Sögur og sagnir úr Vestmannaeyjum/Súlnasker og Skerpresturinn - og Viðauki.
Sker eitt liggur í suður-útsuður af Vestmannaeyjum, hér um bil 2 vikur sjávar; er það ýmist kallað Súlnasker, Almenningssker eða Skerið. Súlnasker heitir það, af því að þar er mikið af súlu, Almenningssker, af því að allar jarðir á eyjunni hafa jafnan rétt til ínytja þess, og Skerið, og jafnvel stundum „Skerið góða“, er nokkurs konar gælunafn. Skerið á það og skilið, að því sé sómi sýndur, því að Vestmannaeyingar fá þaðan á ári hverju hér um bil 4000—5000 fýla og 400—500 súlna, þar er og helzta eggjatekja eyjabúa*.
Skerið sjálft stendur á fjórum bergstöplum upp úr sjónum svo hátt, að róa má undir það, ef gott er í sjóinn. Í Skerið er farið einu sinni á ári til fugla, og verður að velja til þess góðan veðurdag, því bæði er brimsamt við það og sjálf uppgangan í Skerið einhver hin hættumesta og örðugasta. Sá dagur, sem farið er í Skerið, er nokkurs konar hátíðisdagur fyrir eyjabúa; þá fara vanalega heldri menn á skipi sér, til að skemmta sér og horfa á hina, sem í Skerið ganga eftir fuglinum. Er þá einatt kátt á hjalla, því þá liggur vel á öllum, ef vel veiðist og enginn slasast.
Skerið hallast töluvert til útsuðurs, og segir sagan tildrögin til þess þannig: Fyrst framan af kom engum manni til hugar, að reyna að fara upp í Skerið, því engum þótti það fært, nema fuglinum fljúgandi. Loksins gjörðu þó tveir hugaðir menn tilraun til þess, og tókst það vel, þó glæfra för væri. Sá þeirra, sem fyrri komst upp á Skerið sagði: „Hér er ég þá kominn fyrir guðs náð“; en hinn síðari: „Hér er ég kominn, hvort guð vill eða ekki.“ Við þessi orð brá svo, að Skerið snaraðist á hliðina, og hristi guðleysingjann af sér út í hyldýpið, og týndist hann þar. En stórvaxinn maður kom fram og greip í hinn manninn og studdi hann, svo hann skyldi ekki fara sömu för. Upp frá þeim degi hefir Skerið hallazt, en stórvaxni maðurinn var Skerpresturinn, sem bæði hjálpaði manninum niður, og einnig að leggja veg upp á Skerið, sem lengi var farinn eftir það, en nú er með öllu aflagður, og nýr vegur fundinn.
Framan af var það í mæli, að Skerpresturinn kæmi fram á Skerið og bandaði á móti eyjabúum, ef þeir vildu leggja þar að, og allt eins gaf hann þeim bendingu um að leggja til eyjanna aftur, ef hann vissi fyrir illt veður. En ef þeir sinntu ekki þessum bendingum hans, hlekktist þeim æfinlega eitthvað á, löskuðu skipið, eða maður slasaðist af þeim og annað því um líkt. Stundum bar það og við, að þó illt væri við Skerið, benti hann þeim að leggja að því allt að einu, enda var þess þá víst að vænta, að sjór og vindur gekk til bötnunar, þegar svo vildi til. Fyrir þetta voru eyjabúar Skerprestinum jafnan þakklátir, og enn í dag helzt það við, að hver sá, sem í fyrsta sinni kemur upp á Skerið, leggur fáeina skildinga í steinþró eina, sem er uppi á Skerinu. Á það að vera gjöf til Skerprestsins, og alltaf eru skildingarnir horfnir, þegar komið er í Skerið í næsta sinn.
Auk þessa, sem nú er sagt af Skerprestinum, er hann bezti prestur bæði fyrir altari og í stól, og flytur ómengaða kenningu, annars gæti hann ekki verið eins góður vinur Ofanleitisprestsins, eins og hann er. Skerprestur heimsækir Ofanleitisprest einu sinni á ári; kemur hann þá róandi tveim árum á steinnökkva að Ofanleiti á gamlárskvöld, og tekur Ofanleitisprestur við honum báðum höndum, leiðir hann til stofu og setur fyrir hann kaffi, brennivín, hangikjöt og ýmsar kræsingar. Þegar Skerpresturinn fer aftur frá Ofanleiti, fylgir heimapresturinn honum til skips um miðnættið ofan í Víkina, þar sem Skerprestur lendir nökkva sínum, og hjálpar honum til að setja á flot, sem Jón skáldi segir í Vestmannaeyjabrag:
- „Prestur Skers um ránarreiti
- rær oft upp að Ofanleiti
- nóttina fyrir nýjárið.
- Það er líka satt að segja,
- sóknarprestur Vestmannaeyja
- höklabúlka hýrt tók við:
- stofuna til staupa benti,
- steinnökkvann í Vík, sem lenti
- setti á flot um svartnættið.“
- „Prestur Skers um ránarreiti
Á seinni árum hefir þó ekki orðið vart við Skerprest, og eru því líkur til, að hann sé annaðhvort dáinn, eða þá orðinn svo hrumur af elli, að hann sé ekki ferðafær, þó það hafi hvorki frétzt, að brauðið sé veitt öðrum, eða gamli presturinn sé búinn að taka sér kapellán.
* Hver fýll er virtur á 4 skildinga og hver súla á 16 skildinga, og gefur þannig Skerið af sér í beztu árum allt að 290 ríkisdölum í fugli, auk eggjanna.
(Jón Árnason: Þjóðsögur II, 45—47, eftir handriti séra Stefáns Thordersen frá 1860—1861.)
Áður en vegurinn var lagður upp á Skerið, var farið þar upp með hnoðaburði. Séra Gissur Pétursson prestur á Ofanleiti frá 1689—1713 lýsir svo göngunni upp á Skerið í Vestmannaeyjalýsingu þeirri, sem hann mun hafa ritað um 1700: „Þegar skipin koma undir Skerið, þá eru til kvaddir þrír léttfærustu menn að ganga upp, sérdeilis sá, sem á undan gengur. Þeir eru ætíð sjö með sigamanninum, og sem þeir eru allir stignir af skipi upp í bergið, 6 eða 7 faðma hæð, staðnæmast þeir á einum palli, er þeir kalla Illugabæli, falla þeir á kné og gjöra bæn sína upp við bergið, og að henni gjörðri gengur sá fyrsti á stað, og svo hver af öðrum, ýmist rétt upp eða á ská, en þó oftar skáhallt. En þar sem kemur í veginn fyrir þá slétt berg og framslútandi, svo þeir kunna hvorki tá né fingur að festa á minnstu körtu, þar brúkar Skergöngumaðurinn, sá, sem á undan fer, soddan aðferð, að hann tekur snæri og hnýtir litlum steini í endann, og kastar svo yfir þá snös eða nef, sem hann sér þar næst fyrir ofan, og kann það að svara fimm eða sex faðma hæð sumsstaðar. Slær hann þá til snærislykkjunni, svo að þyngd steinsins dregur á hina síðu smám saman snærið niður, þar til þeir ná til þess með höndunum. Síðan setzt einn eða tveir menn neðan á vaðarendana, svo vaðirnir verði þess stífari, dregur sig svo upp á höndunum, og slær þeim vinstra fæti yfir um vaðinn, en þeim hægra tyllir hann í bergið, þegar hann til þess nær. Og með soddan seinfærum hætti komast þeir upp í einum glastíma, eða undir hann.“
Um þær mundir var Skerpresturinn tekinn við kallinu. Var hann verndarvættur Skergöngumannanna og höfðu þeir óbifandi traust á honum. „Svo sögðu þeir gömlu menn,“ segir séra Gissur, „að það hefði sjaldan brugðizt, að þegar austanvindur var í aðsigi, þá hafi einhver séð eybúann undir Vörðum, og aldrei feil slegið, að þegar hann þar sást, að þá væri (ekki) austanvindur í aðsigi. Og svo sterka trú höfðu þeir á þessu, að ef nokkur sá eybúann, þá struku þeir allir strax ofan af Skerinu, hversu blítt veður, sem var, og varð þeim þá eftir trú sinni, að austanveðrið kom, og þótti þeim, ef svo mætti segjast, satan ekki mjög óhollur í þessu. En nú í mörg umliðin ár, hefur ekki neitt merkst til þessa eybúa, sem betur fer, og ekki neitt haldið upp á soddan satans spaugerí.“
Séra Jón Austmann minnist á veginn upp á Skerið og þessar fornu sagnir í sóknarlýsingu sinni frá 1843. Kemst hann svo að orði um gönguna upp á Skerið: „Efst á þessum vegi (eða ferð), ef veg skyldi kalla, eru tvö göt klöppuð af fornmönnum gegnum bríkur, sem standa út úr berginu, og brúka menn þessi göt fyrir hnoðaburð, þá menn fara niður, sem án hnoðaburðar væri ómögulegt, en af því mér þykir óvíst að allir skilji þetta orð: hnoðaburð, ætla ég að lýsa honum með fáum orðum. Þegar menn eru búnir að klifra upp eitt fjall, og komast ekki vaðlaust niður aftur (þ.e.: sá seinasti, því að hann heldur í vaðinn (situr undir), meðan hinir fara niður), því ómögulegt er oft og tíðum að komast þann veg niður laus — (án vaðar)— sem menn geta komizt upp, velja menn á fjallsbrúninnni framslútandi nef eða hó, yfir um hvern menn leggja vaðinn tvöfaldan, þannig að hvor teymingur liggi sinn hvorum megin við hóinn — nefið — annaðhvort alveg niður af fjallinu eða þá niður á einhvern bekk. Þegar nú ekki er eftir uppi nema einn maður, heldur einhver í annan teyminginn að neðan, en maðurinn fer lærvað á hinum teymingnum, þótt það sé hreina loft, og þegar hann er kominn til sinna manna, draga þeir vaðinn öðrum megin ofan af hónum.“
Um hinar fornu sagnir um Skerprestinn segir séra Jón: „Það er mælt að tveir menn, sumir segja bræður, hafi fyrstir fundið veginn upp á Skerið (að hverju þeir skyldu hafa verið hálfan mánuð, sem vel gat nú skeð, þar sem vegurinn upp á það er líkast til einhver hin versta fjallferð, sem farin er á Íslandi). Átti þá öðrum, þegar upp kom, hafa orðið þessi orð af munni: „Við erum nú loksins komnir hingað fyrir guðsnáð.“ Til hvers hinn átti að hafa svarað: „Hvort, sem hann vildi eða ekki.“ Þá átti Skerið að hallast í suður og kasta þessum óguðlega manni út í sjó, og þess vegna átti það að hallast í suður. Ennfremur hafa menn til forna haldið að nokkurs konar vættur, sem þeir nefndu Skerbúa, byggi í Skerinu. Átti það að vera nokkurs konar verndarvættur, og ganga oftast við járnstöng, og líklega eldir eftir af þeirri hjátrú, það, sem viðgengst enn í dag, að þeir, sem í fyrsta sinni koma upp á Skerið, offra einhverju svolitlu vörðunni, sem stendur austan til á hryggnum. En nú er þessi hjátrú horfin, og varðan álitin eins og nokkurs konar beinakerling.“
Enn helzt þessi siður, að menn gefi Skerprestinum eitthvert lítilræði, þegar þeir koma fyrst upp á Skerið. Einnig verða þeir fyrir útlátum til hinna Skergöngumannanna, og gjöra menn sér þá glaðan dag að jafnaði, er þeir koma úr aðsókn í Súlnasker.