„Blik 1980/Ágrip af sögu landbúnaðar í Vestmannaeyjum, II. hluti“: Munur á milli breytinga

Stjórn Framfarafélagsins hafði hug á að veita félagsmönnum dálitla fræðslu í garðrækt. Það átti kost á garðyrkjuráðunaut til Eyja frá Búnaðarfélagi Íslands, ef það gerðist aðili að þeim samtökum. Hinn 23. des. 1903 samþykkti félagsfundur, að félagið gengi í Búnaðarfélag Íslands, eins og það var orðað. Í ágústmánuði 1904 sendi stjórn Búnaðarfélags Íslands garðyrkjuráðunaut sinn, Einar Helgason, til Eyja til þess að flytja fyrirlestur um garðyrkju og veita Eyjamönnum fræðslu í garðrækt fyrst og fremst. Hann var '''fyrsti búnaðarlærði maðurinn, sem gisti Vestmannaeyjar''', að fullyrt var.<br>

Hinn 26. apríl 1914 tókst að kalla saman nokkra félagsmenn á fund til þess að geta slitið félagsskapnum að nokkurn veginn eðlilegum hætti. Þá hafði enginn félagsmaður greitt ársgjaldið sitt, og sumir ekki síðustu árin. Samþykkt var þarna, að láta allt kyrrt liggja og slíta þar með félagsskapnum.<br>

Alls hélt Framfarafélag Vestmannaeyja 46 fundi. Öll árin var Sigurður Sigurfinnsson á Heiði formaður þess. Og trúnaðarmenn félagsins, sem mældu jarðabæturnar hjá jarðræktar- og garðræktarmönnum, voru þeir bændurnir Guðmundur Þórarinsson á Vesturhúsum (í 13 ár), Jón Jónsson, bóndi í Dölum (í 12 ár) og [[Bjarni Einarsson (Hlaðbæ)|Bjarni bóndi Einarsson]] í [[Hlaðbær|Hlaðbæ]] (í 5 ár). Þrír aðrir unnu þessi trúnaðarstörf fyrir samtökin styttri tíma.<br>

{| {{prettytable}}

  |+  

  |}

Gagnfræðaskólans í Vestmannaeyjum, árganginum 1953, bls. 1-14).

væri það mikil hvöt til umbóta.....“ Ennfremur skrifar hann 1891:<br>

„Æskilegt var sumarveðrið í ágúst og fram í september. Sumir bændur fengu 16-40 tunnur af garðávexti. Má nú segja, að garðræktin sé aðalbjargræðisvegur hjá  

Rýrir úthagar ollu því, að kýr Eyjamanna mjólkuðu illa að sumrinu, enda var þá kraftfóðurgjöf ekki þekktur þáttur í mjólkurframleiðslunni. Sökum látlauss skorts á eldiviði í byggðarlaginu, var taðið tínt í eldinn af úthaganum alla tíma ársins. Á veturna var það þá helzt hrossatað, en hross gengu þar úti

alla tíma árs.<br>

Í byrjun maímánaðar 1892 gaf að lesa sérlega auglýsingu á útihurð Landakirkju. Kirkjugestir voru því vanir, að þar stæðu skráðar skýru letri allar tilkynningar frá stjórnarvöldunum. Og þar stóð nú sú, sem kom illa við marga, ekki sízt húsmæðurnar í stétt þurrabúðarmanna: '''„Bannað að tína tað af útlandi eða beitilandi Heimaeyjar. Bændur mega búast til útbyggingar af jörðunum, ef þeir láta ekki hlýða þessu banni.“''' Undir þessa tilkynningu til bændanna skrifaði sjálfur sýslumaðurinn Jón Magnússon.<br>

Sumarið 1892 var mjög þurrkasamt, svo að afleiðingarnar hjá Eyjafólki urðu tilfinnanlegar. Kálgarðar brugðust sökum hinna miklu þurrka. Ekki gat fólkið vökvað þá sökum skorts á vatni. Engir voru vatnsgeymar við húsin nema tunnur, og torfþökin skiluðu litlu regnvatni, sem ekki var meira en svo, að það hrökk naumast til að fullnægja sárustu heimilisþörfum hvers og eins.<br>

Þetta sumar (1892) spratt gras mjög illa í úteyjum Eyjamanna sökum óvenjulega mikils grasmaðks. Þá leið fé þar einnig og þreifst illa sökum þorsta af völdum þurrkanna og skilaði þess vegna litlum arði um haustið, var óvenju rýrt. (Sjá blaðið Fjallkonuna 9. okt. 1892).

Hinn 19. nóvember 1893 skrifar Sigurður bóndi: „Kálgarðar með allra bezta móti en sjávarafli rýr. Sumir bændur fengu frá 20 til 40 tunnur af rófum og kartöflum“. Þá segir hann: „Girt eru lönd og ræktuð til garðræktar á Heimaey, og betri nýting á slógi og öllum öðrum áburði en fyrr.“ Þarna finnur bóndi þá þegar árangur af stofnun Framfarafélagsins, en hann var potturinn og pannan í þeim búnaðarsamtökum Eyjamanna. - Og enn segir hann: „Hér er sífellt mjólkurleysi, því að 27 kýr eru mjólkandi hér nú.“ - Þá voru 550 manns búsettir í Vestmannaeyjum. Til þess að undirstrika afturförina um mjólkurframleiðsluna tekur bóndi fram, að árið 1852 hafi veríð 52 kýr og kelfdar kvígur í Eyjabyggð. Þá bjuggu þar 362 manns. Og árið 1791 voru þar 60 kýr og kelfdar kvígur, segir hann, og þá aðeins 193 manns búsettir. Svo bætir hann við: „Áhugi dofnar

fyrir kúm. Hætt að hirða handa þeim hrogn, lifur o.fl. fiskkyns, og þá einnig kjarna í fjöru, fjörugrös, söl o.fl.“ - Hér gefur að lesa milli línanna, þegar veruleg rækt var lögð við kúahaldið í Eyjum.<br>

„Túnin voru slegin tvívegis í sumar, sem er sjaldgæft. Kartöflur og rófur spruttu ágætlega. Margir fengu 20 tunna uppskeru og allt að 60 tunnur af kartöflum og rófum.... Garðávöxtur er hér orðinn aðalbjargræði margra, þegar

Þessi tala vekur dálitla eftirtekt. Frá fornu fari voru 48 tún í Eyjum eða jafnmörg jörðunum. Fertugustu og níundu jörðinni fylgdi ekkert tún, Yztakletti. Þrem árum eftir aldamótin hafa sem sé tveir „þurrabúðarmenn“ lokið við að rækta sér tún. Ef til vill er annar þeirra sýslumaðurinn?<br>

Alla tíð höfðu Eyjamenn verið í vandræðum með flutninga um Heimaey.<br>

Þó að þeir vissu vel af reynslunni, hve fiskslóg t.d. var kjarnmikill áburður á tún og í garða, voru þeir í vandræðum með að flytja það. Engir voru vegirnir um Heimaey og engin flutningatækin nema þá hesturinn. Burðarskrínan var í rauninni

eina tækið, sem almenningur þekkti. Öll heimilin notuðust við hana, þegar sækja þurfti nauðsynjar í verzlunina. Sumir freistuðust einnig til að notast við hana í smáum stíl til þess að bera í henni slóg í garða, en auðvitað gat sú notkun aldrei átt sér stað nema í mjög smáum mæli.<br>

Víst hðfðu bændur hesta á Heimaey og riðu þeim milli bæja og fluttu stundum á þeim verzlunarvöru heim til sín, þegar svo bar undir. En að reiða á þeim fiskslóg og annan slíkan úrgang, þótti jafnan neyðarúrræði, sem fáir báru við.

Árið 1906 hófst vélbátaútvegurinn í Vestmannaeyjum. Á þeirri vertíð voru bátarnir aðeins tveir. Á næstu vertíð (1907) gerðu Eyjamenn út 22 vélbáta og voru eigendur þeirra 119 talsins. Að tveim árum liðnum voru vélbátar Eyjamanna

orðnir 47. Það var fjórða vertíð vélbátaútvegsins. Svo ör var þesi þróun. Tekjur útgerðarmannanna, bátaeigendanna, urðu alveg ótrúlega miklar af þessum atvinnurekstri. Nokkur hluti þeirra voru jafnframt bændur á Heimaey eða höfðu jörð til afnota. Landbúnaður þeirra féll að miklu leyti í skuggann fyrir þessum gróðasæla atvinnuvegi, vélbátaútveginum. Ekki minnst sökum þessarra stórvægilegu breytinga á atvinnulífi Eyjamanna, lognaðist starf Framfarafélags Vestmannaeyja, búnaðarfélagsins, alveg útaf árið 1914 og í rauninni fimm árum fyrr eins og áður er getið.<br>

Auðvitað sótti til Eyja fjöldi aðkomumanna á hverri vertíð, sem þá dvaldist þar við sjóróðra og fiskvinnslu, og hvarf svo heim til sín að vertíðarlokum.<br>

Þessari öru þróun fylgdi ýmislegt, sem miður fór á vertíðínni. T.d. var mjólkurskorturinn tilfinnanlegur. Sérstaklega fengu börnin og aldraða fólkið að kenna á því alvarlega fyrirbrigði.<br>

Þau ákvæði í byggingarbréfum Eyjabænda, sem ákváðu bústofn þeirra hvers um sig, drógu óefað úr hug þeirra og vilja til aukins bústofns og meiri búframleiðslu. Þessi ákvæði voru klippt og skorin: Ein kýr, einn hestur og 12 kindur á

sjálfri Heimaeynni og svo 15 fjár í útey. En mörg voru samt þau hlunnindi, sem fylgdu því að vera bóndi í Eyjum. Bændastéttin þar hafði einkarétt til allrar eggjatekju og fuglaveiða á Heimaey og í úteyjum. Og engir aðrir máttu beita

Hinn 17. nóvember 1917 birti ritstjórinn athyglisverða grein um þessi mál í blaði sínu. Þar segir hann: „Það var bent á það í síðasta blaði, hvern usla kartöflusýkin gerði hér s.l. sumar, og jafnframt, hve nauðsynlegt væri að stemma

Það þykir nauðsynlegt að hafa búnaðarfélög eða jarðræktarfélög í sem flestum sveitum landsins nema ef vera skyldi hér á eyjunni......<br>  

Hvergi á landinu er landrýmið svo takmarkað sem hér. Bendir það þegar á þá stefnu, að sparlega skuli með landið farið og leggja skuli stund á að rækta það vel fremur en að þenja sig yfir stór svæði......Hér getur ekki verið nema um tvær greinar jarðræktar að ræða, túnarækt og garðrækt. Hvorttveggja getur eflaust borið svo góðan arð, að talsvert væri fyrir hann vinnandi. Nú eru margir að nema lönd og fleiri munu á eftir fara, svo að tíminn er hentugur til samtaka. Ættu samtökin að verða til þess, að menn hefðu meiri arð með minni kostnaði, sem og það að koma föstu skipulagi á jarðræktina. Það þykir alls staðar nauðsynlegt, hvar sem siðaðir menn búa.<br>

Sérstök ástæða er til að koma á föstu skipulagi, þar sem eigandi landsins er aðeins einn og það sjálft þjóðfélagið, eins og hér á sér stað.<br>

Það er bersýnilegt, að með vaxandi mannfjölda, muni verða hér hin mesta mjólkurekla, og er illt til þess að hugsa, þar sem svo mörg börn eru. Víst mætti bæta nokkuð úr mjólkurskortinum með aðkeyptu fóðri. En það verður varla lag á þeim fóðurkaupum nema með samtökum.<br>

Garðyrkjan út af fyrir sig er svo mikils virði, að vegna hennar væru samtök vel gerandi. Þar er svo margt, sem betur mætti fara. Getur það átt bæði við vinnusparnað og gæði uppskerunnar.<br>

Gott búnaðarfélag ætti að sameina hugi allra þeirra, sem við jarðrækt fást á eyjunni, svo að þeim yrði léttara að inna af hendi hina sjálfsögðu skyldu sína að skila landinu fegurra en þeir tóku við því. Vitanlega yrði stjórn félagsins

að vera ötul, en það er á valdi þeirra, sem félagið stofna, að skipa stjórnina.<br>

Þetta var þá megin þeirrar greinar, sem Páll ritstjóri birti Eyjamönnum 17. nóvember 1917. - Frómt skal frá sagt. Engir Eyjamenn sinntu að sinni þessari hvatningu ritstjórans að stofna til búnaðarsamtaka i Vestmannaeyjum. Þorskaflinn með hinum hraðvaxandi vélbátaútvegi tók hugi flestra, svo að fátt annað komst þar að, og sízt það, sem engan sjáanlegan arð gaf í aðra hönd á stundinni.<br>

En ritstjórinn lét ekki deigan síga, þó að hann fengi engu þokað um stofnun búnaðarfélags í byggðinni að svo stöddu. Fleiri greinar þessa efnis birti hann Eyjamönnum síðar. Og dropinn holaði steininn. Skilningur manna á málefninu fór

Þar segir svo: „Svo sem eðlilegt er, safnast hér saman mjög mikið af slori, þegar vel veiðist. Almenningur hefur ekki því vinnuafli á að skipa, að þegar í stað sé unnt að fjarlægja allan þann mikla fiskúrgang, - og allra sízt geta menn

komið honum þangað, sem þrifnaður yrði af honum, þ.e.a.s. til áburðar, nema að litlu leyti. - Það er ekki nóg, að götunar niðri við höfnina eru í hverri gæftarhrotu einn syndandi viðbjóður og hrúgur í hverju skoti, heldur berast sletturnar úr slorvögnunum út um allt þorpið, og síðan bera menn þetta á fötum sér inn í húsin. - Ástand þetta er ekki siðuðum mönnum samboðið. Það er vitanlega vaninn einn sem smátt og smátt hefur sljóvgað tilfinningu manna, svo að sama versnandi ástand er látið drasla svona ár frá ári.....<br>

Þá segist greinarhöfundur hafa gert fyrirspurn til landlæknis, Guðmundar Björnssonar, sem kynnt hafði sér og rannsakað mjólkurmál Reykjavíkur að undanförnu, hversu margar kýr Vestmannaeyingar þyrftu að hafa til þess að mjólkurþörf Eyjamanna væri sómasamlega fullnægt. Landlæknir hafði svarað lyfsalanum því til, að þær mætti helzt ekki vera færri en 360 (360 kúa nyt), ef vel ætti að vera, þar sem börn Eyjamanna væru á sjöunda hundrað og fjöldi aðkomumanna starfandi á vertíð hverri í þorpinu. „En hér eru um 110 kýr og sumar af þeim verða kálflausar og geldar næsta vetur,“ segir lyfsalinn. - Og enn segir hann:<br>

„Þá er ennfremur þess að gæta, að meðfram fyrir mjólkurskortinn er mjólkurverðið orðið svo hátt, að margir efnaminni menn kaupa litla eða enga mjólk, en eiga þó fleiri börn en þeir efnaðri. - Hér þarf engu við að bæta til þess að færa mönnum heim sanninn um það, að hér er alvara á ferðum, og hér er einhverju verulegu kostandi til að bæta úr þessum vandræðum. Um þetta mál tjóar ekki að láta einhverja 5 aura menn fjalla. Það eiga þeir að gera, sem skilja kjarna málsins: '''Heilsufar komandi kynslóðar.'''<br>

það.... Það er ræktun landsins, jarð- og garðrækt í stórum stíl....<br>

Hér vantar vegi og nútímans flutnignatæki, bíla eða dráttarvélar.... En hvað sem einstökum atriðum þessa máls líður, þá verða menn að gera sér ljóst, hvaða þýðingu það hefur fyrir komandi kynslóðir, að nú fá börnin, sem hér eru að alast

{{Blik}}