mótorbáta — Siggeirsbátana. Voru þar að verki Guðmundur Jónsson og bræður hans o. fl. að ógleymdum Ástgeiri Guðmundssyni. Var Guðmundur yfirsmiður.
Ég hafði ekki hugboð um það þá, að hér skyldu spor mín liggja, og kom ég ekki aftur hingað fyrr en haustið 1919.
Strax eftir að ég var landfastur í Reykjavík var farið að hugsa til heimferðar austur yfir fjall. Áður kom ég þó við í Braunsverzlun og keypti mér þar dökk föt, sæmileg. Ég fékk þau á 20 kr., og góða spariskó á 6 kr. Að því búnu hélt ég heim. Sú ferð var farin með sama hætti og um vorið, þ.e. gangandi. Ég gat fengið föður mínum 100 kr. og þótti sumaratvinnan hafa heppnazt sæmilega en aldrei fýsti mig á þær slóðir aftur.

• Efnisyfirlit: Sjómannadagsblað Vestmannaeyja