„Saga Vestmannaeyja I./ VI. Heilbrigðismál og læknar, fyrri hluti“: Munur á milli breytinga

<big><big><big><center>VI. Heilbrigðismál og læknar</center></big></big></big>

<center>(Fyrri hluti)</center>

<big>Læknar voru fyrst skipaðir hér á landi eftir miðja 18. öld, landlæknir og skömmu síðar fjórðungslæknar. Í Vestmannaeyjum var enginn læknir fyrr en á næstliðinni öld. Lítið gætti þó fyrir Vestmannaeyinga læknaskipunarinnar á landi sökum hinnar erfiðu aðstöðu þeirra til að vitja læknis héðan á Seltjarnarnes eða austur á land, þótt nokkuð bætti úr, er læknir kom í Vík í Mýrdal. Komið var fram á 3. tug 19. aldar er læknir fyrst var settur í eyjar. Gera má ráð fyrir því, að útlendir bartskerar hafi komið stundum til eyja með kaupmönnum á sumrum og gefið sig að lækningum og jafnvel að þeir hafi haft þar vetrarsetu. Eftir að lagt var bann við vetrarsetu útlendinga hér, var þó gerð undanþága með bartskera, ef þeir vildu græða fólk, sbr. alþingissamþykkt 30. júní 1545 og endurtekið síðar.¹)<br>

Á kynja- og skottulæknum mun eigi hafa verið hörgull, og að litlu komið ákvæði, sem sett voru í lögum til að vara alþýðu við þeim.<br>

Hér í eyjunum hafa verið notaðar algengustu læknisaðgerðir, er þekktust hér á landi og einkum voru fólgnar í blóðtökum og blóðhornasetningu. Þetta eru æfagamlar læknisaðgerðir, er rekja mun mega til fyrstu byggingar landsins, að minnsta kosti blóðhornin. Á Norðurlöndum var hvort tveggja tíðkað lengi fram eftir öldum. Blóðtökumennirnir áttu að þekkja æðarnar og taka rétt blóð eftir því, sem stóð á tungli. Til leiðbeiningar höfðu þeir á síðari tímum lítið kver, er hét æðamaðurinn. Þar voru sýndir blóðtökustaðirnir og skýrt frá, hvernig ætti að taka blóð við hverjum sjúkdómi. Eftir að læknir var skipaður í Vestmannaeyjum, hættu blóðtökur þar að vera eins algengar, en mörgum varð það samt til, er þeir fengu einhvern kvilla, að reyna fyrst blóðtöku áður en reglulegs læknis var leitað, og viðhéldust blóðtökur langt fram eftir 19. öld. Sú trú var hér nokkuð algeng, þó að eigi hafi verið framfylgt, nema ef til vill af einstöku mönnum, að mjög væri það vænlegt til að viðhalda líkamsheilbrigði sinni, að láta taka sér blóð einu sinni eða tvisvar á ári. Blóðtökuverkfærið var eins og kunnugt er bíldur, er slegið var eða höggvið á æðina með verkfæri eða notuð slagfjöður. Ungu fólki skyldi taka blóð með vaxandi tungli, en eldra fólki með minnkandi tungli. Þá var og lögð áherzla á, í hvaða merki tungl gekk, er taka átti blóð.<br>

Konur höfðu eigi börn sín á brjósti á öndverðri 19. öld, heldur var börnum þegar gefin óblönduð kúamjólk eða jafnvel soð af nýjum fiski og mjög snemma var farið að tyggja í börnin alls konar mat, brauð, fisk og kjöt. Í dúsunum er sagt, að stundum hafi verið tuggin fisklifur og heilagfiski.<br>

Klæðnaður ungbarna um miðja 19. öld var lítil skyrta, er náði niður fyrir nafla, léreftsdúkur um lendar og læri, og ullarflóki síðan vafinn utan um kroppinn. Oft var ullarflókinn vættur í lýsi um brjóstið.<br>

Í ferðabók Daníels Streyc, er talið er að muni hafa komið til Íslands 1613—14, segir m.a., að í Vestmannaeyjum geti barnshafandi konur eigi orðið léttari, og fari því til meginlandsins til þess að ala þar börn sín. Með þessu mun vera átt við það sama, er síðar var nokkuð títt, að þungaðar konur færu úr eyjum til lands til þess að fæða börnin þar, svo að þau síður yrðu ginklofanum að bráð.<br>

Séra Gissur Pétursson nefnir ginklofaveikina og barnadauðann í Vestmannaeyjum í sóknarlýsingu sinni 1703. Segir hann ginklofann „líkan sinadrætti, er afmyndar og teygir og togar sundur limina og gerir holdið blásvart.“ Getið er og um ginklofaveikina í Vestmannaeyjum í eftirmælum 18. aldar (Magnús Stephensen) og kennt um fisk- og sjófuglaáti. Í annál 19. aldarinnar getur veikinnar og.<br>

Vestmannaeyingar áttu læknis að vitja á Austurland eða að Nesi við Seltjörn, eins og áður getur, er fyrst voru skipaðir læknar hér á landi. Nýtt héraðslæknisembætti var stofnað í Suðuramtinu árið 1799, sbr. Rskr. 4. okt. 1799.⁵) Þetta nýja læknishérað náði yfir vesturhluta Skaftafellssýslu, Rangárvalla- og Árnessýslur og Vestmannaeyjar. Meðal ástæðna fyrir stofnun þessa læknishéraðs voru tilfærðar þær, að nauðsyn bæri til að koma í veg fyrir hinar miklu kynja- og skottulækningar, sem fólk temdi sér, svo og að heilsuveila væri meðal fólks í Skaftafellssýslu, er eimdi eftir af síðan eldarnir gengu þar, en fólki þaðan nær ókleyft að vitja fjórðungslæknisins á Austurlandi. Um Vestmannaeyjar er þess getið, að þar komi oft upp sóttir með útlendum skipum, svo að ærin þörf væri þar fyrir lækni nær, og þótti nú mikil bót ráðin á fyrir eyjamenn að þurfa ekki að sækja lækni lengra en í nærsveitirnar á landi. Aðsetur þessa nýja læknis varð í Vík í Mýrdal.<br>

Þótt læknismálunum væri þannig komið í betra horf, virðist samt sem ginklofaveikin hafi eigi minnkað, heldur jafnvel aukizt fyrstu áratugi 19. aldarinnar, enda engin lækning ennþá komin fram gegn þessari veiki og sjálfsagt mun lítið hafa verið um læknissókn til lands vegna veikinnar, sem og endranær, og læknirinn í þessum efnum látið nægja að gefa þau góðu ráð og leiðbeiningar um meiri þrifnað og bættan aðbúnað, er að framan getur. Samkvæmt skýrslu frá prestunum í Vestmannaeyjum til Geirs biskups Vídalíns, sbr. kansellíbréf 13. des. 1800, höfðu af 113 börnum, er fæddust á árunum 1790—1799, dáið 79 af völdum ginklofa. Athugunum um mál þessi var að vísu haldið áfram, sbr. kansellíbréf 16. júlí 1803, en ekkert verulegt aðhafzt annað en það, að stjórnin gaf út fyrirskipun til amtmannsins í Vesturamtinu um, að hann sæi um það, að sýslumenn brýndu það fyrir konum að hafa börn sín á brjósti, og ætlazt til að prestar læsu þennan boðskap upp við kirkjur, en nú var af mörgum talið, að barnadauðinn stafaði af því að konur hefðu eigi börnin á brjósti. Að öðru leyti var ekkert aðhafzt til að stemma stigu við barnadauðanum.<br>

Bæði landlæknir og amtmaður mældu eindregið með því, að læknir væri sendur til eyjanna, sbr. bréf 2. sept. og 30. ág. 1820, svo að það varð loks úr, að stjórnin sendi lækni til Vestmannaeyja til að rannsaka ginklofann, sbr. rentuk. br. 5. maí 1821 og konungsúrskurð 28. marz s.á. Var í nefndu rentukammerbréfi svo ákveðið, að landfógeti greiddi til bráðabirgða kostnaðinn við sendingu læknisins gegn endurgreiðslu úr jarðabókarsjóði, en þar stóð inni fé fátækrasjóðs Vestmannaeyja.<br>

Læknirinn, er sendur var til eyjanna, var [[Ólafur Thorarensen]] læknakandídat, er var nýlega útskrifaður af háskólanum í Kaupmannahöfn. Hann dvaldi hér stuttan tíma. Samt var svo talið, að dregið hefði úr veikinni við komu læknisins, svo að nú lifði hvert 8. eða 9. barn, er hér fæddist.<br>

Tilvísanir og umfjöllun neðanmáls í þessum kafla:

2)  Ísl. Þjóðh. J.J.<br>

3)  P.A. Schleisner.<br>