Sögur og sagnir úr Vestmannaeyjum/Jón og tröllskessan
Einu sinni var bóndi fyrir norðan, sem hafði þann sið að róa á haustin og veturna suður í Vestmannaeyjum. Bóndi átti son upp kominn, þegar hér var komið sögunni. Pilturinn hét Jón, og var hinn efnilegasti maður. Einu sinni lét bóndi Jón fara með sér til að róa í Eyjunum. Fóru þeir sem leiðir lágu, og segir ekki af ferðum þeirra né útróðri. En haustið eftir lætur bóndi Jón einsamlan fara suður í verið, því sjálfur var hann þá aldraður orðinn, og treysti sér ekki til að róa framar. En áður Jón lagði á stað heiman að, biður faðir hans hann, að muna sig um að á ekki undir hömrum nokkrum, sem séu í hlíð þeirri hinni löngu, sem vegurinn liggi undir. Lagði hann mjög ríkt á um þetta við hann, svo Jón lofaði að á þar ekki, hvað sem á gengi, eða hvernig sem veður yrði. Síðan fer Jón; hann hafði tvo hesta undir reiðingi, og hinn þriðja til reiðar. Átti hann að koma þeim fyrir um veturinn í Landeyjunum, eins og faðir hans hafði verið vanur að gjöra. Segir nú ekki af ferðum Jóns, nema honum gengur vel. Kemur hann undir fjallshlíðina, sem til stóð, og fer með henni lengi. Þá var áliðið dag. Ætlaði Jón að keppast við að komast fram hjá hlíðinni, eins og faðir hans hafði beðið hann um. En í því hann kemur í nánd við klettana, sem faðir hans hafði talað um, gjörir á hann fjarskalegt óveður, með stormi og regni. Er hann þá kominn að háum klettum. Sér hann þar hinn allrafallegasta áfangastað í brekku undir klettunum. Er þar gras nóg og skjól. Jón fer þá að hugsa sig um, hvað gjöra skuli. Lízt honum hér vel á og skilur ekki í, hvað að því geti verið að á þar. Og svo fer, að hann ræður það af. Sprettir hann af hestunum og heftir þá. Sér hann nú hellisop uppi í klettunum, skammt frá sér. Ber hann þangað dót sitt allt, og lætur það öðru megin út undir í hellinn, skammt innar frá dyrunum; býr síðan um sig í farangrinum, og fer að borða. Dimmt var í hellinum. En þegar Jón var farinn að borða, heyrir hann eitthvert ýlfur innar langt í hellinum. Honum varð hálf hverft við það, en herðir þó upp hugann. Tekur hann stóreflis fisk af nesti sínu, rífur af honum allt roðið í einu lagi, drepur síðan smjöri vel þykkt á allan fiskinn, og leggur roðið ofan yfir það. Að því búnu kastar hann fiskinum af hendi, svo langt sem hann gat innar eftir hellinum, og segir, að þeir skuli vara sig, sem fyrir séu, á því, sem hann sendi, en þeir megi hirða það og eiga, ef þeir vilji. Heyrir nú Jón bráðum, að ýlfrið þagnar, en einhver fer að rífa fiskinn.
Þegar Jón hafði matast, leggst hann fyrir, og ætlar nú að fara að sofa. Heyrir hann þá úti fyrir hellinum að skrjáfar í grjótinu, og að einhver kemur heldur en ekki þungstígur að hellismunnanum. Sér hann brátt, að það er skessa ein, stór og mikil, og er sem hún glói öll utan í myrkrinu. Þótti Jóni nóg um sjón þessa. En í því skessan kemur inn í hellisdyrnar, segir hún: „Mannaþefur í helli mínum.“ Síðan skálmar hún innar eftir hellinum, og fleygir niður byrði sinni á gólfið. Varð þá dynkur mikill, svo hellirinn nötraði við. Þá heyrir Jón, að kerling fer að tala við einhvern innarfrá. Heyrir hann þá, að hún segir: „Betur gjört en ekki, og er illt, ef það skal ólaunað.“ Sér hann þá, hvar skessan kemur fram með ljós í hendinni. Hún heilsar Jóni með nafni, þakkar honum fyrir börnin sín, og biður hann að koma með sér inn í hellinn. Það þiggur hann, en kerling krækti litlu fingrunum undir silana á böggum hans, og heldur svo á þeim með sér. Þegar inn eftir kemur, sér Jón þar tvö rúm, og eru tvö börn í öðru; það voru börn skessunnar, sem hann hafði áður heyrt til, og sem étið höfðu fiskinn. En á gólfinu lá silungshrúga, sem kerling hafði veitt um kvöldið, og borið heim á bakinu, og af því sýndist hún öll glóandi utan í myrkrinu. Kerling spyr nú Jón, hvort hann vilji heldur sofa í sínu rúmi eða í rúminu barnanna sinna. Hann vildi heldur sofa í rúmi barnanna. Tekur þá skessan börnin, og býr um þau á gólfinu, en lætur öll ný föt í rúmið, og býr um hann vel. Fer þá Jón að sofa, og vaknar við það, að kerling kemur með heitan silung handa honum að borða. Hann þiggur silunginn, en á meðan hann er að borða, var kerling alltaf að tala við hann, og var hin glaðasta. Hún spyr hann, hvar hann ætli að róa. Hann segir henni það. Hún spyr, hvort hann sé ráðinn hjá nokkrum. Jón segir það ekki vera. Segir þá kerling honum, að nú séu allir búnir að fullráða hjá sér í Eyjunum, svo enginn geti þar bætt á sig manni, og hann muni hvergi fá inni, nema hjá einum uppgefnum karli, sem nú fái aldrei orðið bein úr sjó, og ekki hafi nema hálfónýtan bát og ónýta stráka á; því hann fái engan almennilegan mann orðið. „Ræð ég þér til,“ segir hún, „að fala skiprúm hjá karli þessum, og mun hann teljast undan að taka þig, en þú skalt ekki hætta fyrr en hann gjörir það. Ég get nú ekki borgað þér fyrir börnin mín sem skyldi,“ segir skessan, „en þó eru hér tveir önglar, sem ég ætla að gefa þér. Skaltu sjálfur hafa annan, en karlinn skal hafa hinn. Þið skuluð æfinlega renna tveir einir, því ég vona að önglarnir reynist heldur físknir. Þið skuluð alténd róa seinastir af öllum, og sjá um að koma æfinlega fyrstir að á kvöldin. Aldrei skuluð þið róa lengra en að kletti þeim, sem er rétt fyrir utan vörina. Þegar þú kemur nú í Landeyjasand, þá verða seinustu Eyjaskipin ferðbúin. Þú skalt fá þér far með þeim út í Eyjarnar, og binda hestana þína á streng í fjörunni, og biðja engan fyrir þá né skipta þér af þeim framar. En ef svo ólíklega fer, að þú fiskar bærilega í vetur, þá þætti mér vænt um, að ég mætti láta hest frá mér fylgja hestunum þínum undir fisk, því mér þykir svo gott að smakka harðæti.“ Jón leyfði henni þetta, og lofaði að fara í öllu að ráðum kerlingar.
Um morguninn í bítið leggur Jón á stað úr hellinum, og skilja þau kerling með blíðu. Segir ekki af ferðum Jóns fyrri en hann kemur í Landeyjasand. Liggja þar þá seinustu Eyjaskipin ferðbúin til útferðar. Sprettir Jón þá af hestum sínum í snatri, og bindur þá á streng í sandinum, án þess að biðja nokkurn mann gott fyrir þá. Gjörðu nú hinir hið allra mesta háð að Jóni fyrir þetta, og sögðu, að þeir myndu þó verða í bærilegu standi í vertíðarlokin, klárarnir þeir arna. Jón skipti sér ekkert af gabbi þeirra, heldur lét eins og hann heyrði það ekki. Fór hann svo með þeim út í Eyjarnar. Þegar þar kom, fer hann að fala sér skiprúm, en fékk það hvergi, því að alls staðar var fullásett fyrir. Loksins kemur hann til karlsins, sem kerlingin hafði vísað honum á. Hann biður hann að taka sig. Karl tekur því seinlega, og segist ekki vilja gjöra svo efnilegum manni slíkan skaða. „Ég fæ aldrei bein úr sjó orðið,“ segir karlinn, „og hefi ekki nema ónýta stráka á ónýtu báthrói. Ég get ekki róið nema í bezta og blíðasta veðri,“ segir hann, „og er það ekki líflegt fyrir efnilegan mann, að binda sig við ónytjungsskapinn í mér.“ Jón segir, að það verði að vera sinn skaði, og þangað til er hann að sarga við karlinn, að hann tekur hann. Flytur Jón sig nú til hans, og þótti mönnum honum ekki hafa vel tekizt að ráða sig, og gjörðu mjög gys að honum.
Nú kom vertíðin. Einn morgun vakna þeir Jón við það, að allir eru rónir í Eyjunum, og er þá blíðasta og bezta veður og blæjalogn um allt. Þá segir karlinn: „Ekki veit ég, hvort ég á að fara að reyna að fara á flot, eins og aðrir. Ég held að það komi ekki mikið út af því.“ Jón segir, að óhætt sé að reyna það.
Síðan skinnklæðast þeir, og fara frá landi. En þegar þeir eru aðeins komnir út úr vörinni, þykist Jón þekkja klettinn, sem skessan hafði talað um. Hann spyr þá karlinn, hvort það sé ekki ráð að leita hér. Karlinn varð hissa og sagði, að það næði engri átt. Jón biður hann að leyfa sér að renna hér einu sinni til gamans. Karl lætur það þá svo vera. En óðar en Jón hafði rennt færinu, dró hann fisk. Fékk hann þá karlinum hinn öngulinn, tröllkonunaut. Er þar nú fljótt af að segja, að þeir þríhlóðu þarna um daginn, og höfðu þá fengið sextíu til hlutar af allra vænsta fiski. Réru síðan í land löngu á undan öllum, og voru langt komnir að gjöra að, þegar hinir komu. Urðu nú allir hissa á hlutnum karlsins. Spurðu þeir hann, hvar hann hefði fiskað svona, og sagði hann þeim eins og var. Daginn eftir réru Eyjamenn snemma, og leituðu við klettinn, en urðu þar ekki lífs varir. Fóru þeir þá leið sína, og þá réru þeir Jón. Fór allt á sömu leið fyrir þeim eins og daginn áður. Þarf ekki að orðlengja það, að þeir Jón réru alltaf að klettinum um veturinn, og fengu tólf hundruð til hlutar. Voru þeir langmestir allra í Eyjunum. Daginn fyrir lokadaginn réru þeir Jón seinast. En þá bar svo við, að einu sinni þegar þeir drógu upp færin, voru báðir önglarnir horfnir, og sáu þeir ekki betur, en að þeir hefðu verið leystir af. Fengust þeir þá ekki um það og héldu að landi.
Nú er að segja frá því, að Jón fer með skreið sína í land, og fær flutning á sama skipi og hann fór á út um haustið. Voru þá skipverjar að hæðast að því á leiðinni, hvað hestarnir hans mundu verða vel aldir; þeir mundu geta haldið á skreiðinni hans norður. Þegar að landi kom, sáu þeir hesta Jóns; stóðu þeir í sandinum, bundnir á streng, öldungis eins og þegar Jón skildi við þá. Var nú flestum forvitni á að skoða klárana. En þeim brá heldur en ekki í brún, því hestarnir voru sílspikaðir, eins og þeir hefðu verið aldir um veturinn. En auk hesta Jóns, var þar einn hestur með reiðingi, brúnn á lit, allramesti stólpagripur. Lagsmenn Jóns urðu nú hálfhræddir við hann, því þeir töldu víst, að hann væri allra mesti galdramaður, þar sem hann hafði fiskað svo vel, og hestarnir hans voru svona vel til fara, en enginn vissi til, að neinn hefði hirt þá.
Jón bindur nú skreið á hestana, og lagði eins mikið á þann brúna einan og báða sína. Að því búnu fer hann leið sína einsamall norður. Segir ekki af ferðum hans, fyrr en hann kemur í hellinn til skessunnar. Fagnaði hún honum vel, og dvaldi hann þar hjá henni nokkrar nætur. Gaf hann henni baggana af brúna klárnum. Spjölluðu þau nú margt saman. Sagði hún honum, að um veturinn hefði börnin sín dáið, og hefði hún dysjað þau undir hamrinum hjá karlinum sínum, sem hún hafði áður misst og dysjað þar í urðinni. Hún sagðist og hafa leyst af hjá þeim önglana í seinasta róðrinum, um leið og hún hefði komið með hestana í sandinn. Spurði kerling, hvort Jón hefði frétt nokkuð heiman að frá sér, en hann sagði það ekki vera. Hún sagðist þá geta frætt hann um það, að faðir hans hefði dáið um veturinn, og þar eð hann væri einbirni, ætti hann nú að taka við búinu eftir hann. Mundi hann setjast í búið, og eignast konu um sumarið, og verða hinn mesti gæfumaður. Sagðist hún nú að lyktum ætla að biðja hann einnar bænar. Jón spurði hvað það væri. Þá segir kerling: „Ég á nú ekki langt eftir, og ætla ég að biðja þig að koma hingað það allra fljótasta, ef þig dreymir mig, því ég ætla að biðja þig að dysja mig hjá karlinum mínum og börnunum okkar.“ Síðan sýndi hún honum, hvar þau væru dysjuð. Þar eftir lauk
hún upp afhelli einum, og voru þar inni tvær kistur stórar, fullar með allskonar gull og gersemar. Sagði hún, að kistur þessar ætti hann að eiga eftir sig, og brúna klárinn með. Sagðist hún skyldi verða búin að binda kisturnar, og setja þær út áður hún dæi, og hlaða undir kisturnar, svo hann þyrfti ekki annað en teyma hestinn á milli þeirra, og krækja silunum upp á klakkana. Á þann brúna mundi hún og verða búin að leggja. En hann mundi bera kisturnar og ekki mundi hann þurfa að gjöra að á honum norður. Síðan skildu þau, Jón og skessan, með kærleikum.
Segir ekki af ferð Jóns, en vel gekk honum norður. Var þar eins ástatt, og kerling hafði sagt, og allt fór á þá leið, sem hún hafði talað. Settist Jón í búið eftir föður sinn, og tók þar við öllum arfi. Snemma um sumarið kvæntist hann bóndadóttur einni þar í sveitinni.
Leið svo fram á engjaslátt, að ekki bar neitt til tíðinda. Eina nótt dreymir Jón þá skessuna. Minnist hann þá bænar hennar, og rís upp þegar. Var þá myrkt af nótt, og allra mesta stórviðri og rigning úti. Jón biður vinnumann sinn að bregða fljótt við, og ná reiðhestum sínum tveimur. Vinnumaðurinn gjörir það. Býst Jón í snatri. Kona hans spurði, hvað hann ætlaði að fara svona sviplega burtu um nótt og í slíku illviðri. Hann vildi ekkert um það segja, en bað hana að undrast ekki um sig, þó hann yrði nokkra daga í burtu. Síðan fer Jón og ríður sem hann má. Gekk honum vel, og kemur að hellinum. Er þá skessan úti, og getur aðeins talað nokkur orð við Jón. Beið hann þar, á meðan hún dó, og dysjaði hana síðan, þar sem hún hafði til tekið. Síðan tók hann brúna klárinn, og var hann með reiðingi. Kisturnar stóðu úti, og voru lyklarnir í. Teymdi Jón þá hestinn milli þeirra, og smeygði silunum á klakkana. Síðan fór hann á stað með allt saman. Gekk honum vel norður. Settist Jón nú að búi sínu, og var þá stórríkur orðinn. Bjó hann lengi og vel á föðurleifð sinni; varð hann hinn mesti lánsmaður, og vel metinn af öllum. Og ekki kann ég þessa sögu lengri.
(Jón Árnason: Þjóðsögur I, 203—207.)