64.248
breytingar
„Blik 1962/Saga Bókasafns Vestmannaeyja, I. hluti“: Munur á milli breytinga
Fara í flakk
Fara í leit
Blik 1962/Saga Bókasafns Vestmannaeyja, I. hluti (skoða efni)
Útgáfa síðunnar 19. ágúst 2010 kl. 20:13
, 19. ágúst 2010ekkert breytingarágrip
m (Verndaði „Blik 1962/Saga Bókasafns Vestmannaeyja, I. hluti“ [edit=sysop:move=sysop]) |
Ekkert breytingarágrip |
||
| Lína 4: | Lína 4: | ||
<center>[[Haraldur Guðnason|HARALDUR GUÐNASON]]:</center> | |||
<big><big><big><big><big><center>Saga Bókasafns Vestmannaeyja</center></big></big></big> | |||
<center>(Lestrarfélag Vestmannaeyja — Sýslubókasafn — Bæjarbókasafn)</center> | |||
<big><big><center>1862-1962</center></big></big></big> | |||
< | |||
< | Það er vor í Eyjum 1862, fremur kuldalegt vor. Vertíðin hafði ekki verið gjöful fremur en endranær<nowiki>*</nowiki>. Þó var svo guði fyrir að þakka, að engin fleyta týndist á liðinni vertíð. En ekki var gott í efni, ef fiskurinn brást; þá gapti við allsleysi og eymd. <br> | ||
Það er vor í Eyjum 1862, fremur kuldalegt vor. Vertíðin hafði ekki verið gjöful fremur en | |||
Í byrjun aldarinnar voru 173 sálir í þessu sjóplássi umluktu hafi á alla vegu. Íbúum fjölgaði, þegar vel aflaðist, en kyrrstaða í vondum árum. Jarðir allar voru fullsetnar, en þeir, sem ekki áttu því láni að fagna að fá jarðarskika, urðu að búa í tómthúsum. Þau voru um þrjátíu, er hér var komið sögu. Sum tómthúsin heita skringilegum nöfnum, svo sem [[Ömpuhjallur]], [[Önnuhjallur]] og [[Grímshjallur]]. <br> | Í byrjun aldarinnar voru 173 sálir í þessu sjóplássi umluktu hafi á alla vegu. Íbúum fjölgaði, þegar vel aflaðist, en kyrrstaða í vondum árum. Jarðir allar voru fullsetnar, en þeir, sem ekki áttu því láni að fagna að fá jarðarskika, urðu að búa í tómthúsum. Þau voru um þrjátíu, er hér var komið sögu. Sum tómthúsin heita skringilegum nöfnum, svo sem [[Ömpuhjallur]], [[Önnuhjallur]] og [[Grímshjallur]]. <br> | ||
Þau hafa verið byggð upp úr fiskhjöllum. Önnur hétu virðulegum nöfnum stórborga, svo sem [[París]] og [[London]]. Ársleiga eftir tómthús var 60 fiskar, sem greiddir voru landeiganda. <br> | Þau hafa verið byggð upp úr fiskhjöllum. Önnur hétu virðulegum nöfnum stórborga, svo sem [[París]] og [[London]]. Ársleiga eftir tómthús var 60 fiskar, sem greiddir voru landeiganda. <br> | ||
Byggðin var á þessum árum í fjórum hverfum og þrjú þeirra að mestu innan girðinga. Austasti hluti þessa sjávar- og sveitaþorps var í [[Austurgirðing]]u. Innan hennar voru 26 jarðaábúðir og [[Vilborgarstaðir]] þeirra stærst. Þá var [[Niðurgirðing]]in. Í Niðurgirðingunni var m.a. [[Skansinn|Skanzinn]], [[Kornhóll]] og [[Miðhús]]. [[Uppgirðing]] var vestur af [[Dalir|Dölum]]. Innan hennar voru [[Ofanbyggjarajarðir]], alls 10. Túnum var skipt í skákir eða reiti með steinum. Jarðirnar voru lengst af 49 talsins. <br> | Byggðin var á þessum árum í fjórum hverfum og þrjú þeirra að mestu innan girðinga. Austasti hluti þessa sjávar- og sveitaþorps var í [[Austurgirðing]]u. Innan hennar voru 26 jarðaábúðir og [[Vilborgarstaðir]] þeirra stærst. Þá var [[Niðurgirðing]]in. Í Niðurgirðingunni var m.a. [[Skansinn|Skanzinn]], [[Kornhóll]] og [[Miðhús]]. [[Uppgirðing]] var vestur af [[Dalir|Dölum]]. Innan hennar voru [[Ofanbyggjarajarðir]], alls 10. Túnum var skipt í skákir eða reiti með steinum. Jarðirnar voru lengst af 49 talsins. <br> | ||
Híbýli voru með svipuðum hætti og tíðkaðist í sveitum fram yfir aldamótin síðustu, torfbæir. Veggir voru hlaðnir úr torfi og grjóti. Baðstofur voru flestar með skarsúð. Á þeim flestum voru timburstafnar og í þeim trégólf, þó ekki öllum. Þök voru snidduhlaðin eða tyrfð, en mikill skortur var á torfi og torfskurður háður vissum reglum. Torf var oft keypt af landi og þótti dýrt. Húsagarðar voru hlaðnir úr grjóti. <br> | Híbýli voru með svipuðum hætti og tíðkaðist í sveitum fram yfir aldamótin síðustu, torfbæir. Veggir voru hlaðnir úr torfi og grjóti. Baðstofur voru flestar með skarsúð. Á þeim flestum voru timburstafnar og í þeim trégólf, þó ekki öllum. Þök voru snidduhlaðin eða tyrfð, en mikill skortur var á torfi og torfskurður háður vissum reglum. Torf var oft keypt af landi og þótti dýrt. Húsagarðar voru hlaðnir úr grjóti. <br> | ||
Árið 1861 voru 12 baðstofur í ágætu standi, 14 bærilegar, en 14 lélegar eða næstum fallnar. Í [[Vesturhús]]um var fjósbaðstofa. Þar var stór skáli óþiljaður og í honum moldargólf. Kýr gengu um sömu göng og heimamenn. Fjósbaðstofur munu þó hafa verið fátíðar í Eyjum. <br> | Árið 1861 voru 12 baðstofur í ágætu standi, 14 bærilegar, en 14 lélegar eða næstum fallnar. Í [[Vesturhús]]um var fjósbaðstofa. Þar var stór skáli óþiljaður og í honum moldargólf. Kýr gengu um sömu göng og heimamenn. Fjósbaðstofur munu þó hafa verið fátíðar í Eyjum. <br> | ||
| Lína 44: | Lína 42: | ||
Bókakostur var ærið fábreyttur, sem von var. Mest nauðsyn þótti, að eignast einhverja guðsorðabók, svo komu þá ef til vill nokkrar rímur og fornsögur. Um miðja öldina voru hér 36 biblíur, 27 passíusálmar, 28 Sturmshugvekjur, 9 grallarar og 100 Sjöorðabækur, en séra Jón Austmann hafði gengizt fyrir því, að útvega eyjabúum nokkuð af guðsorði. <br> | Bókakostur var ærið fábreyttur, sem von var. Mest nauðsyn þótti, að eignast einhverja guðsorðabók, svo komu þá ef til vill nokkrar rímur og fornsögur. Um miðja öldina voru hér 36 biblíur, 27 passíusálmar, 28 Sturmshugvekjur, 9 grallarar og 100 Sjöorðabækur, en séra Jón Austmann hafði gengizt fyrir því, að útvega eyjabúum nokkuð af guðsorði. <br> | ||
Sögulestur var einkum iðkaður frá veturnóttum til vertíðar. Voru mest lesnar Íslendingasögur, Noregskonungasögur og rímur kveðnar. „Fólk las aðeins bækur á íslenzku,“ segir [[Sigfús M. Johnsen]] í [[Saga Vestmannaeyja|Vestmannaeyjasögu]]. Bækur á dönsku voru líka lesnar nokkuð, eins og að verður vikið síðar. <br> | Sögulestur var einkum iðkaður frá veturnóttum til vertíðar. Voru mest lesnar Íslendingasögur, Noregskonungasögur og rímur kveðnar. „Fólk las aðeins bækur á íslenzku,“ segir [[Sigfús M. Johnsen]] í [[Saga Vestmannaeyja|Vestmannaeyjasögu]]. Bækur á dönsku voru líka lesnar nokkuð, eins og að verður vikið síðar. <br> | ||
Á vordögum 1862 stofna þeir [[Bjarni Einar Magnússon|Bjarni E. Magnússon]] sýslumaður, séra Brynjólfur Jónsson og Bryde kaupmaður lestrarfélag, eitt með þeim fyrstu á landinu. Tveim árum síðar stofnar presturinn bindindisfélag, með góðum stuðningi sýslumanns. Fleiri nytsöm félagssamtök fylgdu í kjölfarið. Það var vor í lofti. Fólkið var farið að hrista af sér hlekki margra alda kúgunar. Viðreisnin var hafin. Í Vestmannaeyjum bar hæst tvo brautryðjendur, handhafa hins veraldlega og andlega valds, Bjarna sýslumann og klerkinn á Ofanleiti. Enn í dag tala verk þeirra af blöðum sögunnar. | Á vordögum 1862 stofna þeir [[Bjarni Einar Magnússon|Bjarni E. Magnússon]] sýslumaður, séra Brynjólfur Jónsson og Bryde kaupmaður lestrarfélag, eitt með þeim fyrstu á landinu. Tveim árum síðar stofnar presturinn bindindisfélag, með góðum stuðningi sýslumanns. Fleiri nytsöm félagssamtök fylgdu í kjölfarið. Það var vor í lofti. Fólkið var farið að hrista af sér hlekki margra alda kúgunar. Viðreisnin var hafin. Í Vestmannaeyjum bar hæst tvo brautryðjendur, handhafa hins veraldlega og andlega valds, Bjarna sýslumann og klerkinn á Ofanleiti. Enn í dag tala verk þeirra af blöðum sögunnar.<br> | ||
<nowiki>*</nowiki> <small>Verulega fór að bera á fiskitregðu árið 1855 og hélzt svo um langt árabil.</small> | |||
<center>'''STOFNAÐ LESTRARFÉLAG VESTMANNAEYJA'''</center> | |||
<center>[[Mynd: 1962, bls. 14.jpg|400px|ctr]]</center> | |||
<center>''Landlyst fyrsta bókasafnshús Vestmannaeyja.</center> | |||
<center>''(Þetta mun vera elzta mynd, sem til er af húsinu).''</center> | |||
Bjarni E. Magnússon hafði ekki verið nema eitt ár í Eyjum, er hann hófst handa um stofnun samtaka til þess að efla framfarir og menningu í byggðarlaginu. Árið 1862 stofnar hann [[Skipaábyrgðarfélagið]] og það sama ár [[Lestrarfélag Vestmannaeyja]]. Hafði hann fengið til liðs við sig þá séra Brynjólf á Ofanleiti og Bryde kaupmann. Þeir félagar sömdu þá ávarp til Eyjamanna, sem trúlega hefur verið látið ganga rétta boðleið milli bæja og tómthúsa. Reglugerð fyrir hið væntanlega félag fylgdi ávarpinu, ódagsett en skrifuð í júní 1862 með rithönd séra Brynjólfs, en auk hans undirrituðu reglugerðina Bjarni sýslumaður og J.P.T. Bryde kaupmaður. Málið dregur dám af embættismannastíl þeirrar tíðar. <br> | Bjarni E. Magnússon hafði ekki verið nema eitt ár í Eyjum, er hann hófst handa um stofnun samtaka til þess að efla framfarir og menningu í byggðarlaginu. Árið 1862 stofnar hann [[Skipaábyrgðarfélagið]] og það sama ár [[Lestrarfélag Vestmannaeyja]]. Hafði hann fengið til liðs við sig þá séra Brynjólf á Ofanleiti og Bryde kaupmann. Þeir félagar sömdu þá ávarp til Eyjamanna, sem trúlega hefur verið látið ganga rétta boðleið milli bæja og tómthúsa. Reglugerð fyrir hið væntanlega félag fylgdi ávarpinu, ódagsett en skrifuð í júní 1862 með rithönd séra Brynjólfs, en auk hans undirrituðu reglugerðina Bjarni sýslumaður og J.P.T. Bryde kaupmaður. Málið dregur dám af embættismannastíl þeirrar tíðar. <br> | ||
| Lína 59: | Lína 62: | ||
„Hverjum manni má kunnugt vera, hve mjög almenn menntan og þekking styður að því að efla heill og velferð lýða og landa, og má með sanni álítast sem grundvöllurinn undir andlegum og líkamlegum framförum hvers einstaks manns og þjóðfélags yfir höfuð; því upplýsingin og þekkingin hvetur menn til dáðar og dugnaðar, en til þess að neyta krafta sinna, sér og öðrum til gagns og nota, því með almennri upplýsingu fylgir allajafna almenn velferð, dáð og dugur, en með vanþekkingu ódugnaður og eymdarskapur. <br> | „Hverjum manni má kunnugt vera, hve mjög almenn menntan og þekking styður að því að efla heill og velferð lýða og landa, og má með sanni álítast sem grundvöllurinn undir andlegum og líkamlegum framförum hvers einstaks manns og þjóðfélags yfir höfuð; því upplýsingin og þekkingin hvetur menn til dáðar og dugnaðar, en til þess að neyta krafta sinna, sér og öðrum til gagns og nota, því með almennri upplýsingu fylgir allajafna almenn velferð, dáð og dugur, en með vanþekkingu ódugnaður og eymdarskapur. <br> | ||
Af þessum ástæðum hefur oss undirskrifuðum, er fúslega viljum stuðla til þess, er miðar Vestmannaeyjum til heilla og velferðar, komið ásamt um, að til þess að efla og glæða almenna og nytsama þekkingu meðal Eyjabúa, sem vér, eins og nú er getið, álítum svo áríðandi, væri mjög nauðsynlegt að bókasafn yrði stofnsett hér í Vestmannaeyjum, innihaldandi ýmsar fróðlegar og lærdómsríkar bækur á íslenzku og dönsku máli, er frætt gæti alþýðu, og virðist oss þetta hér því æskilegra, sem enga skólamenntun er að fá hér handa börnum og unglingum, sem menn á öðrum stöðum, einkum í útlöndum, geta orðið aðnjótandi, eins og það á hinn bóginn er alkunnugt, að mörgum, bæði ungum og gömlum, bæði hér og annarsstaðar á Íslandi, þykir mikil unun að bókum, en geta opt eigi sökum fátæktar eða annarra orsaka vegna, fengið þær. Undir eins og vér því erum | Af þessum ástæðum hefur oss undirskrifuðum, er fúslega viljum stuðla til þess, er miðar Vestmannaeyjum til heilla og velferðar, komið ásamt um, að til þess að efla og glæða almenna og nytsama þekkingu meðal Eyjabúa, sem vér, eins og nú er getið, álítum svo áríðandi, væri mjög nauðsynlegt að bókasafn yrði stofnsett hér í Vestmannaeyjum, innihaldandi ýmsar fróðlegar og lærdómsríkar bækur á íslenzku og dönsku máli, er frætt gæti alþýðu, og virðist oss þetta hér því æskilegra, sem enga skólamenntun er að fá hér handa börnum og unglingum, sem menn á öðrum stöðum, einkum í útlöndum, geta orðið aðnjótandi, eins og það á hinn bóginn er alkunnugt, að mörgum, bæði ungum og gömlum, bæði hér og annarsstaðar á Íslandi, þykir mikil unun að bókum, en geta opt eigi sökum fátæktar eða annarra orsaka vegna, fengið þær. Undir eins og vér því erum fullvissir um, að margir hér muni hafa vilja til þess að afla sér þess fróðleiks, er glætt geti sanna framfaralöngun í andlegu og líkamlegu tilliti, ef þess gæfist kostur, viðurkennandi sannleika hins forna málsháttar, „að blindur er bóklaus maður“, verðum vér jafnframt að játa, að flesta skortir efni til, að afla sér nytsamra og fróðlegra bóka, og viljum því — þar félagsskapur og samtök góðra manna geta ráðið bót á þessu — skora á þá af Eyjabúum, sem einhver efni hafa, og vilja vel sér og þessum afskekkta Hólma, að ganga í lið með oss, og styrkja oss með tillögum sínum, og stofna bókasafn, sem tilheyra á Vestmannaeyjum, og heita „BÓKASAFN VESTMANNAEYJA LESTRARFÉLAGS“ og miða til upplýsingar og uppfræðingar fyrir alþýðu hér á eyju. — Bráðabirgðar reglugjörð fyrir félag þetta fylgir hér með, til eftirsjónar fyrir þá, er kynnu að vilja ganga í ofangreint Lestrarfélag.</big> | ||
::::::::::::'''REGLUGJÖRÐ'''<br> | ::::::::::::::'''REGLUGJÖRÐ'''<br> | ||
::::::::::'''fyrir Lestrarfélag Vestmannaeyja.''' | ::::::::::::'''fyrir Lestrarfélag Vestmannaeyja.''' | ||
:::::::::::::1. | :::::::::::::::1. | ||
Það er mark og mið lestrarfélags Vestmannaeyja með stofnun bókasafns, er innihaldi ýmsar fróðlegar og nytsamar bækur, einkum á íslenzku og dönsku máli, að efla almenna þekkingu á öllu því, er stutt geti að andlegum og líkamlegum framförum, og þar með fylgjandi heill og hagsæld Eyjabúa sérílagi. | Það er mark og mið lestrarfélags Vestmannaeyja með stofnun bókasafns, er innihaldi ýmsar fróðlegar og nytsamar bækur, einkum á íslenzku og dönsku máli, að efla almenna þekkingu á öllu því, er stutt geti að andlegum og líkamlegum framförum, og þar með fylgjandi heill og hagsæld Eyjabúa sérílagi. | ||
:::::::::::::2. | :::::::::::::::2. | ||
Hver sem verða vill meðlimur félags þessa, borgi, um leið og hann gengur í það, og svo lengi sem hann er i því, ár hvert, að minnsta kosti '''tvö mörk''' hvort heldur er í peningum eða með einhverri þeirri bók, er forstöðunefnd félagsins álítur félaginu gagnlega, og skal hann hafa goldið tillag sitt innan maímánaðarloka hvert ár. | Hver sem verða vill meðlimur félags þessa, borgi, um leið og hann gengur í það, og svo lengi sem hann er i því, ár hvert, að minnsta kosti '''tvö mörk''' hvort heldur er í peningum eða með einhverri þeirri bók, er forstöðunefnd félagsins álítur félaginu gagnlega, og skal hann hafa goldið tillag sitt innan maímánaðarloka hvert ár. | ||
:::::::::::::3. | :::::::::::::::3. | ||
Sá félagsmaður sem lætur eitthvað af hendi rakna við félagið, fram yfir það, sem minnst er tiltekið, skal hafa þeim mun meiri rétt til bókalána hjá félaginu. | Sá félagsmaður sem lætur eitthvað af hendi rakna við félagið, fram yfir það, sem minnst er tiltekið, skal hafa þeim mun meiri rétt til bókalána hjá félaginu. | ||
:::::::::::::4. | :::::::::::::::4. | ||
Hver sá er auðsýna kynni félaginu einhverja sérlega velgjörð, getur á aðalfundi félagsins, ef fleiri atkvæði eru með en móti, orðið kjörinn sem heiðursfélagi. | Hver sá er auðsýna kynni félaginu einhverja sérlega velgjörð, getur á aðalfundi félagsins, ef fleiri atkvæði eru með en móti, orðið kjörinn sem heiðursfélagi. | ||
:::::::::::::5. | :::::::::::::::5. | ||
Hvern þann félaga, sem ekki greiðir hið minnsta tiltekna tillag í 2 ár samfleytt, má eptir uppástungu forstöðunefndar útiloka úr félaginu, nema því aðeins að hann þá borgi skuld sína, og æski framvegis að vera í félaginu. | Hvern þann félaga, sem ekki greiðir hið minnsta tiltekna tillag í 2 ár samfleytt, má eptir uppástungu forstöðunefndar útiloka úr félaginu, nema því aðeins að hann þá borgi skuld sína, og æski framvegis að vera í félaginu. | ||
:::::::::::::6. | :::::::::::::::6. | ||
Sá, sem vill segja sig úr félaginu, gjöri það ekki seinna en misseri á undan aðalfundi. | Sá, sem vill segja sig úr félaginu, gjöri það ekki seinna en misseri á undan aðalfundi. | ||
:::::::::::::7. | :::::::::::::::7. | ||
Félagi þessu, sem nú stofnast, sé hið fyrsta ár veitt forstaða af sýslumanni og sóknarpresti Vestmannaeyja, og velji þeir sér til aðstoðar þann mann, er þeir álíta bezt til þess fallinn; — en að þessu ári liðnu og framvegis, skulu 3 menn kosnir í forstöðunefnd af félagsmönnum, á aðalfundi félagsins, er jafnan skal haldinn einu sinni á ári, um fardaga leyti. | Félagi þessu, sem nú stofnast, sé hið fyrsta ár veitt forstaða af sýslumanni og sóknarpresti Vestmannaeyja, og velji þeir sér til aðstoðar þann mann, er þeir álíta bezt til þess fallinn; — en að þessu ári liðnu og framvegis, skulu 3 menn kosnir í forstöðunefnd af félagsmönnum, á aðalfundi félagsins, er jafnan skal haldinn einu sinni á ári, um fardaga leyti. | ||
:::::::::::::8. | :::::::::::::::8. | ||
Meðlimir forstöðunefndarinnar skulu eptir samkomulagi sín á milli, hafa öll þau störf á hendi er viðkoma félaginu, svo sem bókhald, bókageymslu og reikninga yfir tekjur og gjöld félagsins, skal nefndin hafa 3 bækur, eina '''gjörðabók''', aðra yfir reikninga félagsins og hina 3ju innihaldandi bókalista og útlán bóka. | Meðlimir forstöðunefndarinnar skulu eptir samkomulagi sín á milli, hafa öll þau störf á hendi er viðkoma félaginu, svo sem bókhald, bókageymslu og reikninga yfir tekjur og gjöld félagsins, skal nefndin hafa 3 bækur, eina '''gjörðabók''', aðra yfir reikninga félagsins og hina 3ju innihaldandi bókalista og útlán bóka. | ||
:::::::::::::9. | :::::::::::::::9. | ||
Á aðalfundi félagsins, sem getið er í niðurlagi 7. greinar, skal forstöðunefndin skýra frá aðgjörðum félagsins um hvert undanfarið ár, einnig framleggja reikning yfir fjárhag þess. | Á aðalfundi félagsins, sem getið er í niðurlagi 7. greinar, skal forstöðunefndin skýra frá aðgjörðum félagsins um hvert undanfarið ár, einnig framleggja reikning yfir fjárhag þess. | ||
:::::::::::::10. | :::::::::::::::10. | ||
Forstöðunefndin lánar út bækur til meðlima félagsins einu sinni í viku hverri (og mun hún, þegar þar að kemur, gefa félagsmönnum nánari ávísun um meðferð bóka og annað þar að lútandi). | Forstöðunefndin lánar út bækur til meðlima félagsins einu sinni í viku hverri (og mun hún, þegar þar að kemur, gefa félagsmönnum nánari ávísun um meðferð bóka og annað þar að lútandi). | ||
:::::::::::::11. | :::::::::::::::11. | ||
Þyki þess þörf að gjörð sé breyting á reglum þessum eða við þær bætt, skal þar um rætt á almennum fundi. | Þyki þess þörf að gjörð sé breyting á reglum þessum eða við þær bætt, skal þar um rætt á almennum fundi. | ||