„Blik 1963/Saga séra Brynjólfs Jónssonar, VI.“: Munur á milli breytinga

Þegar á fyrsta ári sínu á Ofanleiti setti prestur sér það mark að slétta allt túnið, stækka það og hlaða um það öflugan varnargarð, ef honum entist aldur, en allt það verk hlaut að taka áratugi. En hann var líka á bezta aldri, aðeins hálf fertugur. <br>

Þetta mikla verk tókst honum með árunum, þó að það kostaði hann sjálfan mikið starf og strit. Haust eftir haust tók hann sjálfur pál og reku í hönd og síðan undirristuspaðann, þegar hann kom til sögunnar, pældi og bylti, skar og risti. <br>

Vissa er fyrir því, að séra Brynjólfur keypti til Eyja fyrsta plóginn, sem þangað fluttist. Líklega hefur prestur fengið plóginn frá Danmörku fyrir atbeina Bryde kaupmanns. Hann hugðist prestur nota til að plægja garða sína fyrst og fremst. Plógurinn kom honum þó að litlum notum, sérstaklega sökum þess, að hann reyndist of þungur í drætti fyrir íslenzka hesta, enda hestar prestsins lítt tamdir til slíks dráttar. <br>

Einnig er fullyrt, að séra Brynjólfur hafi fest kaup á hestvagni eða kerru, er hann hugðist nota til að flytja á heimilisnauðsynjar, búðarvarning og fiskmeti  frá  verzlununum  og höfninni upp að Ofanleiti. En þetta mistókst einnig. Vegurinn upp fyrir Hraun var þá helzt enginn. Meginhluti hans troðningar og skorningar eftir fætur hesta og manna frá lokum Landnámsaldar að byggð festist í Eyjum. Vegleysa þessi olli því, að prestur hafði miklu minni not af hestkerru sinni en skyldi. Mun þó hafa ekið á henni áburði á tún haust og vor. <br>

Eftir að séra Brynjólfur var fallinn frá, samþykkti sýslunefndin í Eyjum að veita ekkju hans, frú Ragnheiði, búnaðarstyrkinn árið 1885, sökum þess, eins og þar stendur, ,,að séra Brynjólfur hafi tekið við túni Ofanleitisjarða kargaþýfðu, en verið að ljúka við að slétta öll túnin, þegar hann dó.“ Þar sem hér var um að ræða styrk til ekkjunnar, fannst sýslunefnd sjálfsagt að leita leyfis yfirvaldanna til að greiða henni hann. Því leyfi var synjað svo að Sigurður Sveinsson í Nýborg hlaut styrkinn fyrir dugnað sinn í garðrækt og tilraun til að koma upp æðarvarpi í Klettsvík m.m. <br>

Sem hygginn búmaður fannst presti sá tími, sem svo að segja daglega var notaður á prestsheimilinu til að mala korn í brauð og graut, skila litlum, allt of litlum arði, svo að hann vildi nota eitt af öflum náttúrunnar til þess verks. Þess vegna kom hann sér upp vindmyllu í Ofanleiti og notaði hana í nokkur ár. Ekki skortir vindinn þar flesta tíma ársins og þetta framtak prestsins var ein mesta tækni þess tíma. <br>

Kornmyllan stóð spölkorn austan við prestssetrið.</big>

15—19 manns. Flest árin, sem þau bjuggu þar, var það mannflesta heimilið í Vestmannaeyjum. Börnin voru mörg, og verður komið að þeim síðar, og svo höfðu prestshjónin um margra ára skeið 2—3 vinnumenn og 3—4 vinnukonur. Þess utan höfðu þau í fóstri börn, sem enga eða fáa áttu að, tökubörn svo kölluð. Þau voru að öllu leyti á framfæri prestshjónanna. <br>

Síðan höfðu þau flest búskaparár sín „niðursetninga“, sem eitthvað hefur verið greitt með úr fátækrasjóði, oftast börn eða unglinga, stundum 2—3. Stúlkurnar kallaði prestur „léttakindur“, þegar þær náðu fermingu. Þá lét hann það heita svo, að þær ynnu fyrir sér. <br>

Á kvöldum gaf prestur sér tíma til að veita börnunum nokkrar ánægjustundir. Mikið yndi höfðu þau af hljóðfæraslætti hans, sem að mestu leyti var leikur á harmóniku. Einnig mun hann hafa átt munnhörpu eða langspil, nema hvort tveggja sé, og leikið á þau hljóðfæri fyrir börnin. </big>

Boðsbréf þetta varð til þess, að séra Brynjólfur Jónsson samdi lýsingu á prestakalli sínu, sem hann kallaði Lýsing Vestmannaeyjasóknar. Hún var ein sú allra bezta og skilmerkilegasta sóknarlýsing, sem bókmenntadeildinni barst. <br>

Sóknarlýsinguna lét Fræðafélagið prenta árið 1918 og kostaði [[Gísli Brynjólfsson læknir]] í Kaupmannahöfn, einkasonur séra Brynjólfs og frú Ragnheiðar, útgáfuna ásamt stuttu æviágripi föður síns. Útgáfa þessi er fágæt orðin, enda var hún aðeins prentuð í 200 eintökum til sölu. Lýsingin ber þess vitni, hversu presti hefur verið sýnt um að setja fram mál sitt skýrt og ljóst og skilmerkilega.  Þar er  lýst fjöllum öllum í Eyjum og nefndur fjöldi örnefna, sem þar finnast. Einnig eru úteyjar allar nefndar, greinileg lýsing á þeim og drepið á helztu nytjar þeirra, svo og hvaða jarðir eigi ítök í þeim. Þá eru taldar upp allar jarðir á Heimaey og getið dýrleika þeirra hverrar um sig. Öll tómthúsin, er þá voru á Heimaey, 24 að tölu, eru nefnd og eru flest þau húsnöfn kunn í Eyjum enn, þó að þau fyrnist nú óðum og götunafn og tala komi í staðinn. <br>

Það er sérstaklega eftirtektarvert í þessum orðum prestsins, að hann hefur veitt því athygli, hversu Bindindisfélagsskapurinn hefur beint og óbeint eflt manndáð og iðjusemi Eyjabúa. Það var einn ávöxturinn af hinu mikla og óeigingjarna starfi hans fyrir heimilin  í  Eyjum, fyrir heimilishamingju fólksins, von og velferð.</big>

Upphaflega var tíundin þannig hugsuð, að Vestmannaeyjaprestar skyldu fá einn tíunda hlut af öllum sjávarafla, sem á land bærist í Vestmannaeyjum, hvort sem um var að ræða opin skip Eyjamanna eða svo kölluð landmannaskip, þ.e. skip þau, sem bændur af Suðurströndinni gerðu út frá Eyjum á vetrarvertíð. Fisktíundin var aðaltekjustofn prestanna, prestmatan svokallaða, og tók til alls sjávarafla, hvort sem hann veiddist á öngul eða í net. <br>

Þetta þótti útgerðarbændum óhæfilega þungur skattur á atvinnurekstur sinn. Þess vegna kom brátt til deilna um fisktíundina og undandráttar um hana, svo að kærur spruttu af, réttarhöld og dómar. <br>

Prestinum var jafnan mikill ami að því að þurfa að standa í illdeilum við sóknarbörn sín um prestmötu þessa og lét heldur undan síga en að láta kærur dynja á bændur og aðra „fiskifangara“ í prestakallinu. <br>

Á 6— æringum var afla skipt í 16 hluti, 20 hluti af 8— æringum og 24 hluti af 10— æringum. Einn hlutur af þessum skiptum nam því til jafnaðar sem næst tuttugasta hluta af aflanum. Þannig hafði fisktíund prestanna af Eyjaskipum rýrnað um helming eða nær því á undanförnum 2—3 öldum, svo að ekki sé lengra seilzt aftur í tímann, og skroppið saman til l/4 af landmannaskipum. Sjómenn reyndu oft eftir megni að hlunnfara prestana um fisktíund af heilagfiski, keilu, löngu, ýsu og öðru „trosfiski“, svo og lifrarhlut, hrognum, sundmaga og öðru fiskifangi, sem féll í þeirra hlut. <br>

Sérstaklega varð það prestununum erfitt hlutverk að innheimta fisktíundina, þegar lítið aflaðist eða ördeyða til sjávarins steðjaði að fólki, svo að það hafði ekki til hnífs og skeiðar sjálft. Þá bjó prestur oft við skarðan hlut. <br>

Þessi nauð prestsins að verða að sækja rétt sinn með dómum eða þola hungur ella leiddi til þess, að hann af fyllstu alvöru vildi losa sig við prestakallið, sækja í annað brauð. Það gerði hann árið 1875. Fleira kom þar til en innheimta tíundarinnar og baráttan við mormónana. <br>

Eftir hallærisárin 1869-1873 var það orðið þraut presti að fullnægja þörfum þurfalinga úr fátækrasjóði. Hver gat í hann greitt? Allur fjöldi Eyjabúa á nástrái. Styrkur hins opinbera til atvinnubótavinnu fékkst ekki lengur. Sjálfur safnaði hann skuldum við dönsku verzlunina öll þessi ár. <br>

Séra Brynjólfur sótti burt úr prestakallinu vorið eftir (1875). Hann sótti um Stokkseyri og fékk brauðið. En þegar hann fór að athuga alla aðstöðu þar til prestsþjónustu og heimilishalds, féll honum allur ketill í eld. Svo léleg var vistarveran, sem prestshjónunum var ætlað að hýrast í, að prestur gat ekki hugsað til þess að flytja þangað og því síður boðið sinni ástkæru eiginkonu að dveljast þar. Séra Brynjólfur kaus því að vera kyrr í Eyjum, þrátt fyrir allt, sem á bjátaði, og þann vilja prests samþykktu stjórnarvöldin. <br>

Allar þessar deilur um daglegt brauð prestsins í Vestmannaeyjum og ósk hans um að losna frá prestakalli þessu, flýja úr sókninni, svo mjög sem hann bar velferð sóknarbarna sinna fyrir brjósti og vann dyggilega að velferð þeirra, opnaði augu yfirvaldanna fyrir því, hversu mikil nauðsyn væri að breyta „skipulaginu“, afnema fisktíundina og sjá sóknarpresti Vestmannaeyja fyrir nægilegum tekjum á annan hátt. Með lögum 14. des. 1877 var fisktíundargjaldið í Vestmannaeyjum afnumið, og brauðinu ákveðin „uppbót“ úr landssjóði með lögum frá 27. febr. 1880. Landssjóðsframlag þetta til sóknarprestsins í Vestmannaeyjum nam kr. 1.443,19 hvert ár, þau 4 ár, sem séra Brynjólfur átti þá eftir ólifuð. <br>

|Alls|| kr. 9.083,72  

|-

|-

|}

Þessar miklu sveiflur frá góðæri til hallæris eftir aflaföngum manna bitnaði mjög á allri afkomu prestsheimilisins á Ofanleiti. Í þeim efnum skiptust mjög á skin og skúrir. Grun hefi ég um það eftir viðtal við þá afkomendur prestshjónanna, sem bezt kynntust frú Ragnheiði, eftir að hún fluttist frá Vestmannaeyjum 1891, að aflaleysis- og kreppuárin hafi verið henni minnisstæðust frá Eyjadvöl hennar og skilið eftir sárustu endurminningarnar. Þá æði oft þurftu prestshjónin að lifa á bónbjörgum eins konar, neyddust til að krjúpa danska kaupmanninum og beiðast lánsúttektar í verzlun hans til þess að verjast skorti. Hin mikla skuldasöfnun prestshjónanna þá við verzlunina mun hafa fallið prestsfrúnni þunglega og orðið henni sár, sem góðærin nægðu ekki að græða.

[[Blik 1963/Saga séra Brynjólfs Jónssonar, V.|Til baka]]

{{Blik}}