„Saga Vestmannaeyja II./ Verzlun Dana. Konungsverzlunin í Vestmannaeyjum, fyrri hluti“: Munur á milli breytinga

Fara í flakk Fara í leit

Saga Vestmannaeyja II./ Verzlun Dana. Konungsverzlunin í Vestmannaeyjum, fyrri hluti (skoða efni)

Útgáfa síðunnar 9. maí 2012 kl. 21:44

5 bætum bætt við ,  9. maí 2012
ekkert breytingarágrip
MyndræntWiki-texti
Ekkert breytingarágrip
 
(1 millibreyting ekki sýnd frá sama notandanum)
Lína 12: Lína 12:
Eigi er fullkunnugt um það, hversu þessum málum lyktaði. Hefir því verið haldið fram, að Páll lögmaður hafi misst lögmannsdæmið fyrir þessi mál, verið dæmdur frá embættinu. Engin áreiðanleg skilríki munu samt fyrir því, og líklega réttara, að Páll lögmaður hafi haldið embætti sínu þar til hann deyði 1570.⁷)<br>
Eigi er fullkunnugt um það, hversu þessum málum lyktaði. Hefir því verið haldið fram, að Páll lögmaður hafi misst lögmannsdæmið fyrir þessi mál, verið dæmdur frá embættinu. Engin áreiðanleg skilríki munu samt fyrir því, og líklega réttara, að Páll lögmaður hafi haldið embætti sínu þar til hann deyði 1570.⁷)<br>
Hæg voru heimatökin fyrir konung, er hann stofnsetti verzlun sína og útgerð í Vestmannaeyjum, er voru eign konungs. Forstöðumaður konungsverzlunarinnar var sem einvaldur í eyjunum. Var þess eigi lengi að bíða, að úti væri um allt athafnafrelsi og sjálfstæði eyjabúa, bæði í verzlunarmálum og atvinnumálum yfirleitt, og þeir færðir undir það ok, er eigi var af þeim létt, fyrr en eftir að einokunin var upphafin, og raunverulega, að minnsta kosti hvað verzlunarmálin snerti, eigi fyrr en um aldamótin síðustu, er nýtt viðhorf hófst í verzlunarmálunum í Vestmannaeyjum með því, að þar reis innlend verzlun, er brátt efldist og útrýmdi hinni erlendu, er þar hafði verið ein ráðandi fram til þess tíma.<br>
Hæg voru heimatökin fyrir konung, er hann stofnsetti verzlun sína og útgerð í Vestmannaeyjum, er voru eign konungs. Forstöðumaður konungsverzlunarinnar var sem einvaldur í eyjunum. Var þess eigi lengi að bíða, að úti væri um allt athafnafrelsi og sjálfstæði eyjabúa, bæði í verzlunarmálum og atvinnumálum yfirleitt, og þeir færðir undir það ok, er eigi var af þeim létt, fyrr en eftir að einokunin var upphafin, og raunverulega, að minnsta kosti hvað verzlunarmálin snerti, eigi fyrr en um aldamótin síðustu, er nýtt viðhorf hófst í verzlunarmálunum í Vestmannaeyjum með því, að þar reis innlend verzlun, er brátt efldist og útrýmdi hinni erlendu, er þar hafði verið ein ráðandi fram til þess tíma.<br>
Verzlunin og útgerðarreksturinn í Vestmannaeyjum hefir ætíð fyrrum verið nátengt hvort öðru. Um margar aldir réðu kaupmennirnir yfir útgerðinni með öllu, og lengi eftir að einokuninni var létt af í orði kveðnu, hafa þeir þar og ráðið mestu. Konungsverzlunin mun hafa byrjað útgerðarrekstur sinn hér fyrir alvöru um 1570. Útgerðin komst fljótt að mestöllu leyti í hendur konungsverzlunarinnar í Vestmannaeyjum. Í erindisbréfi Simonar Surbech, sem forstöðumanns konungsverzlunarinnar, er honum falið að halda úti fyrir verzlunina eins mörgum bátum eins og hann sjái sér fært að manna, og var svo ríkt eftir þessu gengið, að ná allri útgerðinni á eigin hendur, að sjálfum höfuðsmanni Jóhanni Buchholdt var jafnframt boðið að veita þá aðstoð, er þyrfti í þessu efni, sem sé að útvega fólk til útgerðarinnar lengra að, ef eigi fengist nægilegt í nærsveitunum og í eyjunum sjálfum. Herti Simon Surbech svo að um róðrarkvaðirnar, að kvöðin var eigi aðeins bundin við vetrarvertíð, heldur og við sumar- og haustvertíð, og var hér farið feti framar en venja hafði verið til hér á landi um kvaðir á leiguliðum. Um tómthúsmenn gilti þetta hér afarlengi.⁸) — Margs konar aðrar kvaðir hvíldu og á eyjamönnum. Mannslána-og róðrarkvaðirnar héldust hér að miklu leyti út allan einokunartímann og raunverulega töluvert lengur, sbr. skyldu leiguliða til að róa þar, sem umboðsmaður skipaði niður í skiprúm, ef leiguliði átti ekki skip sjálfur, en það hélzt hér fram um miðja 19. öld.⁹)<br>
Verzlunin og útgerðarreksturinn í Vestmannaeyjum hefir ætíð fyrrum verið nátengt hvort öðru. Um margar aldir réðu kaupmennirnir yfir útgerðinni með öllu, og lengi eftir að einokuninni var létt af í orði kveðnu, hafa þeir þar og ráðið mestu. Konungsverzlunin mun hafa byrjað útgerðarrekstur sinn hér fyrir alvöru um 1570. Útgerðin komst fljótt að mestöllu leyti í hendur konungsverzlunarinnar í Vestmannaeyjum. Í erindisbréfi Simonar Surbech, sem forstöðumanns konungsverzlunarinnar, er honum falið að halda úti fyrir verzlunina eins mörgum bátum eins og hann sjái sér fært að manna, og var svo ríkt eftir þessu gengið, að ná allri útgerðinni á eigin hendur, að sjálfum höfuðsmanni Jóhanni Buchholdt var jafnframt boðið að veita þá aðstoð, er þyrfti í þessu efni, sem sé að útvega fólk til útgerðarinnar lengra að, ef eigi fengist nægilegt í nærsveitunum og í eyjunum sjálfum. Herti Simon Surbech svo að um róðrarkvaðirnar, að kvöðin var eigi aðeins bundin við vetrarvertíð, heldur og við sumar- og haustvertíð, og var hér farið feti framar en venja hafði verið til hér á landi um kvaðir á leiguliðum. Um tómthúsmenn gilti þetta hér afarlengi.⁸) — Margs konar aðrar kvaðir hvíldu og á eyjamönnum. Mannslána - og róðrarkvaðirnar héldust hér að miklu leyti út allan einokunartímann og raunverulega töluvert lengur, sbr. skyldu leiguliða til að róa þar, sem umboðsmaður skipaði niður í skiprúm, ef leiguliði átti ekki skip sjálfur, en það hélzt hér fram um miðja 19. öld.⁹)<br>
Erindisbréf Simonar Surbech er dagsett 25. apríl 1570.¹⁰) Í því eru taldar skyldur hans sem forstöðumanns. Hann skyldi sigla til eyjanna á hverju ári og hafa nægar vörur til sölu sumar og vetur. Sjálfur skyldi hann leggja til fjórðung varanna og bera kostnað og arð í sama hlutfalli. Honum var heimilt að lána skilamönnum, og skyldu lánin innheimt í kauptíð á sumrin, sennilega í júní, þegar harðfiskur var orðinn þurr og gild verzlunarvara. Kemur þegar hér fram, og er ef til vill af eldri uppruna, sami verzlunarmátinn, lánsverzlunin og tilhögun hennar, er átti sér stað í Vestmannaeyjum síðan fram á vora daga. Forstöðumaður skyldi stjórna útgerð konungs, halda skrár yfir bátana, ársafla hvers báts og kostnað. Hann skyldi og halda reikninga yfir landsskyldir konungs og tíundir og yfir allar tekjur hans hér, beinar og óbeinar, og semja fullkomna jarðabók. Þrjá verzlunarþjóna mátti forstöðumaður hafa, og valdi konungur sjálfur verzlunarfulltrúann, undirkaupmanninn. Í téðu erindisbréfi er ákvæði um það, að forstöðumaður skyldi koma i veg fyrir verzlun útlendinga í eyjunum og heimta toll af erlendum skipum, er þangað komu.<br>
Erindisbréf Simonar Surbech er dagsett 25. apríl 1570.¹⁰) Í því eru taldar skyldur hans sem forstöðumanns. Hann skyldi sigla til eyjanna á hverju ári og hafa nægar vörur til sölu sumar og vetur. Sjálfur skyldi hann leggja til fjórðung varanna og bera kostnað og arð í sama hlutfalli. Honum var heimilt að lána skilamönnum, og skyldu lánin innheimt í kauptíð á sumrin, sennilega í júní, þegar harðfiskur var orðinn þurr og gild verzlunarvara. Kemur þegar hér fram, og er ef til vill af eldri uppruna, sami verzlunarmátinn, lánsverzlunin og tilhögun hennar, er átti sér stað í Vestmannaeyjum síðan fram á vora daga. Forstöðumaður skyldi stjórna útgerð konungs, halda skrár yfir bátana, ársafla hvers báts og kostnað. Hann skyldi og halda reikninga yfir landsskyldir konungs og tíundir og yfir allar tekjur hans hér, beinar og óbeinar, og semja fullkomna jarðabók. Þrjá verzlunarþjóna mátti forstöðumaður hafa, og valdi konungur sjálfur verzlunarfulltrúann, undirkaupmanninn. Í téðu erindisbréfi er ákvæði um það, að forstöðumaður skyldi koma í veg fyrir verzlun útlendinga í eyjunum og heimta toll af erlendum skipum, er þangað komu.<br>
Með konungsbréfi 9. apríl 1570 var gefið út ítrekað og enn harðara bann gegn verzlun útlendinga og viðskiptum eyjamanna við þá. Var Simoni Surbech fyrirskipað að taka 16 rd. í toll af hverju útlendu skipi, sem kæmi til Vestmannaeyja til þess að reka þar fiskveiðar og leitaði hafnar þar, og skyldi hann sjá um, að eigi kæmu fleiri útlend skip á höfnina í senn en svo, að rúm væri fyrir konungsskipið. Af duggurum, sem stunduðu veiðar hér við land og forstöðumaður fékk náð til, skyldi hann taka 2 rósenoblur.<br>
Með konungsbréfi 9. apríl 1570 var gefið út ítrekað og enn harðara bann gegn verzlun útlendinga og viðskiptum eyjamanna við þá. Var Simoni Surbech fyrirskipað að taka 16 rd. í toll af hverju útlendu skipi, sem kæmi til Vestmannaeyja til þess að reka þar fiskveiðar og leitaði hafnar þar, og skyldi hann sjá um, að eigi kæmu fleiri útlend skip á höfnina í senn en svo, að rúm væri fyrir konungsskipið. Af duggurum, sem stunduðu veiðar hér við land og forstöðumaður fékk náð til, skyldi hann taka 2 rósenoblur.<br>
Með nefndri skipun voru lagðir tvennir tollar á enska útgerðarmenn og fiskimenn hér: annar á duggarana, er stunduðu haffiski, og hinn tekinn af fiskimönnum, er fiskuðu við landið og komu í hafnir, og hafði eigi verið venja áður að heimta toll af öðrum skipum. Breytingin var í því fólgin, að hinn gamli tollur, er var 2 rósenoblur af skipi, var nú lagður sem sértollur á þá, er stunduðu haffiskveiðar og dvöldu eigi í höfnum, en hinn tollurinn settur 16 ríkisdalir á skip þau, er fiskuðu við landið og dvöldu í höfnum. Orðið höfn er hér notað í víðari merkingu en nú er um hafnir, sem sé einnig um fiskimið, nærmið, við land.<br>
Með nefndri skipun voru lagðir tvennir tollar á enska útgerðarmenn og fiskimenn hér: annar á duggarana, er stunduðu haffiski, og hinn tekinn af fiskimönnum, er fiskuðu við landið og komu í hafnir, og hafði eigi verið venja áður að heimta toll af öðrum skipum. Breytingin var í því fólgin, að hinn gamli tollur, er var 2 rósenoblur af skipi, var nú lagður sem sértollur á þá, er stunduðu haffiskveiðar og dvöldu eigi í höfnum, en hinn tollurinn settur 16 ríkisdalir á skip þau, er fiskuðu við landið og dvöldu í höfnum. Orðið höfn er hér notað í víðari merkingu en nú er um hafnir, sem sé einnig um fiskimið, nærmið, við land.<br>
Lína 37: Lína 37:
Í erindisbréfi Oluf Madtzens var og það ákvæði, að tilkynningar frá konungi til eyjamanna og enskra kaupmanna, er kæmu til eyjanna, skyldu birtar almenningi hér og lesnar upp í heyranda hljóði 3—4 sinnum. Mun hér vera átt við bönnin gegn verzlun Englendinga og viðskiptum við þá. Skyldu teknir gildir vitnisburðir um framkvæmd birtingarinnar. Birtingin mun hafa farið fram fyrir kirkjudyrum eftir messu, eins og lengi var siður hér að birta tilkynningar, er almenning varðaði. Ennþá kom fram bann gegn því, að Englendingar hefðu fiskibáta í eyjunum. Hefir útgerð Englendinga enn verið nokkur hér og launverzlun. Var í téðum tilkynningum, er forstöðumaður konungsverzlunarinnar lét birta, einnig lagt blátt bann við því, að Englendingar mættu hafa heimili í Vestmannaeyjum eða reka þar nokkra atvinnu.²⁴) Var lagt ríkt á við forstöðumann að sjá um, að þessum bönnum væri fullnægt, og ennfremur, ef Englendingar skildu báta sína eftir, þá bar kaupsveini konungs sem fógeta að láta hrinda bátunum út á sjó, þegar Englendingar væru sjálfir farnir burtu, og bátarnir síðan látnir reka til hafs.<br>
Í erindisbréfi Oluf Madtzens var og það ákvæði, að tilkynningar frá konungi til eyjamanna og enskra kaupmanna, er kæmu til eyjanna, skyldu birtar almenningi hér og lesnar upp í heyranda hljóði 3—4 sinnum. Mun hér vera átt við bönnin gegn verzlun Englendinga og viðskiptum við þá. Skyldu teknir gildir vitnisburðir um framkvæmd birtingarinnar. Birtingin mun hafa farið fram fyrir kirkjudyrum eftir messu, eins og lengi var siður hér að birta tilkynningar, er almenning varðaði. Ennþá kom fram bann gegn því, að Englendingar hefðu fiskibáta í eyjunum. Hefir útgerð Englendinga enn verið nokkur hér og launverzlun. Var í téðum tilkynningum, er forstöðumaður konungsverzlunarinnar lét birta, einnig lagt blátt bann við því, að Englendingar mættu hafa heimili í Vestmannaeyjum eða reka þar nokkra atvinnu.²⁴) Var lagt ríkt á við forstöðumann að sjá um, að þessum bönnum væri fullnægt, og ennfremur, ef Englendingar skildu báta sína eftir, þá bar kaupsveini konungs sem fógeta að láta hrinda bátunum út á sjó, þegar Englendingar væru sjálfir farnir burtu, og bátarnir síðan látnir reka til hafs.<br>
Nöfn þeirra Englendinga, er sýndu fógeta mótþróa, skyldu skrásett og skráin send konungi. Refsa bar öllum þegnum konungs, bæði eyjamönnum og landmönnum, sem uppvísir urðu að því að verzla við Englendinga. Er gert ráð fyrir því, að kaupsveinninn kveði upp sektardóma í téðum tilfellum. Sektarupphæðin var innfærð sem sakeyrir í reikninga yfir óbeinar tekjur konungs.<br>
Nöfn þeirra Englendinga, er sýndu fógeta mótþróa, skyldu skrásett og skráin send konungi. Refsa bar öllum þegnum konungs, bæði eyjamönnum og landmönnum, sem uppvísir urðu að því að verzla við Englendinga. Er gert ráð fyrir því, að kaupsveinninn kveði upp sektardóma í téðum tilfellum. Sektarupphæðin var innfærð sem sakeyrir í reikninga yfir óbeinar tekjur konungs.<br>
Einn aðalþátturinn í baráttunni til útrýmingar atvinnurekstri Englendinga hér var það, er konungur sendi hingað Hans Holst sjóliðsforingja, til þess að koma hér upp virki með fallbyssum. Var hér nú tekin upp svipuð gæzla á skipum og við Eyrarsund, og eyjarnar sem næsta heimalenda. Virkið hafa eyjamenn verið látnir reisa í skylduvinnu. Frá virkinu var hægt að hafa full umráð yfir höfninni og engu skipi hleypt inn, sem ekki hafði vegabréf í lagi eða sérstakt leyfi frá konungi. Hafði virkisstjóri skipun um að skjóta á þau skip, er eigi sýndu fullnægjandi vegabréf, sjá opið bréf 18. apríl 1586.²⁵) Í téðu bréfi frá 1586 segir og, að mikið sé um sjóræningja í Vesturhafinu, og mundi því eigi duga annað en að taka til slíkra ráða til verndar þegnunum í Vestmannaeyjum. Þetta mun þó hafa verið haft að yfirskini, en aðrar ráðstafanir en hér greinir eigi taldar einhlítar gegn Englendingum hér. Eyjamönnum var og fyrirskipað að aðstoða Hans Holst í hvívetna, og koma hér nýjar dagsverkakvaðir, er lagðar voru á eyjabúa. Svo var ófrelsið mikið, er menn máttu búa við, að bannað var með öllu, að menn færu úr eyjunum sínar venjulegu ferðir til landsins, ef það gat heitið í kaupskaparerindum, svo sem vöruskiptaverzlunin milli landmanna og eyjamanna útheimti, nema sérstakt leyfi frá konungsfógeta væri fyrir hendi í hvert sinn og konungsskipin sjálf notuð til allra ferða í land. Svo var samt látið heita, að eyjamenn mættu fara frjálsir ferða sinna á sjónum til fiskjar, og sérstaklega tekið fram, að þeir mættu fiska á nærmiðum. En bannað var þeim harðlega að hafa nokkur mök við erlend skip, og hörðum refsingum hótað.</big>
Einn aðalþátturinn í baráttunni til útrýmingar atvinnurekstri Englendinga hér var það, er konungur sendi hingað [[Hans Holst]] sjóliðsforingja, til þess að koma hér upp virki með fallbyssum. Var hér nú tekin upp svipuð gæzla á skipum og við Eyrarsund, og eyjarnar sem næsta heimalenda. Virkið hafa eyjamenn verið látnir reisa í skylduvinnu. Frá virkinu var hægt að hafa full umráð yfir höfninni og engu skipi hleypt inn, sem ekki hafði vegabréf í lagi eða sérstakt leyfi frá konungi. Hafði virkisstjóri skipun um að skjóta á þau skip, er eigi sýndu fullnægjandi vegabréf, sjá opið bréf 18. apríl 1586.²⁵) Í téðu bréfi frá 1586 segir og, að mikið sé um sjóræningja í Vesturhafinu, og mundi því eigi duga annað en að taka til slíkra ráða til verndar þegnunum í Vestmannaeyjum. Þetta mun þó hafa verið haft að yfirskini, en aðrar ráðstafanir en hér greinir eigi taldar einhlítar gegn Englendingum hér. Eyjamönnum var og fyrirskipað að aðstoða Hans Holst í hvívetna, og koma hér nýjar dagsverkakvaðir, er lagðar voru á eyjabúa. Svo var ófrelsið mikið, er menn máttu búa við, að bannað var með öllu, að menn færu úr eyjunum sínar venjulegu ferðir til landsins, ef það gat heitið í kaupskaparerindum, svo sem vöruskiptaverzlunin milli landmanna og eyjamanna útheimti, nema sérstakt leyfi frá konungsfógeta væri fyrir hendi í hvert sinn og konungsskipin sjálf notuð til allra ferða í land. Svo var samt látið heita, að eyjamenn mættu fara frjálsir ferða sinna á sjónum til fiskjar, og sérstaklega tekið fram, að þeir mættu fiska á nærmiðum. En bannað var þeim harðlega að hafa nokkur mök við erlend skip, og hörðum refsingum hótað.</big>




Lína 57: Lína 57:
15) Canc. Brevb. 1580—1583, bls. 26. <br>
15) Canc. Brevb. 1580—1583, bls. 26. <br>
16) Rúgur, malt, 1/2 tn. af smjöri, 2 sláturuxar (Slagtenöd), 8 kindur og 4 svín. Einnig klæðnaður.<br>
16) Rúgur, malt, 1/2 tn. af smjöri, 2 sláturuxar (Slagtenöd), 8 kindur og 4 svín. Einnig klæðnaður.<br>
17) Canc. Brevb. 193—194. 254.<br>
17) Canc. Brevb. 193—194, 254.<br>
18) Canc. Brevb. 1571—1575.<br>
18) Canc. Brevb. 1571—1575.<br>
19) Hin tilteknu matföng voru: malt, rúgur, 1 tn. smjörs, 2 uxar, 10
19) Hin tilteknu matföng voru: malt, rúgur, 1 tn. smjörs, 2 uxar, 10
Lína 68: Lína 68:
25) Canc. Brevb. 1584—1588, bls. 495—496.<br>
25) Canc. Brevb. 1584—1588, bls. 495—496.<br>


[[Saga Vestmannaeyja II./ V. Verzlun Dana. Konungsverzlunin í Vestmannaeyjum, síðari hluti|Síðari hluti]]
[[Saga Vestmannaeyja II./ Verzlun Dana. Konungsverzlunin í Vestmannaeyjum, síðari hluti|Síðari hluti]]


{{sagasmj}}
{{sagasmj}}
Sótt frá „http://heimaslod.is/index.php/Kerfissíða:MobileDiff/68599...71807“

Leiðsagnarval