„Sjómannadagsblað Vestmannaeyja 2007/Sjómenn og hjátrú“: Munur á milli breytinga

Fara í flakk Fara í leit

Sjómannadagsblað Vestmannaeyja 2007/Sjómenn og hjátrú (skoða efni)

Útgáfa síðunnar 10. ágúst 2017 kl. 13:59

1.907 bætum bætt við ,  10. ágúst 2017
ekkert breytingarágrip
MyndræntWiki-texti
Ekkert breytingarágrip
Ekkert breytingarágrip
Lína 6: Lína 6:
Þegar rætt er við sjómenn, vilja þeir ekki meina að þeir séu neitt hjátrúarfyllri en gengur og gerist en þeir kannast við að vera mjög fastheldnir á vissa hluti þegar kemur að sjósókn og flestir kannast við að draumar komi að gagni við að fiska. Það er því ekki óeðlilegt að margir siðir og venjur hafi skapast á liðnum árum tengd fiskveiðum.<br>
Þegar rætt er við sjómenn, vilja þeir ekki meina að þeir séu neitt hjátrúarfyllri en gengur og gerist en þeir kannast við að vera mjög fastheldnir á vissa hluti þegar kemur að sjósókn og flestir kannast við að draumar komi að gagni við að fiska. Það er því ekki óeðlilegt að margir siðir og venjur hafi skapast á liðnum árum tengd fiskveiðum.<br>
Fram eftir öldum voru áraskip ekki sett á flot án þess að standa að í Jesú nafni. Sjóferðabæn var beðin og oft voru dæmi um það hér í Vestmannaeyjum að sjómenn hlýddu á messu, klæddir í sjóklæðin, áður en farið var á sjó.<br> Áður en hægt væri að leggja af stað þurfti að sinna formlegu hlið málanna. Bátarnir voru teknir fram í Jesú nafni og sjóferðabæn beðin. Sjómenn höfðu einnig ákveðna friðhelgi og það þótti níðingsverk að leggja hendur á mann í skinnklæðum.<br>
Fram eftir öldum voru áraskip ekki sett á flot án þess að standa að í Jesú nafni. Sjóferðabæn var beðin og oft voru dæmi um það hér í Vestmannaeyjum að sjómenn hlýddu á messu, klæddir í sjóklæðin, áður en farið var á sjó.<br> Áður en hægt væri að leggja af stað þurfti að sinna formlegu hlið málanna. Bátarnir voru teknir fram í Jesú nafni og sjóferðabæn beðin. Sjómenn höfðu einnig ákveðna friðhelgi og það þótti níðingsverk að leggja hendur á mann í skinnklæðum.<br>
Þegar búið var að sinna hinum formlega þætti, komu viðbætumar, eða það sem hægt er að flokka til hjátrúar, til þess að ganga úr skugga um að allt hefði verið gert til þess að rétt væri staðið að málum áður en farið væri á sjó, svona til vonar og vara. Skipið var rétt smíðað, það er úr réttum viði. Sjóklæðin vom ekki saumuð á sunnudegi en það boðaði feigð fyrir þann sem átti fatnaðinn. Engan hafði dreymt fyrir slysum eða ótíð, engir slæmir fyrirboðar höfðu gert vart við sig. Engu að síður var aldrei hægt að tryggja að allt gengi vel. Sumir vom bara heppnari eða óheppnari en aðrir þegar kom að sjósókn.
Þegar búið var að sinna hinum formlega þætti, komu viðbæturnar, eða það sem hægt er að flokka til hjátrúar, til þess að ganga úr skugga um að allt hefði verið gert til þess að rétt væri staðið að málum áður en farið væri á sjó, svona til vonar og vara. Skipið var rétt smíðað, það er úr réttum viði. Sjóklæðin voru ekki saumuð á sunnudegi en það boðaði feigð fyrir þann sem átti fatnaðinn. Engan hafði dreymt fyrir slysum eða ótíð, engir slæmir fyrirboðar höfðu gert vart við sig. Engu að síður var aldrei hægt að tryggja að allt gengi vel. Sumir voru bara heppnari eða óheppnari en aðrir þegar kom að sjósókn.<br>
Þetta verður ekki tæmandi yfirlit um siði, venjur og hjátrú en það er ágætt að byrja með dæmi frá skipasmíðunum sjálfum. Til dæmis má nefna að það þótti boða gott fyrir bátinn ef smiðurinn skurf- aði sig við smiðamar. Það var einnig talið happa- merki ef blæddi í bátinn sjálfan við smíðina, þar yrði sá staður sem fyrsti yrði dreginn fiskur.  
Þetta verður ekki tæmandi yfirlit um siði, venjur og hjátrú en það er ágætt að byrja með dæmi frá skipasmíðunum sjálfum. Til dæmis má nefna að það þótti boða gott fyrir bátinn ef smiðurinn skurfaði sig við smiðarnar. Það var einnig talið happa merki ef blæddi í bátinn sjálfan við smíðina, þar yrði sá staður sem fyrsti yrði dreginn fiskur. Nauðsynlegt þótti að skilja eitthvað eftir af fyrstu smíði bátsins, þótt hann væri margendurbyggður og það þótti gott að leggja pening undir mastur áður en það var reist. Lagið á báti gat sagt til um hvernig honum kæmi til með að ganga. Bátar gátu haft eitthvað ógæfulegt við sig frá upphafi eins og var sagt í sambandi við áraskipið Blíð sem var byggt hér í Vestmannaeyjum. Meðan það var í smíði var bent á að það væri með líkkistulagi og það þyrfti að skipta um kjöl í því. Það var ekki gert og eftir á var það talið hluti af óláninu sem fylgdi skipinu. Þegar setja átti Blíð fram í björgunarleiðangur í janúar 1869, brast svo í honum að menn héldu að hann hefði brotnað. Annar bátur var notaður í leiðangurinn og Blíður kannaður. Ekki komu neinar skemmdir fram í honum við skoðun og því talið óhætt að róa á honum. Blíður fórst með allri áhöfn mánuði síðar og var talað um hávaðann sem vábresti.<br>
Venjan var að skipum var ýtt á flot með orðunum: „Standið að í Jesú nafni“ og var oft miðað við hve vel gekk að setja fram hvernig gengi að fiska. Það hefur einnig komið fram að skip voru oft talin hafa vitund og vildu ekki fram ef þeim væri ætlað að farast. Þá stóðu þau svo föst að ekki var hægt að ýta þeim á flot. Þá dugði ekki að standa að í Jesú nafni en ef formaðurinn skipaði hásetunum að setja fram í andskotans nafni, gat skipið engu ráðið við, fór fram og fórst í veiðiferðinni.<br>
Eftir að báturinn var kominn á flot, var næst að biðja sjóferðabænar og fá blessun almættisins fyrir róðurinn.<br>
Þessi var reglan áður en eftir að vélarnar komu til sögunnar, hvarf bænin. Sagt er að sjóferðabænin hafi verið fimm hestafla virði.<br>
Alltaf þótti nauðsynlegt að hefja veiðar á réttum degi. Að öllu jöfnu var laugardagur sá dagur sem flestir vildu byrja vertíð á. Frekar en að byrja á röngum degi fóru menn rétt út úr höfninni og bleyttu í veiðarfærunum og fóru svo aftur í land. Sumum skipstjórum var alveg sama á hvaða degi þeir byrjuðu að róa og þá stundum eiginkonum og fjölskyldu til sárrar armæðu. Einn skipstjóri sagði að hann hefði nærri því gert út af við móður sína vegna þess að hann tók bátinn úr slippnum á þriðjudegi og byrjaði að róa á mánudegi. Hún lifði í stöðugum ótta um hann alla vertíðina.<br>
Engu að síður eru dæmi um að menn hafi hafið veiðar að yfírlögðu ráði á mánudegi og talið það sinn happadag en þau dæmi eru færri.<br>
Föt sjómanna féllu undir ákveðnar reglur líka. Ekki mátti sauma þau eða gera við á sunnudögum því að það boðaði feigð fyrir þann sem átti fatnaðinn. Til dæmis má nefna draum konu sem hafði misst son sinn í sjóinn og hann ekki fundist. Hann birtist henni í draumi og sagði að nálarsporin hennar héldu honum við botninn en hún hafði lagfært föt hans á sunnudegi.<br>
Áður en farið var á sjó og á meðan róið var, voru atriði sem menn tóku eftir og töldu að hægt væri að spá fyrir um hvernig gengi, hvort að það myndi fiskast eða ekki.<br>


Nokkur dæmi um slíkt eru:<br>
SJÓMANNADAGSBLAÐ VESTMANNAEYJA
Þekktast er að sjómönnum var meinilla við að mæta konu á leið til skips. Það þótti ekki boða gott fyrir veiðarnar. Þessi trú hefur haldið velli mjög lengi og er nokkuð um að fúllorðnum sjómönnum hafi verið illa við að mæta konu á leið til skips.<br>
Detti sjómaður á leið til báts, fær hann byrði sína í hlut.<br>
Fyrir sjómenn þótti órækt vitni um afla ef hrafn fylgdi þeim á leið til sjávar.<br>
Mikið flóabit boðaði góðan afla, ekki síst hákarls.<br>
Missti maður hníf úr hendi sér við flatningu og oddurinn vísaði til sjávar, þótti það öruggt aflamerki en ef hnífurinn datt úr hendi manns og vísaði til lands, átti eftir að verða aflaleysi.<br>
Blakaði fiskur sporði eftir að hann var kominn á land, var hann að spá veiði.
Einnig voru atriði sem bar að varast áður en farið var á sjó. Til dæmis mátti ekki kasta steini í sjó eða yfir skip sem róið var eða siglt út. Þá gat komið hafrót og það farist. Ekki mátti benda á skip og það boðaði óhapp að kveðjast yfir skipi. Að blístra á sjó þótti ekki vera gott því þar með var verið að mana vind á bátinn.<br>
Ef báturinn var þrifinn af fiskislori, var verið að skola aflann af honum. Einnig máttu sjómenn ekki þvo slorið af höndum sér í róðri því þá þvoðu þeir af sér fiskisældina. Margir töldu líka að best væri að veiða sem minnst í fyrsta róðri vertíðar.<br>
Þarna eru aðeins nefnd nokkur atriði af aragrúa sem hægt væri að minnast á.
Tákn um hvort vel gengi var að finna víðar en með því að horfa á umhverfið og fara eftir hinum óskrifuðu reglunum. Hvort vertíðin yrði góð eða slæm, var oft metið eftir draumum sjómanna. Afladraumar og svo draumar sem hver og einn átti fyrir sig og túlkaði sjálfur.<br>


Nauðsynlegt þótti að skilja eitthvað eftir af fyrstu smíði bátsins, þótt hann væri margendurbyggður og það þótti gott að leggja pening undir mastur áður en það var reist. Lagið á báti gat sagt til um hvemig honum kæmi til með að ganga. Bátar gátu haft eitt- hvað ógæfulegt við sig ffá upphafi eins og var sagt í sambandi við áraskipið Blíð sem var byggt hér í Vestmannaeyjum. Meðan það var í smíði var bent á að það væri með líkkistulagi og það þyrfti að skipta um kjöl í því. Það var ekki gert og eftir á var það talið hluti af óláninu sem fylgdi skipinu. Þegar setja átti Blíð ffam í björgunarleiðangur í janúar 1869, brast svo í honum að menn héldu að hann hefði brotnað. Annar bátur var notaður í leiðang- urinn og Blíður kannaður. Ekki komu neinar skemmdir ffam í honum við skoðun og því talið óhætt að róa á honum. Blíður fórst með allri áhöfn mánuði síðar og var talað um hávaðann sem vábresti.
Almennir afladraumar voru til dæmis:<br>
Venjan var að skipum var ýtt á flot með orð-un- um: „Standið að í Jesú nafni“ og var oft miðað við hve vel gekk að setja ffam hvemig gengi að fiska. Það hefur einnig komið ffam að skip voru oft talin hafa vitund og vildu ekki ffam ef þeim væri ætlað að farast. Þá stóðu þau svo föst að ekki var hægt að ýta þeim á flot. Þá dugði ekki að standa að í Jesú nafni en ef formaðurinn skipaði hásetunum að setja fram í andskotans nafni, gat skipið engu ráðið við, fór fram og fórst í veiðiferðinni.
Bátur í brimi, að dreyma net sitt eða önnur veiðarfæri grautfúin og ónýt, mikil lús, að dreyma bátinn vera að sökkva undan sér eða að dreyma grjót.<br>
Eftir að báturinn var kominn á flot, var næst að biðja sjóferðabænar og fá blessun almættisins fyrir róðurinn.
Almennt var ekki talið gott að dreyma kvenfólk. Sjómönnum var ekki vel við að dreyma konur en undantekning frá þeirri reglu var ef um móður þeirra var að ræða.<br>
Þessi var reglan áður en eftir að vélarnar komu til sögunnar, hvarf bænin. Sagt er að sjóferðabænin hafi verið fimm hestafla virði.
Draumar um kvenfólk boðuðu slæma veiði og slæmt veður og eftir því sem konan í draumnum var fallegri því verra yrði veðrið. En kvenfólk kom oftar við sögu í tengslum við veiðar því ef sjómaður hafði heppnina með sér og veiddi mikið af lúðu, gat farið svo að honum væri strítt mikið því það að veiða mikið af þeirri fisktegund, átti að merkja að maðurinn væri mjög kvensamur.<br>Ef vel gekk, héldu margir fast við að fara í sömu föt eða fara með sömu hluti á sjó og tengdu oft fatn- að eða hluti við velgengi á veiðum. Margir sjómenn höfðu alltaf ákveðna hluti með sér á sjó vegna þess að þeir tengdu þá við það að fiska. Bollar, hand- klæði, hattar og fleira. Oft var það þannig að ef vel fór að ganga í ákveðinni flík, mátti ekki þvo heppnina úr henni . Menn jafnvel vildu ekki að skipt væri um sængurver á kojunni þeirra fyrr en vertíð væri lokið. Góða veiði mátti líka tryggja á annan máta. Einn skipstjóri hafði tröllatrú á því að vel gengi ef einhver í áhöfhinni ætti von á bami á vertíðinni og ekki síst frúin hans. Þá gekk allt í haginn.
Alltaf þótti nauðsynlegt að hefja veiðar á réttum degi. Að öllu jöfnu var laugardagur sá dagur sem flestir vildu byrja vertíð á. Frekar en að byrja á röngum degi fóru menn rétt út úr höfninni og bleyttu í veiðarfærunum og fóm svo aftur í land. Sumum skipstjórum var alveg sama á hvaða degi þeir byrjuðu að róa og þá stundum eiginkonum og fjölskyldu til sárrar armæðu. Einn skipstjóri sagði að hann hefði nærri því gert út af við móður sína vegna þess að hann tók bátinn úr slippnum á þriðjudegi og byrjaði að róa á mánudegi. Hún lifði í stöðugum ótta um hann alla vertíðina.
Engu að síður eru dæmi um að menn hafi hafið veiðar að yfírlögðu ráði á mánudegi og talið það sinn happadag en þau dæmi eru færri.
Föt sjómanna féllu undir ákveðnar reglur líka. Ekki mátti sauma þau eða gera við á sunnudögum því að það boðaði feigð fyrir þann sem átti fatn- aðinn. Til dæmis má nefna draum konu sem hafði
misst son sinn í sjóinn og hann ekki fundist. Hann birtist henni í draumi og sagði að nálarsporin henn- ar héldu honum við botninn en hún hafði lagfært föt hans á sunnudegi.
Aður en farið var á sjó og á meðan róið var, voru atriði sem menn tóku eftir og töldu að hægt væri að spá fyrir um hvemig gengi, hvort að það myndi fiskast eða ekki.
Nokkur dæmi um slíkt eru:
Þekktast er að sjómönnum var meinilla við að mæta konu á leið til skips. Það þótti ekki boða gott fyrir veiðarnar. Þessi trú hefur haldið velli mjög lengi og er nokkuð um að fúllorðnum sjómönnum hafi verið illa við að mæta konu á leið til skips.
Detti sjómaður á leið til báts, fær hann byrði sína í hlut.
Fyrir sjómenn þótti órækt vitni um afla ef hrafn fylgdi þeim á leið til sjávar.
Mikið flóabit boðaði góðan afla, ekki síst hákarls.
Missti maður hníf úr hendi sér við flatningu og oddurinn vísaði til sjávar, þótti það öruggt afla- merki en ef hnífurinn datt úr hendi manns og vísaði til lands, átti eftir að verða aflaleysi.
Blakaði fiskur sporði eftir að hann var kominn á
 
Ef vel gekk, héldu margir fast við að fara í sömu föt eða fara með sömu hluti á sjó og tengdu oft fatn- að eða hluti við velgengi á veiðum. Margir sjómenn höfðu alltaf ákveðna hluti með sér á sjó vegna þess að þeir tengdu þá við það að fiska. Bollar, hand- klæði, hattar og fleira. Oft var það þannig að ef vel fór að ganga í ákveðinni flík, mátti ekki þvo heppnina úr henni . Menn jafnvel vildu ekki að skipt væri um sængurver á kojunni þeirra fyrr en vertíð væri lokið. Góða veiði mátti líka tryggja á annan máta. Einn skipstjóri hafði tröllatrú á því að vel gengi ef einhver í áhöfhinni ætti von á bami á vertíðinni og ekki síst frúin hans. Þá gekk allt í haginn.
Fyrir suma sjómenn hafði þetta ekki neitt að segja því þeir voru einfaldlega fisknari en aðrir. Dæmi var um árabátasjómann sem alltaf notaði sama ryðgaða öngulinn og veiddi mun meira en aðrir sem voru með honum um borð. Hann dró hvem fiskinn á fætur öðmm þegar aðrir fengu ekki bein úr sjó. Það að veiða meira en hinir gat líka verið slæmt því að ef einhver, sem ekki taldist vera fiskinn, fór að veiða óhemju mikið, var það oft kallað náfiskur og boðaði ekki gott fyrir þann sem aflaði. Ef fiskinn formaður fór allt í einu að afla illa, þegar aðrir fiskuðu, taldist það vera fyrir feigð. Menn gátu talist vera fiskifælur en færri vildu taka það alvarlega og fannst illa gert að kenna einhverj- um einum um þó að illa gengi um stund. Frekar að óheppnum fiskifræðingum væri strítt og þeir sagðir vera fiskifælur ef þeir voru um borð í einhvem tíma.
Fyrir suma sjómenn hafði þetta ekki neitt að segja því þeir voru einfaldlega fisknari en aðrir. Dæmi var um árabátasjómann sem alltaf notaði sama ryðgaða öngulinn og veiddi mun meira en aðrir sem voru með honum um borð. Hann dró hvem fiskinn á fætur öðmm þegar aðrir fengu ekki bein úr sjó. Það að veiða meira en hinir gat líka verið slæmt því að ef einhver, sem ekki taldist vera fiskinn, fór að veiða óhemju mikið, var það oft kallað náfiskur og boðaði ekki gott fyrir þann sem aflaði. Ef fiskinn formaður fór allt í einu að afla illa, þegar aðrir fiskuðu, taldist það vera fyrir feigð. Menn gátu talist vera fiskifælur en færri vildu taka það alvarlega og fannst illa gert að kenna einhverj- um einum um þó að illa gengi um stund. Frekar að óheppnum fiskifræðingum væri strítt og þeir sagðir vera fiskifælur ef þeir voru um borð í einhvem tíma.
Draumar skiptu skipstjómarmenn miklu þar sem fiskveiðar hafa ekki verið ömggur atvinnuvegur. Sumir töldu að þeir treystu jafnvel fiskileitartækjunum um borð síður en draumunum og þeir vildu ekki fyrir sitt litla líf missa draumana ffá sér. Þeir skipstjórar, sem aldrei hafði dreymt fyrir veiði eða veðri, sögðu að þeir hefðu gjaman viljað hafa þennan hæfileika. Það hefði án efa komið í veg fyrir margar andvökunætur tengdar hugsunum um hvar myndi fiskast.
Draumar skiptu skipstjómarmenn miklu þar sem fiskveiðar hafa ekki verið ömggur atvinnuvegur. Sumir töldu að þeir treystu jafnvel fiskileitartækjunum um borð síður en draumunum og þeir vildu ekki fyrir sitt litla líf missa draumana ffá sér. Þeir skipstjórar, sem aldrei hafði dreymt fyrir veiði eða veðri, sögðu að þeir hefðu gjaman viljað hafa þennan hæfileika. Það hefði án efa komið í veg fyrir margar andvökunætur tengdar hugsunum um hvar myndi fiskast.
Valli
3.704

breytingar

Sótt frá „http://heimaslod.is/index.php/Kerfissíða:MobileDiff/120640“

Leiðsagnarval