„Blik 1980/Ágrip af sögu landbúnaðar í Vestmannaeyjum, III. hluti“: Munur á milli breytinga

almennum fundi og leita ráða, og taka svo fasta ákvörðun. Hann endar grein sína með þessum orðum: „Því næst verða að koma framkvæmdir svo frekar, að þessi óþokkagestur (kartöflusýkissveppurinn) verði gerður landrækur og eignist hér ekki friðland framar, en til þess þarf öflug samtök og félagsskap. Væri það vel til fallið, að sá félagsskapur næði yfir fleira viðvíkjandi jarðræktinni hér.“

Hann segir þar: „Menn eru margir þannig gerðir hér, að ef þeir eiga eina belju og áttunda part í bát, þótt hann sé allur í skuld, þá þykjast þeir vera kapitalistar og sjálfum sér nógir og finnst það hinn mesti óþarfi að hafa '''samtök''' við þá, sem líkt er ástatt fyrir. Þess vegna byggir hver sér fjós og hlöðu fyrir sína eigin belju, og er þessum stórhýsum dreift um allan bæ til skrauts og prýði. Á sumrin rekur hver og einn sér sína einu belju suður fyrir Fell eða inn í Dal og sækir hana aftur að kvöldi.<br>

Bændurnir fyrir ofan hraun rorra hver með sína mjólk daglega niður í bæinn og flytja hana heim í húsin til kaupendanna. Niðurstaðan af þessu samtakaleysi er sú, að það fer heilt dagsverk í það að þjóna einni eða tveimur beljum, nema á stærri búunum. Með þessu verður mjólkurframleiðslan óeðlilega dýr og lendir það bæði á kaupanda og seljanda. Mjólkurframleiðendur hér fá hærra verð fyrir mjólk sína en nokkurir aðrir bændur á landinu, en eru samt engu betur staddir, því að kostnaðurinn á hverja kú er hærri hér en nokkurs staðar annars staðar.<br>

Þrátt fyrir hátt mjólkurverð, hafa kaupendur enga tryggingu fyrir því að fá góða og ósvikna vöru fyrir peninga sína aðra en þá, sem felst í persónulegu trausti á seljandanum. Hér er ekkert eftirlit með sölu mjólkur eða annarra matvæla, því að heilbrigðisnefnd, sem þetta heyrir undir, virðist skoða sig sjálfa frekar til stáss en til starfs, og er þó vissulega til hennar vandað, þar sem tveir helztu embættismennirnir í bænum eiga sæti í henni. Auk þess hefur bærinn fastráðinn heilbrigðisfulltrúa, sem aðallega á að líta eftir því, að ákvæðum heilbrigðisreglugerðarinnar sé fylgt, en hann kvartar jafnaðarlega undan því, að hann fái enga áheyrn hjá nefndinni með kærur sínar.<br>

Þar sem seld er mjólk úr '''200-300''' kúm án þess að nokkurt opinbert eftirlit sé haft með kúnum, fjósunum eða meðferð mjólkurinnar, þá gefur það að skilja, að almenningur á það á hættu, að mjólkin geti verið úr berklaveikum kúm eða smituð af berklum á heimili mjólkurframleiðendanna, ennfremur að hún geti verið svikin, óhrein eða á annan hátt ekki sæmileg vara. Ég segi þetta ekki til þess að vekja tortryggni á neinum þeim, sem hér eiga hlut að máli, því að skoðun mín er sú, að á þessu beri miklu minna en við mætti búast, heldur til að benda á þá hættu, sem ekkert er gert til að afstýra.<br>

Hin mðrgu smáfjós með tilheyrandi haugum um allan bæ, eru mesta óhæfa. Að réttu lagi væri mátulegt að hafa hér aðeins tvö fjós fyrir 150-200 kýr hvort, annað austur á Kirkjubæ en hitt fyrir ofan Hraun, og 2-3 mjólkurútsölustaði niðri í bænum. Þetta fyrirkomulag væri, þegar til lengdar léti, ódýrara en hið núverandi og gæfi auk þess fullkomna tryggingu fyrir góðri og heilnæmri mjólk. Með því móti væri einnig hægt að koma við nauðsynlegum kynbótum á kúnum, en hvergi er jafnmikill munur á gagnsemi skepna sömu tegundar eins og góðrar kýr og ónýtrar.<br>

Ég geri nú ekki ráð fyrir, að svo róttæk breyting sem þessi, komist á í bráðina. En núverandi ástand er óþolandi og verður að breytast í rétta átt. Hið fyrsta, sem þarf að gera, er að innleiða berklarannsóknir á kúnum, heilbrigðiseftirlit með fjósunum og meðferð mjólkurinnar og koma upp 2-3 útsölustöðum, sem öll sú mjólk, sem seld er í bænum, fari í gegnum. Yrði þar hægt að hafa eftirlit með, að mjólkin væri hrein og ósvikin.......<br>

Annars er mjólkurframleiðslan alls ekki of mikil, því að hér þyrfti að réttu lagi 400 kýr, ef mjólk, hin ágæta og holla fæða, væri notuð eins og vert er í staðinn fyrir kaffisullið, sem allt of mikið er drukkið af.“

[[Páll Bjarnason]], fyrrv. ritstjóri Skeggja, þá orðinn skólastjóri barnaskóla bæjarins; [[Páll V. G. Kolka]], læknir; sr. [[Sigurjón Þorvaldur Árnason|Sigurjón Þ. Árnason]], sóknarprestur að [[Ofanleiti]]; [[Guðmundur Sigurðsson]], verkstjóri, [[Heiðardalur|Heiðardal]]; [[Sigurður Sigurðsson (lyfsali)|Sigurður Sigurðsson]] skáld frá Arnarholti, lyfsali; [[Erlendur Árnason]], smiður, [[Gilsbakki|Gilsbakka]]; [[Jón Guðmundsson (Suðurgarði)|Jón Guðmundsson]], bóndi, [[Suðurgarður|Suðurgarði]]; [[Bjarni Jónsson]], gjaldkeri, [[Svalbarð|Svalbarða]]; [[Guðjón Jónsson (Heiði)|Guðjón Jónsson]], skipstjóri, [[Heiði]]; [[Steinn Sigurðsson (klæðskeri)|Steinn Sigurðsson]], klæðskeri, [[Ingólfshvoll|Ingólfshvoli]]; [[Þorbjörn Guðjónsson]], bóndi, [[Kirkjubær|Kirkjubæ]]; [[Símon Egilsson]], útgerðarmaður, [[Miðey]]; [[Einar Símonarson]], útgerðarmaður, [[London]]; [[Jón Gíslason]], útgerðarmaður að [[Ármót|Ármótum]] við [[Skólavegur|Skólaveg]].  

# gr. Félagið heldur aðalfund í janúarmánuði ár hvert. Þá skulu lagðir fram endurskoðaðir reikningar fyrir umliðið ár til samþykktar. Þá er og kosin stjórn félagsins og tveir endurskoðendur. Aðalfundur er lögmætur, ef 2/3 félagsmanna mæta. Einfaldur meiri hluti atkvæða ræður úrslitum, nema við lagabreytingar. Þá þarf 3/5 atkvæða. Aukafund skal halda svo oft, sem stjórn félagsins telur nauðsynlegt.

::'''Gróðrarstöðin í Reykjavík.'''

::'''Reykjavík, 8. sept. 1924'''.

menn á hverjum spena, og auk þess allt vertíðarfólkið.<br>

Ég býst við, að engum blandist hugur um, að meira beri að rækta til slægna; beitilandsrækt eru menn svo óvanir hér á landi, að mörgum mun finnast fjarstæða að tala um hana. En hér finnst mér allt mæla með henni: Lítið landrými, tilfinnanlegur mjólkurskortur, góð ræktunarskilyrði samfara reynslu um ágætan árangur túnræktar, meiri hagnaðar og heilsubót fyrir menn og skepnur. - Og eins og hér stendur á, býst ég við, að litið verði svo á samkv. Jarðræktarlögunum, að menn verði að láta landið af hendi, þeir sem beitarréttinn hafa, og ræktanlega landinu verði skipt í skákir til ræktunar.<br>

Mér var sagt, að svo miklir örðugleikar og kostnaður væri því samfara að koma sjávarfanginu á ræktunarlandið, að nærri væri frágangssök að nota það til áburðar. Nokkuð kann að vera hæft í þessu. En ég vil þó benda á það, sem ég hefi áður tekið fram um túnin í Eyjunum og töðufallið og sjávarfangið í því sambandi. En til þess að draga úr örðugleikunum og svo alls hagræðis vegna, er nauðsynlegt að leggja vegi um landið, og það með allri hagsýni. Það mætti virðast ekki ósennilegt, að landsdrottinn, - ríkið, - vildi leggja aðal stofnvegina, en einstaklingarnir legðu vegi til sinna sérþarfa eða bærinn. Mönnum til leiðbeiningar og hvatningar í öllu þessu máli er nauðsyn á öflugu jarðræktarfélagi, er hafi áhugasama og dugandi stjórn, - og félagið er til. Ætti það m.a. að beita áhrifum sínum að því, að útvega mönnum hagkvæm jarðræktarlán.<br>

sýnist heppilegust í túnræktarmálum Eyjaskeggja og vænti þess, að þetta verði tekið til rækilegrar athugunar á fundi í Eyjunum. En um ræktunaraðferðirnar ræði ég ekki, enda er ekki tímabært að gefa leiðbeiningar, fyrr en búið er að skipta landinu í skákir, athuga staðhættina í heild sinni betur en ég gat gert, og svo ákveða skipulagsgrundvöllinn a.m.k. í aðalatriðum. - En eflaust má treysta því, að Búnaðarfélag Íslands liðsinni að þessu leyti eftir beztu föngum, þegar til framkvæmdanna kemur.

Dropinn holar steininn, segir máltækið. - Óneitanlega höfðu ummæli þekktra og mikilsvirtra manna í ræktunar- og landbúnaðarmálum landsmanna áhrif á Eyjabændur og vöktu þá til íhugunar og ályktana um framtíð og gildi aukinnar ræktunar á Heimaey, vaxandi mjólkurframleiðslu og öryggi um heilsufar fólksins. Fullyrða má, að þeir skiptust fljótlega í tvo hópa, þegar til mála kom að gefa eftir réttinn á landinu og láta skipta því í ræktunarskákir almenningi til afnota. Búnaðarfélagsstjórnin stefndi hér einhuga og óskipt að settu marki, en þó kaus hún umfram flest, að mál þetta yrði leyst í friði og vinsemd, ef þess yrði nokkur kostur, öllum til farsældar. Ekki skyldi rasað um ráð fram. Nokkur frestur var hér á öllu beztur, þó að áróðri yrði beitt og stefnt fast að settu marki.

Og ár leið án sérlegra tíðinda.<br>

Sumarið 1925 beitti stjórn Búnaðarfélags Vestmannaeyja sér fyrir því, að Sigurður Sigurðsson, búnaðarmálastjóri, tæki sér ferð á hendur til Eyja til þess að kynna sér alla aðstöðu þar til jarðræktar og aukinnar mjólkurframleiðslu. Búnaðarmálastjóri brást vel við þessari beiðni búnaðarfélagsstjórnarinnar og kom til Eyja um haustið. Hann dvaldist síðan eina viku í kaupstaðnum og kynnti sér alla aðstöðu til framtaks og dáða í þessum veigamiklu framfaramálum Vestmannaeyinga.  

holla og kjarngóða fæðu, einkum hin unga og uppvaxandi kynslóð, eigi hún ekki að standa að baki feðrum sínum. -<br>

Holl og kjarnmikil fæða fæst með samblandi fæðuefna úr jurta- og dýraríkinu. - Í Vestmannaeyjum er gott til fiskifanga. Kjötskortur er þar eigi tilfinnanlegur. Töluvert er framleitt af kjöti. Fuglatekjan bætir í búið, og af landi er hægt að kaupa kjöt eftir þðrfum. Það, sem aðallega skortir, er mjólk og garðávextir.<br>

Síðan ræðir búnaðarmálstjóri um ræktunarmöguleikana á Heimaey. Og hann spyr: '''„Er ráðlegt að rækta alla Heimaey?“''' Og hann svarar: „Já, það hyggjum vér að undanteknum fjöllunum og hrauninu, þar sem það er hrjóstugast. En til þess að þetta sé framkvæmanlegt, þarf að leggja veg um Eyna.<br>

Þess er áður getið, að mest af hinu ræktanlega landi er auðunnið. Það sem mestu máli skiptir er að hafa nægan áburð. Hvergi á landinu er aðstaðan betri í þessu efni en í Vestmannaeyjum. Þar tilfellst afarmikið af fiskúrgangi, sem er ágætis áburður. Mikið af þessu hefur verið notað til áburðar og gefizt vel.<br>

undanförnum árum, eru annað tveggja bændurnir eða kaupstaðarbúar.....Hverri jörð fylgja viss hlunnindi, fugla - og eggjatekja, reki og hagbeit. Í heimalandi skal hver bóndi hafa beit fyrir einn hest, eina kú og 12 kindur. Auk bess hagbeit í úteyjum En er fólki fer að fjölga í Eyjunum, þá fara þurrabúðarmenn að rækta, venjulega í skjóli einhvers leiguliða. Að síðustu er farið að taka land til ræktunar án þess að leiguliðar séu spurðir, og búpeningur þessara manna gengur að ósekju í högum almennings. Þetta hefur verið liðið átölulaust til þessa.<br>

Nú vaknar sú spurning, hverjir hafi rétt til hins ræktanlega lands í Eyjunum? Eru það bændurnir einir, eða eru það einnig þurrabúðarmenn, sem hafa löngun, vilja og kraft til þess? - Vér látum þessu ósvarað. Þeir, sem hafa haft umsjón með Eyjunum, vita það að sjálfsögðu og úrskurða það.<br>

hvar og hve mikið land hver og einn má taka til ræktunar, er í óvissu.<br>

# Að akfær vegur verði lagður suður í [[Stórhöfði|Stórhöfða]] og kringum [[Helgafell]].

# Að hverju býli á eynni verði mæld út ákveðin spilda til ræktunar og beitar...

Þá hefi ég skráð hér nokkurn útdrátt úr hinni merku grein búnaðarmálastjóra, eftir að hann hafði kynnt sér landgæði til ræktunar á Heimaey, svo sem jarðveg og legu landsins. Þá kynnti hann sér einnig ábúðarétt bænda þar og leiguliðasamninga við landsdrottin, sjálft ríkið.

Þó er mér persónulega þessi skilningur þeirra á réttinum mikla hulin ráðgáta. Ástæðan er sú, að ég hefi í hendi mér byggingarbréf annars bóndans í [[Þorlaugargerði|Þórlaugargerði]], dag- og ársett 1. febr. 1905. Þá var [[Jón Magnússon]] sýslumaður í Vestmannaeyjum. Hann byggir bóndanum [[Jón Pétursson (Þorlaugargerði)|Jóni Péturssyni]] Eystra-Þórlaugargerðið.

Þegar þessi mál voru öll í deiglunni í Eyjum, var [[Kristján Linnet]] bæjarfógeti þar og umboðsmaður ríkisins gagnvart bændum. Bæjarfógetinn var mjðg hlynntur því, að land Heimaeyjar yrði allt mælt og „þurrabúðarmönnum“ gefinn kostur á landi til ræktunar í mun stærra mæli en áður hafði átt sér stað. Ekki verður annað sagt, en að áhrif þessa embættismanns reyndust mikilvæg gagnvart landsdrottni og tillögur hans teknar til greina. Stjórn Búnaðarfélags

Þróun þessara mála varð mjög hagkvæm almenningi í Eyjum.<br>

Heimsókn búnaðarmálastjóra til Eyja árið 1925 leiddi til samkomulags milli Eyjabænda annars vegar og ríkisvaldsins hins vegar. Bændurnir gátu á það fallizt, að allt land Heimaeyjar, sem til mála kæmi að rækta, yrði mælt upp og því skipt milli bænda og þurrabúðarmanna til ræktunar samkvæmt tillögum málsmetandi manna og búlærðra að vel athuguðu máli.

„Vestmannaeyingar! Hjá ykkur eru nú að alast upp um 690 börn innan 9 ára aldurs. Með aukinni mjólkurframleiðslu tryggið þið einn þáttinn í heilbrigðu uppeldi þeirra. Þess er vert að minnast, þótt slíkt geti eigi orðið talið í krónum og aurum þegar í stað. Ræktun landsins í Vestmannaeyjum er því ekki eingöngu hagsmunamál einstaklinga, það er velferðarmál, er varðar alla hugsandi íbúa Eyjanna. Gagnvart framtíð þess héraðs er það mikið verkefni og göfugt, sem er nauðsyn að hrinda í framkvæmd.<br>