„Blik 1980/Ágrip af sögu landbúnaðar í Vestmannaeyjum, VII. hluti“: Munur á milli breytinga

Á bls. 14 í '''Þrjátíu ára minningarriti Búnaðarsambands Suðurlands''' (1938) er þennan fróðlega samanburð að finna milli þeirra sýslna, sem Búnaðarsambandið skipa. Uppskeran er mæld í tunnum. Hver tunna er 100 kg.

garðlönd í þessum sýslum Búnaðarsambandsins sem hér segir: Í Vestur-Skaftafellssýslu 3,24 sinnum; í Rangávallasýslu 3,64 sinnum; í Árnessýslu 3,7 sinnum; í Vestmannaeyjum aðeins 1,8 sinnum. - Rétt er að geta þess hér til skýringar, að á árunum 1906 - 1918 stofnuðu Eyjamenn til útgerðar á 95 vélbátum. Sá öri og mikli vöxtur vélbátaútgerðarinnar hafði auðvitað neikvæð áhrif á þróun landbúnaðar í byggðarlaginu, þar sem hugur og hönd hvers Eyjamanns, ef svo má segja, einbeitti sér að uppbyggingu sjávarútvegsins með fullkomnu valdi yfir hinni nýju tækni.

Eins og skráin hér í skrifum þessum um búpening Eyjamanna ber með sér, þá fór kúafjöldi þeirra minnkandi ár frá ári á árabilinu 1941 - 1947. Ástæðurnar fyrir þessari rýrnun mjólkurframleiðslunnar í byggðarlaginu voru aðallega tvær, og hefi ég lauslega getið um þær: Aukin atvinna á styrjaldarárunum við öflun fisks og fisksölu með miklum fisk-útflutningi og stórhækkuðu fiskverði og þar með auknum tekjum almennings annars vegar og lágu mjólkurverði hinsvegar, sem haldið var niðri af sérstökum verðlagsvöldum, sem ekki virtust gera sér hina minnstu grein fyrir kostnaðaraukanum mikla við að framleiða mjólk í Vestmannaeyjum.<br>

Í janúar 1941 stofnuðu mjólkurframleiðendur í Eyjum með sér samtök til þess að gæta hagsmuna sinna og fá viðunandi verð fyrir mjólk sína, sem seld var bæjarbúum. Þessi hagsmunasamtök mjólkurframleiðenda kusu sér baráttunefnd, sem þeir kölluðu Mjólkurverðlagsnefnd Vestmannaeyjakaupstaðar. Formaður þeirrar nefndar var kjörinn [[Þorbjörn Guðjónsson|Þorbjörn bóndi Guðjónsson]] á Kirkjubæ. Hann rak annað stærsta kúabú í Eyjum þá og var sá einstaklingurinn, sem mestar jarðabætur og ræktunarframkvæmdir hafði innt af hendi í byggðarlaginu á undanförnum árum.  

verð á hverjum mjólkurlítra í kr. 1,50. Tekur nefndin það fram í samþykkt sinni, að þetta verð sé í fullkomnu samræmi við þá hækkun kaupgjalds, sem þá hafði átt sér stað, og svo hækkun á verði heys og fóðurvara frá fyrra ári, og þá sé mjólkurverðið í Eyjum í samræmi við gildandi mjólkurverð í Reykjavík.<br>

Þrátt fyrir þessa hækkun á mjólkurverðinu fór mjólkurframleiðsla Eyjamanna rýrnandi ár frá ári, svo að til vandræða horfði. Allt annað var arðvænlegra en mjólkurframleiðslan á þessum miklu ólgutímum styrjaldaráranna.<br>

Á fundi sínum 14. janúar 1944 afréðu mjólkurframleiðendur að hækka mjólkina í kr. 1,70 hvern lítra. Þann fund sátu 33 mjólkurframleiðendur og skrifuðu allir undir samþykkt þessa. Þessi samþykkt þeirra virðist hafa leitt til þess, að

umboðsmenn „ríkisvaldsins“ í Eyjum sendu verðlagsstjóra ríkisins í Reykjavík þessa bágu fregn og óskuðu afskipta hans af mjólkurverðinu. - Eftir 4 daga var boðað til fundar með mjólkurframleiðendum. Fund þann sat fulltrúi eða trúnaðarmaður verðlagseftirlits ríkisins í umboði verðlagsstjóra. Á fundi þessum tilkynnti hann fundarmönnum, að verðlagseftirlit ríkisins mótmælti verðhækkun þeirri á nýmjólk, sem þeir höfðu samþykkt á fundi sínum 14. s.m. Jafnframt var mjólkurframleiðendum tilkynnt, að verðlagsstjóri myndi nú skerast í málið.

Í ræðum fundarmanna kom berlega í ljós, að þeir ætluðu sér að standa saman og bjóða valdinu birginn, standa fast saman um hagsmuni sína. Var sú samþykkt gjörð og skráð og undirrituð af öllum fundarmönnum, en verðhækkunin skyldi ekki taka gildi fyrr en 29. s.m. En þann dag birti Þorbjörn bóndi grein í blaðinu Víði í Vestmannaeyjum. Hann hafði þá haldið búreikninga í nokkur ár og skrifaði greinina með tilliti til reynslu sinnar af rekstri kúabús í Eyjum.

Þar sem verðlag á mjólkurvörum hækkaði mjög á s.l. sumri, t.d. heyhestur úr 40  kr. í 55 kr., maismjöl úr 38 kr. í 45 kr., síldarmjöl úr 32 kr. í 52 kr., þá hækkaði framleiðsluverð mjólkurlítrans um 26 aura. Og nú er svo komið, að þeir sem þessa vinnu stunda, bera mjög lítið úr býtum fyrir vinnu sína, eins og eftirfarandi áætlun sýnir, sem styðst við margra ára reynslu og búreikninga.

::Gjöld:

35 hestburðir af heyi á 55/-...................kr. 1925,00 <br>

600 kg. fóðurmjöl á 85 aura ...................kr. 510,00 <br>

4 hestb. hey, sumarfóður á 55/-..............kr. 220,00 <br>

Vextir .........................................................60,00 <br>

Húsleiga fyrir hey og kýr ..............................90,00 <br>

Hreinlætisvörur og áhöld(verkf.).....................75,00 <br>

Vanhöld og fyrning......................................250,00 <br>

265 vinnustundir virka daga, á 5 kr..............1325,00 <br>

Áburður á sumarhaga..................................150,00 <br>

Leiga fyrir sumarhaga..................................150,00 <br>

Nautstollur....................................................35,00 <br>

Gjöld alls .............................................kr. 5.490,00 <br>

2600 lítrar mjólk á 1/45..........................kr. 3.770,00 <br>

Ungkálfur.......................................................45,00 <br>

Tap á rekstrinum........................................1.675,00 <br>

Tekjur alls..............................................kr.5.490,00 <br>

.................“

„Þá er rétt að benda á það,“ segir höfundur, „að það er meiri arðsvon að fóðra hér sauðfé en kýr. Eru nú hér á fóðrum um 1000 fjár og þarf það fé fóður, sem nægja mundi 40-50 kúm. Hér i Eyjum verður mjólkurframleiðslan alltaf miklu dýrari en annars staðar á landinu. Það sýna niðurstöðutölur búreikninga, sem Búreikningaskrifstofa ríkisins birti rétt fyrir stríðið. Framleiðsluverð hér var þá 34 aurar á hvern mjólkurlítir, en 18 aurar að meðaltali í búreikningunum, og munu þau hlutföll nálega óröskuð, a.m.k. hjá þeim bændum, sem sjálfir flytja eða láta flytja mjólkina heim til kaupendanna og leggja sjálfir til flöskurnar, en sá kostnaður er ekki talinn með í framangreindri áætlun ......“

mjólkurframleiðendur í Eyjabyggð á sama máli. Og þarna voru þeir sameinaðir í andstöðu við ríkisvaldið eða verðlagsnefnd ríkisins, sem ekkert hafði fyrir því

196 kýr alls. Þá hafði kúaeignin færst á hendur fárra aðila. Um þetta bil átti kaupstaðurinn sjálfur um 50 kýr í fjósi sínu, Helgi kaupm. Benediktsson um 30 kýr, Þorbjörn bóndi Guðjónsson um það bil 20 kýr og búið að [[Lyngfell]]i 15 kýr. Þá hafa sem sé um það bil 80 kýr verið í eigu annarra einstaklinga í Eyjabyggð, flestar í eigu bændanna.<br>

ríkisins í Eyjum. Þar urðu miklar umræður um mjólkurverðið. Þar leiddu saman hesta sína mjólkurframleiðendur annars vegar og valdamenn hins vegar. Fundi þessum lauk með tillögu, sem allir mjólkurframleiðendur samþykktu einróma. Hún hljóðaði þannig:<br>

„Fundur mjólkurframleiðenda í Vestmannaeyjum, haldinn í Akógeshúsinu 30. janúar 1944, samþykkir að hætta mjólkursölu frá og með 15. febrúar n.k., meðan ekki er leyft að selja mjólkina á framleiðslukostnaðarverði.“

Þegar tillaga þessi hafði verið samþykkt, gengu gestirnir af fundi.

Nokkrum dögum síðar kom sú orðsending frá verðlagsstjóra að láta það óátalið, þó að mjókurkaupandinn yrði látinn greiða 25 aura aukreitis fyrir það að fá mjólkina flutta heim til sín. Þannig fékk seljandinn kr. 1,70 fyrir mjólkurlítrann með því að verð verðlagsstjórans var kr. 1,45. Fulltrúi verðlagsstjóra færði bæjarfógeta þessa orðsendingu herra síns, svo að ekki varð frekar úr málsókn. En þá höfðu þegar hafizt sektardómar á nokkra mjólkurframleiðendur til að greiða í sameiningu. „Þannig fór um sjóferð þá“.

Í deilu þessari höfðu rökföst bréf verið send landbúnaðarráðuneytinu og búnaðarmálastjóra. Þeir háu herrar höfðu ýmislegt við málflutning og rök Eyjabænda að athuga. T.d. höfðu þeir ekki reiknað áburðinn undan kúnum til verðs. Málsvarar Eyjabænda svöruðu þeim aðfinnslum á þá lund, að búfjár áburðurinn yrði svo dýr kominn á túnið, að ekki svaraði kostnaði að nota hann borinn saman við tilbúinn áburð. Og spurt var, hver ástæðan mundi fyrir því, að áburðarhaugar liggja árum saman við fénaðarhús bænda úti um allt land, án þess að sá áburður sé notaður. Svör valdsmanna komu engin við þeim spurningum.

[[Mynd:Blik 1980 95.jpg|thumb|250px|''Fjós og hlöður Vestmannaeyjakaupstaðar í Dölum.'' ([[Guðmundur Helgi Guðjónsson]] tók myndina).]]  

brátt hafin þar bygging fjóss og hlöðu. Bráðlega var lokið við að byggja þar 60 bása fjós og stóra þurrheyshlöðu. Hún var 638 rúmmetrar. Þá var þar byggt áburðarhús, sem var að stærð 567 rúmmetrar, og safnþrær yfir 300 metrar að rúmmáli. Einnig var þar byggð votheyshlaða 113 metrar að rúmmáli. Jafnframt þessum byggingarframkvæmdum hóf bæjarfélagið ræktun í stórum stíl. Árið 1944 var mæld hjá því nýrækt 8,5 ha. Áður hafði bæjarfélagið ræktað 4,7 ha. sáðsléttur, og látið rífa upp hundruð rúmmetra af grjóti úr því landi.

Fyrsti bústjórinn var ráðinn [[Ársæll Grímsson]], sem síðustu árin hafði haft Dalajarðirnar til ábúðar. Hann stjórnaði búrekstri bæjarins í Dölum fyrstu tvö árin. Í byrjun maímánaðar 1946 tók [[Guðjón Jónsson]] frá Gunnlaugsstöðum í Þverárhlíð í Borgarfirði við bústjórninni í Dölum. Hann hafði þar um 50 mjólkandi kýr og 10- 12 geldneyti.

bæjarins, í elliheimili hans og barnaheimili. Það sem afgangs var þörfum þessara stofnana var selt í tveim búðum, sem bærinn lét reka, önnur að [[Hásteinsvegur|Hásteinsvegi]] 4 en hin í [[Gimli]] við [[Kirkjuvegur|Kirkjuveg]]. Eftir að Mjólkursamsalan hóf verzlun með mjólkurvörur í Eyjum árið 1954 fékk bærinn að selja mjólk sína í búðum hennar og hætti þá mjólkursölu í sínum eigin búðum, - gaf frá sér rekstur þeirra.

Árið 1962 seldi kaupstaðurinn Dalabúið úr eigu sinni. Kaupendur voru þeir [[Magnús Magnússon]] frá [[Kornhóll|Kornhól]] og [[Daníel Guðmundsson]], bifreiðarstjóri. Ekki leið á löngu þar til M.M. var einn orðinn eigandi kúabúsins.

Mjólkin var flutt til neyzlu á sömu staði og áður. Sú mjólk, sem umfram var, seldi Mjólkursamsalan fyrir eiganda kúabúsins í Dölum eins og áður. Mjókurkaupendurnir munu hafa kosið aðfluttu mjólkina fremur en Dalabúsmjólkina sökum þess, að Samsölumjólkin var gerilsneydd. Kúabúið í Dölum dróst því saman, en hænsnabú eigandanas óx að sama skapi eða meir. Jafnframt hafði M.M. Dalabúseigandi sauðfjárrækt (30 - 40 kindur) og hrossarækt. - Svo kom að því að kúabúið í Dölum hætti að vera til. Þá voru yngstu kýrnar seldar til sumra sveita Suðurlandsins en eldri kúnum lógað.