„Sjómannadagsblað Vestmannaeyja 2007/Sjómenn og hjátrú“: Munur á milli breytinga

<big><big><center>'''Sjómenn og hjátrú'''</center></big></big><br>

''Greinin, sem fer hér á eftir, er unnin upp úr B.A. verkefni mínu í mannfrœði við'' ''Háskóla Íslands og fyrirlestrum sem ég hef flutt um efnið hérlendis og erlendis.''<br>

Fiskveiðar við Ísland hafa á liðnum öldum verið fullar af óvissu og oft mjög hættulegar. Aldrei er hægt að treysta fullkomlega á að kunnáttan og hæfnin skili afla. Sjómenn hafa því treyst á fleira en Guð og kunnáttuna þegar kemur að sjósókninni.<br>Ein af fræðilegu skýringunum á trú og þar með talinni hjátrú er að tala um kerfi sem maðurinn hefur komið sér upp. Menningarleg þekking á hinu yfirnáttúrulega sem einstaklingurinn notar til að takast á við vandamál lífsins og tilverunnar. Guð er hið formlega afl sem þarf að hafa með sér, hjátrúin er ókunn aðstoð og heppni við að fiska og koma áhöfninni heilli heim. Trúin og hjátrúin gegna því mikilvæga hlutverki í daglega lífinu að þær fullvissa manninn um að allt sé eins og það á að vera.<br>

Þegar rætt er við sjómenn, vilja þeir ekki meina að þeir séu neitt hjátrúarfyllri en gengur og gerist en þeir kannast við að vera mjög fastheldnir á vissa hluti þegar kemur að sjósókn og flestir kannast við að draumar komi að gagni við að fiska. Það er því ekki óeðlilegt að margir siðir og venjur hafi skapast á liðnum árum tengd fiskveiðum.<br>

Fram eftir öldum voru áraskip ekki sett á flot án þess að standa að í Jesú nafni. Sjóferðabæn var beðin og oft voru dæmi um það hér í Vestmannaeyjum að sjómenn hlýddu á messu, klæddir í sjóklæðin, áður en farið var á sjó.<br> Áður en hægt væri að leggja af stað þurfti að sinna formlegu hlið málanna. Bátarnir voru teknir fram í Jesú nafni og sjóferðabæn beðin. Sjómenn höfðu einnig ákveðna friðhelgi og það þótti níðingsverk að leggja hendur á mann í skinnklæðum.<br>

Þetta verður ekki tæmandi yfirlit um siði, venjur og hjátrú en það er ágætt að byrja með dæmi frá skipasmíðunum sjálfum. Til dæmis má nefna að það þótti boða gott fyrir bátinn ef smiðurinn skurfaði sig við smiðarnar. Það var einnig talið happa merki ef blæddi í bátinn sjálfan við smíðina, þar yrði sá staður sem fyrsti yrði dreginn fiskur. Nauðsynlegt þótti að skilja eitthvað eftir af fyrstu smíði bátsins, þótt hann væri margendurbyggður og það þótti gott að leggja pening undir mastur áður en það var reist. Lagið á báti gat sagt til um hvernig honum kæmi til með að ganga. Bátar gátu haft eitthvað ógæfulegt við sig frá upphafi eins og var sagt í sambandi við áraskipið Blíð sem var byggt hér í Vestmannaeyjum. Meðan það var í smíði var bent á að það væri með líkkistulagi og það þyrfti að skipta um kjöl í því. Það var ekki gert og eftir á var það talið hluti af óláninu sem fylgdi skipinu. Þegar setja átti Blíð fram í björgunarleiðangur í janúar 1869, brast svo í honum að menn héldu að hann hefði brotnað. Annar bátur var notaður í leiðangurinn og Blíður kannaður. Ekki komu neinar skemmdir fram í honum við skoðun og því talið óhætt að róa á honum. Blíður fórst með allri áhöfn mánuði síðar og var talað um hávaðann sem vábresti.<br>

Venjan var að skipum var ýtt á flot með orðunum: „Standið að í Jesú nafni“ og var oft miðað við hve vel gekk að setja fram hvernig gengi að fiska. Það hefur einnig komið fram að skip voru oft talin hafa vitund og vildu ekki fram ef þeim væri ætlað að farast. Þá stóðu þau svo föst að ekki var hægt að ýta þeim á flot. Þá dugði ekki að standa að í Jesú nafni en ef formaðurinn skipaði hásetunum að setja fram í andskotans nafni, gat skipið engu ráðið við, fór fram og fórst í veiðiferðinni.<br>

Eftir að báturinn var kominn á flot, var næst að biðja sjóferðabænar og fá blessun almættisins fyrir róðurinn.<br>

Þessi var reglan áður en eftir að vélarnar komu til sögunnar, hvarf bænin. Sagt er að sjóferðabænin hafi verið fimm hestafla virði.<br>

Engu að síður eru dæmi um að menn hafi hafið veiðar að yfírlögðu ráði á mánudegi og talið það sinn happadag en þau dæmi eru færri.<br>

Föt sjómanna féllu undir ákveðnar reglur líka. Ekki mátti sauma þau eða gera við á sunnudögum því að það boðaði feigð fyrir þann sem átti fatnaðinn. Til dæmis má nefna draum konu sem hafði misst son sinn í sjóinn og hann ekki fundist. Hann birtist henni í draumi og sagði að nálarsporin hennar héldu honum við botninn en hún hafði lagfært föt hans á sunnudegi.<br>

Mikið flóabit boðaði góðan afla, ekki síst hákarls.<br>

Missti maður hníf úr hendi sér við flatningu og oddurinn vísaði til sjávar, þótti það öruggt aflamerki en ef hnífurinn datt úr hendi manns og vísaði til lands, átti eftir að verða aflaleysi.<br>

Einnig voru atriði sem bar að varast áður en farið var á sjó. Til dæmis mátti ekki kasta steini í sjó eða yfir skip sem róið var eða siglt út. Þá gat komið hafrót og það farist. Ekki mátti benda á skip og það boðaði óhapp að kveðjast yfir skipi. Að blístra á sjó þótti ekki vera gott því þar með var verið að mana vind á bátinn.<br>

Ef báturinn var þrifinn af fiskislori, var verið að skola aflann af honum. Einnig máttu sjómenn ekki þvo slorið af höndum sér í róðri því þá þvoðu þeir af sér fiskisældina. Margir töldu líka að best væri að veiða sem minnst í fyrsta róðri vertíðar.<br>

Fyrir suma sjómenn hafði þetta ekki neitt að segja því þeir voru einfaldlega fisknari en aðrir. Dæmi var um árabátasjómann sem alltaf notaði sama ryðgaða öngulinn og veiddi mun meira en aðrir sem voru með honum um borð. Hann dró hvern fiskinn á fætur öðrum þegar aðrir fengu ekki bein úr sjó. Það að veiða meira en hinir gat líka verið slæmt því að ef einhver, sem ekki taldist vera fiskinn, fór að veiða óhemju mikið, var það oft kallað náfiskur og boðaði ekki gott fyrir þann sem aflaði. Ef fiskinn formaður fór allt í einu að afla illa, þegar aðrir fiskuðu, taldist það vera fyrir feigð. Menn gátu talist vera fiskifælur en færri vildu taka það alvarlega og fannst illa gert að kenna einhverjum einum um þó að illa gengi um stund. Frekar að óheppnum fiskifræðingum væri strítt og þeir sagðir vera fiskifælur ef þeir voru um borð í einhvem tíma.<br>

Draumar skiptu skipstjórnarmenn miklu þar sem fiskveiðar hafa ekki verið öruggur atvinnuvegur. Sumir töldu að þeir treystu jafnvel fiskileitartækjunum um borð síður en draumunum og þeir vildu ekki fyrir sitt litla líf missa draumana frá sér. Þeir skipstjórar, sem aldrei hafði dreymt fyrir veiði eða veðri, sögðu að þeir hefðu gjarnan viljað hafa þennan hæfileika. Það hefði án efa komið í veg fyrir margar andvökunætur tengdar hugsunum um hvar myndi fiskast.<br>

Draumar gátu einnig verið fyrir óhöppum um borð. Að dreyma ákveðna aðila gat verið mjög slæmt. Einn skipstjóri nefndi pabba sinn, sem er á lífi, og sagði að ef hann dreymdi hann, væri það fyrir vitlausu veðri og þá væri eins gott að binda allt niður og koma sér til hafnar.<br>

Einnig er til saga af bónda undan Eyjafjöllum sem gat alltaf sagt fyrir um hve mikið hver fengi í hlut um borð hjá honum. Eitt árið gat hann ekki sagt neinum neitt og dreymdi aðeins að hann hefði verið í úlpu með 14 hneppslum og þær allar skornar af. Skip hans fórst á vertíðinni með 14 mönnum.<br>