„Saga Vestmannaeyja I./ III. Kirkja, 3. hluti“: Munur á milli breytinga

<big><big><big><center>III. Kirkja</center></big></big></big>

Er þeir Gissur og Hjalti reistu kirkju sína í Vestmannaeyjum árið 1000, hafa þeir fyrst helgað henni grundvöll eins og venja var til. Í för með þeim mun hafa verið Þormóður prestur, er getur síðar við kristnitökuna á Alþingi, og að líkindum hafa fleiri prestar verið með þeim frá Englandi eða Noregi, svo eigi hefir verið vant presta til að framkvæma kirkjuathöfn þessa, og mikið haft við, er þessari fyrstu sóknarkirkju hér á landi var helgaður grundvöllur²⁶) .<br>

Kirkjan mun hafa verið trékirkja, með torfþaki ef til vill. Að líkindum mun kirkjan hafa verið stafkirkja. Hún hefir staðið í austur og vestur og kirkjugarður umhverfis. Hún hefir verið kölluð [[Klemensarkirkja]], af því að hún hefir verið helguð hinum heilaga Klemens, annars finnst eigi sérstaklega getið um nafndýrling eða verndardýrling þessarar kirkju. Klemensarmessa er 23. nóv. Sjófarendur dýrkuðu hinn heilaga Klemens. Akkeri var einkunn hans, af því að honum var drekkt og sökkt með akkeri. Ólafur konungur Tryggvason helgaði hinum heilaga Klemens kirkju þá, er hann lét reisa hjá konungsgarði í Niðarósi²⁷).<br>

Eins og áður segir, hefir það verið kirkjan „fyrir ofan leiti“, að Ofanleiti, sem byggð hefir verið næst sem sóknarkirkja, þó eigi alllöngu á undan Kirkjubæjarkirkju. Staðurinn á Ofanleiti hét og áður [[Kirkjubær fyrir ofan leiti]]. Seinna var og Ofanleiti stundum kallað á Bæ (Bey), eins og kemur fram í kirkjureikningum Landakirkju á 17. öld. Þótt Ofanleitiskirkja muni þannig vera eldri, er samt máldagi þeirrar kirkju, sem varðveittur er, miklu yngri en máldagi Kirkjubæjarkirkju, sem er elzti kirkjumáldaginn í Vestmannaeyjum, sem geymzt hefir. Máldagi [[Nikulásarkirkja|Nikulásarkirkju]] í Vestmannaeyjum, er Árni biskup Þorláksson setti 1269 og tekinn var orðréttur upp í Vilkinsmáldaga²⁹), hljóðar svo:

„Nikulásarkirkja í Vestmannaeyjum á Kirkjubæ á land á [[Bílustaðir|Bílustöðum]], kú og vi ær. Búning sinn: Tjöld umhverfis, klukkur tvær, glóðarker, kertisstika mikil af járni og önnur af messing, glerglugga og guðvefjaraltarisklæði, silfurkaleik og messuföt öll nema hökul, róðukrossa 2. Þar skal vera heimilisprestur og veita allar heimilistíðir, messa jafnan er gjör er til, annan hvern dag um jólaföstu lj messur, en hvern dag langaföstu, vigilia hvern aftan um langaföstu, 3 lektiur. Þangað liggja til preztkaups fiskatíundir hálfar, og svo annars veiðiskapar, þess, sem þar er tíundað. Þangað liggja til kirkjutíundir allar að helmingi og svo vaxtollur, enn helmingur til [[Péturskirkja|Péturskirkju]] þeirrar, er fyrir [[ofan Leiti]] er. Þaðan skal syngja til helminga til [[Klemenskirkja|Clemenskirkju]]. Kirkjudag skal skylt hvorrar tveggju graftrarkirkju öllum mönnum í Vestmannaeyjum að halda og Clemensarkirkjudag eftir því sem þar er máldagi til“³⁰). Þegar kirkja var vígð var árdagur sá haldinn helgur sem stórhátíð þar í sókn og nefndur kirkjudagur³¹).<br>

Kirkjurnar hér áttu nokkra kvikfjáreign og bendir það til

þess, að þær hafi fyrrum átt nokkra jarðeign. Gripaeignin er undan kirkjunni gengin seint á 16. öld.<br>

Kirkjubæjarkirkja hefir verið lénskirkja, en eigi bændakirkja, og eigandi hennar Skálholtskirkja, þá og eigandi Vestmannaeyja. Nokkru eftir að kirkjan hefir verið reist varð sá atburður í sögu hennar, að biskupinn Árni Þorláksson gaf kirkjuna klaustri í Björgvin í Noregi til eignar og kirkjugjöfin innt af hendi í þakklætisskyni við klaustursbræðurna „Caritatem vestram nolumus ignorere“, eins og segir í gjafabréfinu. Með kirkjunni fylgdu öll réttindi hennar og eignir, „salvo pontificali, jure in omnibus et parochiali“, og þar með að líkindum land það eða jörð, er kirkjan hefir átt, þó þess sé eigi getið sérstaklega. Með svofelldu móti hafði og gjöfin nokkurt fjárhagslegt gildi, og má ætla, að það hafi og verið tilgangurinn með henni, því af kirkjutíundunum einum og ef til vill smáræðis leigum var lítils arðs að vænta, þar sem þetta hlaut að ganga til þarfinda kirkjunnar sjálfrar, og í Vestmannaeyjum gekk minnsta kosti seinna kirkjutíundin óskipt til hlutaðeigandi prests, er svo sá fyrir kosti kirkjunnar að mestu. Kirkjan hefir auðvitað þrátt fyrir umgetið eignarafsal haldið áfram að vera undir umsjón hinna andlegu valdsmanna hér á landi (Skálholtsbiskupa). Getið er þess, að biskupum hafi verið falið að innheimta tíund klaustursins af kirkjunni. Þannig hafði Árni biskup Ólafsson umboð klaustursins af Munklífi um tíund í Vestmannaeyjum. Sá misskilningur slæddist hér inn í skrifum um þessi mál seinna, að í gjöfinni hefðu nær allar Vestmannaeyjar verið innifaldar, sbr. ritg. 1793. 1463 telur Mikjálsklaustur í Björgvin, sér af Vestmannaeyjum „j stykke Klædhe“. Hér ef til vill um að ræða afhendingu á kirkjumun.<br>

Um það verður eigi sagt með neinni vissu, hversu lengi Kirkjubæjarkirkja var eign Björgvinjarklaustursins. Má vera, að það hafi minnsta kosti að nafninu til verið fram undir siðabót.<br>

Graduale (grallari) hafði að geyma hina ýmsu messusöngva (kórsöngva), en þeir voru introitus, hymni, er sunginn var að byrjun messu. Graduale var og einn þáttur sjálfs messusöngsins, næstur á eftir lesi, alleluja, var haft um söng með þessu orði og voru þau mest sungin um páskatíma. Með graduale (gradualia fleirt.) í víðari merkingu var og talið tractus, er var söngur, er sunginn var milli pistils og guðspjalls og offertorium og communio. Var offertorium sungið, er offrað var, og communio við sakramenti. Capitularius hafði að geyma smákafla úr ritningunni. Óttusöngvabók með lesi (lectio), það eru les þau í tíðunum, er voru í óttusöng og prima, og var lesið úr ritningunni, kirkjufeðrunum og helgra manna sögum. Hymni, hymnar (hymnarius) voru lofsöngvar og andleg kvæði, er svara til orðsins sálmur. Hymnar voru viðhafðir við alla guðsþjónustugerð í pápiskri tíð eftir vissum reglum. Í hymnunum er tilbeiðsla til guðs, heilagrar þrenningar, Maríu meyjar og heilagra manna.<br>

Ofanleitiskirkja á 3 líkneskjur. Þær hafa sennilega verið af tré, og málaðar (pentaðar) með ýmsum litum og gull- eða silfurfargaðar, ef til vill. Kirkjubæjarkirkja átti engar líkneskjur, en 9 dýrlingaskriftir. Þær átti Ofanleitiskirkja 8, þar á meðal 2 skriftir hinnar helgu Maríu meyjar, skrift Ólafs konungs helga, Andreasar verndardýrlings kirkjunnar, hinnar heilögu Önnu o.fl. Skriftir gátu verið af tré og upphleyptar og líktust þá líkneskjum, voru málaðar og gylltar. Einnig átti kirkjan 2 hjálma, er hafa lýst upp kirkjuhvelfinguna og 4 kertastjaka úr kopar.<br>

Heimildir og umfjöllun neðanmáls í þessum hluta:<br>

29) Vilkin (Vilhjálmur Henriksson, biskup í Skálholti 1392—1405).<br>

30) Fornbr.s. II, 23.<br>

31) Sjá Ísl. kirkjurétt, Jón Pétursson.<br>

32) Fornbr.s. II, nr. 83, Árb. 1913. (Staða Árni biskup Þorláksson 1269—1296).<br>

34) Kirkjuréttur Jóns Péturssonar.<br>

35) Lovs. IV.<br>

36) Fornbr.s. II., nr. 83, bls. 191-92.<br>

37) Fornbr.s. VII, nr. 80, bls. 42-43.<br>

39) Sbr. Antiphonarium, tíðasöngsbók.<br>

40) Ísl. kirkjuréttur, J. Pétursson.<br>