Blik 1969/Endurminningar III. hluti
Fiskverð á Austfjörðum sumarið 1895
Bæði þessi ár (1895 og 1896) var verð á þurrfiski í Mjóafirði sem hér segir:
- Þorskur kr. 32,00 hvert skippund
- Smáfiskur kr. 28,00 hvert skippund
- Ýsa kr. 24,00 hvert skippund
(41,4 cm). Skippund er 320 pund eða 160 kg.
Smáfiskur, þ.e. minni en 18 þm. (41,4 cm). Skippund er 320 pund eða 160 kg.
Síld var notuð í beitu, ýmist nýveidd eða frosin. Alltaf var þó notað eitthvað af ljósabeitu með, væri hún til, en svo hét steinbítur og karfi (t.d.), ef fiskurinn af þeim var notaður í beitu.
Við rérum alltaf með lóð að undanteknum þrem róðrum síðara sumarið.
Oftast sóttum við mjög langt, þegar veður leyfði, eða 2-2½ tíma róður til hafs frá utasta tanga fjarðarins, Steinsnesi. Innan frá Brekku var 1¼ tíma róður út að Steinsnesi.
Mikið var kappið í sjósókn við Mjóafjörð um þessar mundir, enda gengu þar þá um 60 bátar.
Eftir því sem okkur var tjáð, þá fiskuðum við mest við fjörðinn bæði þessi sumur. Var þá miðað við þyngd. Við lögðum líka hið mesta kapp á að fiska, og metnaður okkar var svo mikill, að okkur fannst að heiður Vestmannaeyja lægi við, ef Sunnlendingar aðrir og heimamenn fiskuðu betur en við.
Þeir sem réru á opnum bátum fyrir austan, sérstaklega frá Seyðisfirði og Mjóafirði og sóttu djarft, fengu vissulega að kynnast því, hve erfitt og hættulegt var að sækja sjó á Austfjörðum.
Þegar fór að líða á síðara sumarið, vorum við orðnir svo slæmir af handadofa, að við urðum að byrja á því að halda handleggjunum ofan í köldum sjónum, áður en við hófum róður á morgnana eða síðari hluta nætur. Það kom fyrir, að ég missti ár úr hendi mér sökum handadofans; ég réri með tveim árum.
Oft var lóðin mjög þung í drætti, bæði sökum straums og festu í botni. Þegar maður svo loks hafði lokið við að draga lóðina, kom það fyrir, að berja þurfti alla leið í land.
Smáfiskur, þ.e. minni en 18 þm. (41,4 cm). Skippund er 320 pund eða 160 kg.
Síld var notuð í beitu, ýmist nýveidd eða frosin. Alltaf var þó notað eitthvað af ljósabeitu með, væri hún til, en svo hét steinbítur og karfi (t.d.), ef fiskurinn af þeim var notaður í beitu.
Við rérum alltaf með lóð að undanteknum þrem róðrum síðara sumarið.
Oftast sóttum við mjög langt, þegar veður leyfði, eða 2-2½ tíma róður til hafs frá utasta tanga fjarðarins, Steinsnesi. Innan frá Brekku var 1¼ tíma róður út að Steinsnesi.
Mikið var kappið í sjósókn við Mjóafjörð um þessar mundir, enda gengu þar þá um 60 bátar.
Eftir því sem okkur var tjáð, þá fiskuðum við mest við fjörðinn bæði þessi sumur. Var þá miðað við þyngd. Við lögðum líka hið mesta kapp á að fiska, og metnaður okkar var svo mikill, að okkur fannst að heiður Vestmannaeyja lægi við, ef Sunnlendingar aðrir og heimamenn fiskuðu betur en við.
Þeir sem réru á opnum bátum fyrir austan, sérstaklega frá Seyðisfirði og Mjóafirði og sóttu djarft, fengu vissulega að kynnast því, hve erfitt og hættulegt var að sækja sjó á Austfjörðum.
Þegar fór að líða á síðara sumarið, vorum við orðnir svo slæmir af handadofa, að við urðum að byrja á því að halda handleggjunum ofan í köldum sjónum, áður en við hófum róður á morgnana eða síðari hluta nætur. Það kom fyrir, að ég missti ár úr hendi mér sökum handadofans; ég réri með tveim árum.
Oft var lóðin mjög þung í drætti, bæði sökum straums og festu í botni. Þegar maður svo loks hafði lokið við að draga lóðina, kom það fyrir, að berja þurfti alla leið í land.
Þeir sigla á hval
Eitt sinn vorum við, að mig minnir, rúmar 7 klukkustundir að berja inn að fjarðarkjafti og þaðan 4 klst. inn að lendingu. En eftir að yztu nesjum var náð, gátum við hvílt okkur öðru hvoru.
Skrifa mætti langt mál um allt það erfiði, sem þessir 167 róðrar eða sjóferðir kostuðu okkur, og um ýmsar hættur, sem við lentum í. Ég greini hér aðeins frá tveim af þeim.
Eitt sinn vorum við nýbyrjaðir að sigla til lands í góðum byr. Þá rennir smáhveli sér þvert fyrir stafn bátsins og svo nærri honum, að báturinn rann á fiskinn miðjan. Svo virtist sem hvalurinn næmi staðar um leið og báturinn snerti hann. Um leið virtist hvalurinn sveigja sig um miðjuna, því að haus hvalsins kom upp úr yfirborðinu á annað borðið og sporðurinn á hitt. Báturinn lagðist á hliðina um leið og hann lenti á hvalnum og rann svo yfir hann. En um leið og báturinn rann af hvalnum, fór svo mikill sjór yfir hann aftanverðan, að litlu munaði, að hann sykki. Þá var það okkur til bjargar, hve báturinn var létthlaðinn. Þetta atvik sýnir, að margar eru hætturnar búnar þeim, sem um sjóinn fara, — sérstaklega á smáfleytum.
Geigur í garpi. Erfiðar draumfarir. Gat búizt við lífsháska, enda rættist draumurinn. „Það þykir mér verst, ef við drepum okkur, að ég er ekki búinn að borða bitann minn!“
Síðara sumarið, sem við rérum úr Brekkuþorpi, fórum við eitt sinn á sjóinn kl. 1 að nóttu. Þá var liðið fram í september.
Þessa nótt rérum við langt á undan öðrum fjarðarmönnum, eins og við gerðum jafnan, þegar góð voru veður, því að okkur þótti það miklu fiskilegra að vera búnir að leggja lóðina á undan öðrum.
Þessa nótt var logn og heiður himinn og veður hið fegursta. Þó lagðist þessi róður mjög illa í mig. Mig dreymdi þannig, að ég gekk þess ekki dulinn, að ég mundi komast í lífsháska á sjó, áður langt liði. Ég hafði orð á þessu við félaga mína, Jón og Vigfús. Við fórum nú samt í lengstu fiskileitir, því að veðurútlitið var mjög gott. En slíkur geigur var í mér við draum minn, að ég lagði ekki nema 2/3 af línunni, enda þótt Vigfús léti undrun sína í ljós, þar sem stillilogn var og heiðríkja.
Þegar við höfðum lokið við að leggja það, sem lagt var, tók að birta í norðaustri. Þá birtist veðurbakki í þeirri átt. Hann hækkaði brátt.
Þegar lóðin hafði legið fjórðung stundar, skipaði ég að róa að endabóli og fara að draga. Jón mæltist til þess, að hann fengi að borða áður, en ég neitaði því. Um það bil sem stjórinn var innbyrtur, hvessti snögglega af austri-norðaustri.
Fiskur var nægur, og þegar við hófum drátt á síðara bjóðinu, var miðrúmið orðið hálft og skutur hálfur af fiski. Öllum fiskinum á lóðinni, sem þá var ódregin, fleygðum við, enda var nú komið hvassviðri með miklum sjó, því að harður straumur fór á móti storminum.
Við sigldum aðeins á þríhyrnunni einni heim, og þó hljóp báturinn oft og tíðum hættulega mikið.
Alla leiðina heim urðu þeir báðir Jón og Vigfús, að standa í austri og hvíla hvorn annan.
Seinna kom okkur saman um, að ekki sjaldnar en 20 sinnum hefði bátinn hálffyllt á siglingu þessari. Eitt sinn skall á okkur ólag, sem færði mig í kaf, þar sem ég sat undir stjórn. Hélt ég þá, að sjóferð þessari væri lokið. Þá flaug sú hugsun eins og leiftur í gegnum huga minn, að nú væri um enga björgun að ræða, og sorgbitin yrði hún móðir mín, er hún frétti látið mitt. Flest lauslegt í bátnum fór fyrir borð. Þar með var fiskurinn. Mig minnir, að 4 fiskar væru eftir í miðrúminu.
Eftir að ólagið var liðið hjá, fór báturinn að lyfta sér, enda dró Jón ekki af sér við austurinn. Þegar hann hafði þurrausið bátinn, bað hann Vigfús að hvíla sig og bætti þá við: „Það þykir mér verst, ef við drepum okkur, að ég er ekki búinn að borða bitann minn.“
Borið við að veiða á línu — enginn árangur
Meðan formenn hér þekktu ekkert til þorskveiða á línu, töldu þeir víst, að helzt mundi á hana veiðast, þegar fiskur var hvað örastur á færi. En þá er fiskurinn uppi í sjó og eltir þar æti. Það skildu þeir ekki þá, hinir reyndu formenn. Sumir fengu þess vegna þá hugmynd, að fiskur hér væri þess eðlis, að hann veiddist aldrei á línu.
Sumir héldu línuna stórrhættulega fiskveiðum, nema þá skötulóðina. Í öllum veiðistöðvum landsins, sem nokkuð kvað að, var þorsklóðin orðin aðalveiðarfærið hjá landsmönnum seint á 19. öldinni, nema þar sem þorskanetin skipuðu öndvegissessinn, eins og sumstaðar á Suðurnesjum við Faxaflóa. Hér í Vestmannaeyjum var árið 1896 enn notað sama veiðarfærið eins og í fornöld eða þegar fiskveiðar hófust fyrst hér, það er að segja handfærið.
Vestmannaeyingar höfðu þó kynnzt lóð fyrir mörgum árum, sérstaklega á Austfjörðum, enda höfðu verið gjörðar lítilsháttar tilraunir hér með lóð fyrir 1896. Verzlunarstjóri við hina svo nefndu Miðbúð, J. Thomsen að nafni, sem var kominn hingað af Vesturlandi og hafði kynnzt lóðinni þar, hafði stundum, eftir að hann fluttist hingað, lagt lóð hér úti í Flóanum að sumarlagi, en engar sögur fara af afla hans. Hann mun hafa aflað lítið, enda tilraun þessi enga eftirtekt vakið til eftirbreytni.
Hannes Jónsson, hafnsögumaður, skýrði mér frá, að hann ásamt fleirum hefði náð sér í fjóra strengi af lóð frá Faxaflóa. Ekkert varð þó úr því, að þeir reyndu línuna fyrst um sinn.
Eitt sinn kom mikið fiskihlaup hér um Bershúsaklakkinn og inn í Flóann. Hlaup þetta var samfara síldargöngu, því að fiskur sá, er veiddist, var með fullan maga af síld og var mikið af henni ómelt.
Nú fannst Hannesi og þeim, sem áttu lóðina með honum, gefast gott tækifæri til að reyna hana, því að þeir höfðu heyrt það, að síld væri einhver allra bezta beitan á þorskalóð. — Þeir fengu nóg af góðri síld til þess að beita lóðina með. Þeir lögðu svo lóðina, þar sem bátarnir höfðu hlaðið á færin.
Vonbrigðin urðu mikil, því að þeir fengu einn smáfisk á lóðina.
Eg hafði líka heyrt þá sögu, sem var sönn, að Sigurður Sigurfinnsson, síðar hreppstjóri, hefði keypt sér þorskalóð til þess að reyna hana á vertíðarskipi hér. Eitt sinn á vertíðinni beitir hann lóðina með þorskhrognum og leggur hana síðan „undir Sandi“. Þann dag tvíhlóðu færaskipin þar, svona flest þeirra a.m.k.
Sigurður fékk hinsvegar lóðina seilaða af háf.
Eftir að þessi tilraun misheppnaðist hjá Sigurði, reyndi hann aldrei að leggja lóðina aftur; flestir munu hafa haft þá trú, að það væri alveg tilgangslaust, og jafnvel héldu sumir því fram, að það gæti verið stórhættulegt. Kem ég að því síðar.
Skötulóðin var eina línan, sem hafði skilað árangri. Nokkrir höfðu reynt hana hér á Innleirunni og aflað vel.
Skötulóðin var með fáum og stórum segulnaglaönglum íslenzkum af sömu gerð og hér voru notaðir á handfæri. Ás skötulóðarinnar var mjór kaðall.
Skötulóðin var látin liggja um sólarhring og stundum lengur, ef veður bagaði. Þessi lóð virtist engin áhrif hafa í þá átt að hvetja menn til þess að nota þorskalóð.
Magnús Guðmundsson býr sig undir brautryðjandastarfið
Hann dregur að sér efni í línuna. Ekki skorti hrakspárnar. Ólafur útgerðarmaður í London hvetur Magnús til dáða: „Gefðu þig aldrei, Magnús. Það verður sjaldan mikið úr ungum mönnum, sem hætta við áform sín.“
Þrátt fyrir þetta, sem nú hefur verið minnzt á, fór mér að detta í hug að gera tilraun með þorskalóð. Jafnframt var mér það ljóst, að það mundi mæta andúð og óvíst, hvort ég kæmi því í framkvæmd.
Síðara sumarið, sem ég var á Austfjörðum, útvegaði ég mér heimilisfang þeirra útlenzku verksmiðja, sem þeir í Mjóafirði fengu veiðarfæri frá. Þar var notuð tveggja punda lína í ás og fjögurra punda lína í bólfæri. Í tauma var notuð eins punds lína, sem var rakin sundur á sérstakan hátt. Önglarnir voru frá Mustad og Sön.
Fyrsti maðurinn, sem ég talaði við um þetta áform mitt var Ólafur Magnússon, eigandi skips þess, er ég var formaður með á vetrarvertíðum, Ólafur í London.
Mér þótti miklu máli skipta, hvernig Ólafur tæki í þetta mál, þar sem hann fékk um 1/4 aflans í sinn hlut, — bátshluti fjóra og tvo hásetahluti. Ég tjáði honum hugmynd mína að reyna lóðina hér úti í leirnum, þegar liði fram á aprílmánuð, því að þar hefði lóð aldrei verið lögð. Ólafur tók vel í þetta mál og hvatti mig til að koma því í framkvæmd. Hann kvað ekki skyldi standa á sér að leggja sitt til þess, að þessi tilraun mætti takast.
Einnig orðaði ég þessa hugmynd við nokkra yngri háseta mína, — helzt þó þá, sem kynnzt höfðu lóðinni á Austfjörðum. Hvöttu þeir mig eindregið allir til þess að reyna þetta, en þeir unnu allir á vegum feðra sinna eða annarra húsbænda og höfðu þvi engin fjárráð.
Næst þessu fór ég til Gísla Stefánssonar kaupmanns. Hann sigldi um árabil út til Englands til þess að gera vöruinnkaup og þekkti sig því þar. Hann vildi aðstoða mig við að ná í öngla og strengi frá Englandi, en greiðsla yrði að fylgja pöntun, sagði hann.
Ég gerði ráð fyrir að hefja línuveiðarnar með 1600 önglum. Annað eins þurfti ég að eiga til vara, ef illa tækist til, svo sem ef yfirgefa yrði lóðina vegna veðurs. Einnig gat svo illa til tekizt, að lagt yrði á hraun og lóðin tapaðist þar. Þá gat einnig hákarlinn klippt lóðina sundur, eins og oft kom fyrir á Austfjörðum. Við öllum þessum óhöppum vildi ég vera búinn. Línuveiðarnar skyldu reyndar til þrautar. Næst þessu tók ég að biðja um framlag af hverjum hlut, — kr. 7,50 afréð ég. Ýmist fékk ég ekkert loforð um styrkinn eða óákveðið — loðið og lítið á að byggja. Nokkrir tóku illa málaleitan minni: töldu það hina mestu dirfsku að ætla sér að nota þorskalóð við Eyjar, — hér úti í hafi. Menn vissu mýmörg dæmi þess, að svo snögglega hefði hvesst á þessum slóðum, að menn hefðu flýtt sér að hafa upp færin og seglbúa, — komast sem allra fyrst í land. Svo hefði það líka sýnt sig, sögðu menn, að hér veiddist ekki á lóð, enda væri það bezt, því að menn mundu drepa sig hér unnvörpum, ef farið yrði almennt að nota það veiðarfæri.
Ég gekk nú á fund Ólafs skipseiganda og tjáði honum undirtektirnar og álit ýmissa á framtaki þessu. Það var haustið 1896.
Meðan ég lét dæluna ganga, gekk Ólafur um gólf og sagði við og við: „Já, ójá; já, já.“
Ég hafði lokið máli mínu, og enn gekkk Ólafur Magnússon um gólf, hugsandi.
Mér flaug ýmislegt í hug. Var honum nú snúinn hugur, þegar hann heyrði, hve margir voru á móti mér?
Allt í einu kemur hann fast að mér og segir með mikilli áherzlu á hverju orði: „Gefðu þig aldrei, Magnús: það verður sjaldan mikið úr ungum mönnum, sem hætta við áform sín.“
Ég kvaðst vera honum þakklátur fyrir orðin, og væri ég ekki í þeim hug, að hætta við þetta. Hinsvegar hlyti að koma annað hljóð í strokkinn minn, ef ég fengi hvergi peninga til lóðakaupanna.
Þá sagði Ólafur: „Þú getur fengið peningana hjá mér. Misheppnist þetta, getum við haft það grafið og gleymt. Takist áformið hinsvegar, lukkist það, sem ég treysti, þá verða karlarnir fúsir til þess að borga þetta eftir á.“
Línurúlla, goggar, bjóð og kálfsbelgir eins og í Mjóafirði
Eftir að lóðarefnið var komið, unnum við nokkrir að því að setja lóðina upp. Sumir þeirra höfðu aldrei séð lóð áður. Líka voru ýmis áhöld smíðuð til línuveiðanna, svo sem línurúlla, goggar, bjóð. Þá voru drepnir og flegnir kálfar til þess að hafa belgina í ból, — línuból. Allt var útbúið, eins og það ætti að notast austur á Mjóafirði. Þegar línan og öll hennar fylgitæki voru tilbúin, voru veiðitæki þessi öll geymd þar til síðari hluta næstu vertíðar (1897). Þá var ætlunin að nota þau. Mér kom það þá ekki til hugar, að vertíð hæfist hér nokkru sinni með línu. Við vildum vanda sem bezt allan undirbúning veiðanna með lóð og bíða svo, þar til veður færu að stillast eða fram í aprílmánuð.
Veiðarnar hefjast
Línan ryður sér til rúms. Sultarvofan flýr loks frá dyrum Eyjabúa.
Laugardagurinn 10. apríl 1897 er einn allra merkasti dagur í sögu
Vestmannaeyja. Fiskur á öðrum hverjum krók til jafnaðar.
Vertíðina 1897 hófum við róðra 4. marz. Janúar og febrúar voru þá með fádæmum stormasamir.
Þessa vertíð notuðum við handfæri til 10. apríl, og alltaf hékk lóðin ónotuð inni í húsi.
Dagana 7. og 8. apríl leituðum við víða fisks, en fengum aðeins einn í hlut. — Ördeyða. Við fengum þá ekki svo mikið sem beitu á lóðina.
Þann 9. apríl réri smáfleyta inn á Flúðir og hlóð þar, — aðallega af þorski. Eg keypti öll hrognin úr aflanum, en þau nægðu ekki á helming lóðarinnar, svo að ég fékk mér keilu og smáfisk í viðbót. Þannig tókst okkur að egna þessa 1600 króka, sem við vildum róa með.
Árla morguns hinn 10. apríl byrjuðum við að beita línuna. Kl. 10 f.h. sama dag lögðum við frá landi í fyrsta línuróðurinn.
Blíðuveður var um láð og lög, og við byrjuðum að leggja nokkuð langt austur af Réttarklakk. Þar lögðum við alla lóðina beint í austur.
Þegar við höfðum lokið við að leggja, tók að vinda af austri. Svo að við héldum okkur við ytra endabólið og fórum ekki á milli, eins og það var kallað á Austfjörðum.
Þegar línan hafði legið í einn tíma, fórum við að draga.
Endafærið eða stjórinn virtist fast í hrauni, og svo illa, að við slitum bólfærið eftir lítinn tíma. Við rérum nú í næsta ból. Á milli bóla voru tvö bjóð eða 400 önglar. Það bólfæri reyndist einnig fast í hrauni. Þá leið mér ekki vel, — og var mér satt að segja ekki farið að lítast á blikuna. Byrjunin var ekki sigurvænleg.
Allt í einu losnaði færið. Auðfundið var, að stjórinn var með. Þegar stjórinn kom upp að borðinu, reyndust aðeins fyrir þrír krókar af austurálmu línunnar við stjórann. Þar með var 1/4 af lóðinni tapaður. En vesturhluti lóðarinnar var heill, og við grilltum 10 úti þegar stjórinn kom upp, ekki háfa, heldur stóra og fallega þorska. Þegar við höfðum innbyrt þá, sáust enn margir. Við drógum nú línuna viðstöðulaust til enda.
Á þessa 1200 öngla fengum við 21 þorsk í hlut og 2 ýsur. Skipt var í 24 hluti. Með 400 krókana, sem við misstum, höfðum við lent austur í hið stórgerða hraun, sem er norður af Dýpri-Mannklakknum.
Það var kominn austan stormur, þegar við vorum búnir að draga. Vel lá á strákunum, þegar við höfðum seglbúið og Ingólfur öslaði heim á leið með þennan góða afla. Byrjunin spáði góðu og strákarnir sungu og gerðu að gamni sínu.
Nú fengum við nóg af hrognum í næsta róður. En austanáttin, sem hófst með þessum degi, hamlaði róðrum til 17. s.m. Þann dag rérum við í annað sinn með lóðina, 1600 öngla. Beitan var orðin mjög úldin, enda engir frystiklefar þá til þess að geyma beitta línu í. Samt fiskuðum við vel; fengum 24 þorska í hlut og 4 ýsur. Í þessum róðri misstum við ekkert af lóðinni.
Við hættum að róa 6. maí. Höfðum þá farið 11 róðra með línuna og tapað samtals 800 önglum. En aflinn þennan stutta tíma nam samtals 5596 þorskum og 1416 ýsum. Auk þess fengum við talsvert af lúðu og skötu.
Frá því að við drógum út og til 10. apríl, að við hófum veiðarnar með línuna, vorum við búnir að fá 218 í hlut. Gera má ráð fyrir, að lítið hefði við það bætzt, eftir því sem aflinn reyndist hjá hinum, sem stunduðu eingöngu færi til vertíðarloka.