Sjómannadagsblað Vestmannaeyja 2007/Sjómenn og hjátrú
Greinin, sem fer hér á eftir, er unnin upp úr B.A. verkefni mínu í mannfrœði við Háskóla Íslands og fyrirlestrum sem ég hef flutt um efnið hérlendis og erlendis.
Fiskveiðar við Ísland hafa á liðnum öldum verið fullar af óvissu og oft mjög hættulegar. Aldrei er hægt að treysta fullkomlega á að kunnáttan og hæfnin skili afla. Sjómenn hafa því treyst á fleira en Guð og kunnáttuna þegar kemur að sjósókninni.
Ein af fræðilegu skýringunum á trú og þar með talinni hjátrú er að tala um kerfi sem maðurinn hefur komið sér upp. Menningarleg þekking á hinu yfirnáttúrulega sem einstaklingurinn notar til að takast á við vandamál lífsins og tilverunnar. Guð er hið formlega afl sem þarf að hafa með sér, hjátrúin er ókunn aðstoð og heppni við að fiska og koma áhöfninni heilli heim. Trúin og hjátrúin gegna því mikilvæga hlutverki í daglega lífinu að þær fullvissa manninn um að allt sé eins og það á að vera.
Þegar rætt er við sjómenn, vilja þeir ekki meina að þeir séu neitt hjátrúarfyllri en gengur og gerist en þeir kannast við að vera mjög fastheldnir á vissa hluti þegar kemur að sjósókn og flestir kannast við að draumar komi að gagni við að fiska. Það er því ekki óeðlilegt að margir siðir og venjur hafi skapast á liðnum árum tengd fiskveiðum.
Fram eftir öldum voru áraskip ekki sett á flot án þess að standa að í Jesú nafni. Sjóferðabæn var beðin og oft voru dæmi um það hér í Vestmannaeyjum að sjómenn hlýddu á messu, klæddir í sjóklæðin, áður en farið var á sjó.
Áður en hægt væri að leggja af stað þurfti að sinna formlegu hlið málanna. Bátarnir voru teknir fram í Jesú nafni og sjóferðabæn beðin. Sjómenn höfðu einnig ákveðna friðhelgi og það þótti níðingsverk að leggja hendur á mann í skinnklæðum.
Þegar búið var að sinna hinum formlega þætti, komu viðbæturnar, eða það sem hægt er að flokka til hjátrúar, til þess að ganga úr skugga um að allt hefði verið gert til þess að rétt væri staðið að málum áður en farið væri á sjó, svona til vonar og vara. Skipið var rétt smíðað, það er úr réttum viði. Sjóklæðin voru ekki saumuð á sunnudegi en það boðaði feigð fyrir þann sem átti fatnaðinn. Engan hafði dreymt fyrir slysum eða ótíð, engir slæmir fyrirboðar höfðu gert vart við sig. Engu að síður var aldrei hægt að tryggja að allt gengi vel. Sumir voru bara heppnari eða óheppnari en aðrir þegar kom að sjósókn.
Þetta verður ekki tæmandi yfirlit um siði, venjur og hjátrú en það er ágætt að byrja með dæmi frá skipasmíðunum sjálfum. Til dæmis má nefna að það þótti boða gott fyrir bátinn ef smiðurinn skurfaði sig við smiðarnar. Það var einnig talið happa merki ef blæddi í bátinn sjálfan við smíðina, þar yrði sá staður sem fyrsti yrði dreginn fiskur. Nauðsynlegt þótti að skilja eitthvað eftir af fyrstu smíði bátsins, þótt hann væri margendurbyggður og það þótti gott að leggja pening undir mastur áður en það var reist. Lagið á báti gat sagt til um hvernig honum kæmi til með að ganga. Bátar gátu haft eitthvað ógæfulegt við sig frá upphafi eins og var sagt í sambandi við áraskipið Blíð sem var byggt hér í Vestmannaeyjum. Meðan það var í smíði var bent á að það væri með líkkistulagi og það þyrfti að skipta um kjöl í því. Það var ekki gert og eftir á var það talið hluti af óláninu sem fylgdi skipinu. Þegar setja átti Blíð fram í björgunarleiðangur í janúar 1869, brast svo í honum að menn héldu að hann hefði brotnað. Annar bátur var notaður í leiðangurinn og Blíður kannaður. Ekki komu neinar skemmdir fram í honum við skoðun og því talið óhætt að róa á honum. Blíður fórst með allri áhöfn mánuði síðar og var talað um hávaðann sem vábresti.
Venjan var að skipum var ýtt á flot með orðunum: „Standið að í Jesú nafni“ og var oft miðað við hve vel gekk að setja fram hvernig gengi að fiska. Það hefur einnig komið fram að skip voru oft talin hafa vitund og vildu ekki fram ef þeim væri ætlað að farast. Þá stóðu þau svo föst að ekki var hægt að ýta þeim á flot. Þá dugði ekki að standa að í Jesú nafni en ef formaðurinn skipaði hásetunum að setja fram í andskotans nafni, gat skipið engu ráðið við, fór fram og fórst í veiðiferðinni.
Eftir að báturinn var kominn á flot, var næst að biðja sjóferðabænar og fá blessun almættisins fyrir róðurinn.
Þessi var reglan áður en eftir að vélarnar komu til sögunnar, hvarf bænin. Sagt er að sjóferðabænin hafi verið fimm hestafla virði.
Alltaf þótti nauðsynlegt að hefja veiðar á réttum degi. Að öllu jöfnu var laugardagur sá dagur sem flestir vildu byrja vertíð á. Frekar en að byrja á röngum degi fóru menn rétt út úr höfninni og bleyttu í veiðarfærunum og fóru svo aftur í land. Sumum skipstjórum var alveg sama á hvaða degi þeir byrjuðu að róa og þá stundum eiginkonum og fjölskyldu til sárrar armæðu. Einn skipstjóri sagði að hann hefði nærri því gert út af við móður sína vegna þess að hann tók bátinn úr slippnum á þriðjudegi og byrjaði að róa á mánudegi. Hún lifði í stöðugum ótta um hann alla vertíðina.
Engu að síður eru dæmi um að menn hafi hafið veiðar að yfírlögðu ráði á mánudegi og talið það sinn happadag en þau dæmi eru færri.
Föt sjómanna féllu undir ákveðnar reglur líka. Ekki mátti sauma þau eða gera við á sunnudögum því að það boðaði feigð fyrir þann sem átti fatnaðinn. Til dæmis má nefna draum konu sem hafði misst son sinn í sjóinn og hann ekki fundist. Hann birtist henni í draumi og sagði að nálarsporin hennar héldu honum við botninn en hún hafði lagfært föt hans á sunnudegi.
Áður en farið var á sjó og á meðan róið var, voru atriði sem menn tóku eftir og töldu að hægt væri að spá fyrir um hvernig gengi, hvort að það myndi fiskast eða ekki.
Nokkur dæmi um slíkt eru:
Þekktast er að sjómönnum var meinilla við að mæta konu á leið til skips. Það þótti ekki boða gott fyrir veiðarnar. Þessi trú hefur haldið velli mjög lengi og er nokkuð um að fullorðnum sjómönnum hafi verið illa við að mæta konu á leið til skips.
Detti sjómaður á leið til báts, fær hann byrði sína í hlut.
Fyrir sjómenn þótti órækt vitni um afla ef hrafn fylgdi þeim á leið til sjávar.
Mikið flóabit boðaði góðan afla, ekki síst hákarls.
Missti maður hníf úr hendi sér við flatningu og oddurinn vísaði til sjávar, þótti það öruggt aflamerki en ef hnífurinn datt úr hendi manns og vísaði til lands, átti eftir að verða aflaleysi.
Blakaði fiskur sporði eftir að hann var kominn á land, var hann að spá veiði.
Einnig voru atriði sem bar að varast áður en farið var á sjó. Til dæmis mátti ekki kasta steini í sjó eða yfir skip sem róið var eða siglt út. Þá gat komið hafrót og það farist. Ekki mátti benda á skip og það boðaði óhapp að kveðjast yfir skipi. Að blístra á sjó þótti ekki vera gott því þar með var verið að mana vind á bátinn.
Ef báturinn var þrifinn af fiskislori, var verið að skola aflann af honum. Einnig máttu sjómenn ekki þvo slorið af höndum sér í róðri því þá þvoðu þeir af sér fiskisældina. Margir töldu líka að best væri að veiða sem minnst í fyrsta róðri vertíðar.
Þarna eru aðeins nefnd nokkur atriði af aragrúa sem hægt væri að minnast á.
Tákn um hvort vel gengi var að finna víðar en með því að horfa á umhverfið og fara eftir hinum óskrifuðu reglunum. Hvort vertíðin yrði góð eða slæm, var oft metið eftir draumum sjómanna. Afladraumar og svo draumar sem hver og einn átti fyrir sig og túlkaði sjálfur.
Almennir afladraumar voru til dæmis:
Bátur í brimi, að dreyma net sitt eða önnur veiðarfæri grautfúin og ónýt, mikil lús, að dreyma bátinn vera að sökkva undan sér eða að dreyma grjót.
Almennt var ekki talið gott að dreyma kvenfólk. Sjómönnum var ekki vel við að dreyma konur en undantekning frá þeirri reglu var ef um móður þeirra var að ræða.
Draumar um kvenfólk boðuðu slæma veiði og slæmt veður og eftir því sem konan í draumnum var fallegri því verra yrði veðrið. En kvenfólk kom oftar við sögu í tengslum við veiðar því ef sjómaður hafði heppnina með sér og veiddi mikið af lúðu, gat farið svo að honum væri strítt mikið því það að veiða mikið af þeirri fisktegund, átti að merkja að maðurinn væri mjög kvensamur.
Ef vel gekk, héldu margir fast við að fara í sömu föt eða fara með sömu hluti á sjó og tengdu oft fatnað eða hluti við velgengi á veiðum. Margir sjómenn höfðu alltaf ákveðna hluti með sér á sjó vegna þess að þeir tengdu þá við það að fiska. Bollar, handklæði, hattar og fleira. Oft var það þannig að ef vel fór að ganga í ákveðinni flík, mátti ekki þvo heppnina úr henni . Menn jafnvel vildu ekki að skipt væri um sængurver á kojunni þeirra fyrr en vertíð væri lokið. Góða veiði mátti líka tryggja á annan máta. Einn skipstjóri hafði tröllatrú á því að vel gengi ef einhver í áhöfninni ætti von á barni á vertíðinni og ekki síst frúin hans. Þá gekk allt í haginn.
Fyrir suma sjómenn hafði þetta ekki neitt að segja því þeir voru einfaldlega fisknari en aðrir. Dæmi var um árabátasjómann sem alltaf notaði sama ryðgaða öngulinn og veiddi mun meira en aðrir sem voru með honum um borð. Hann dró hvern fiskinn á fætur öðrum þegar aðrir fengu ekki bein úr sjó. Það að veiða meira en hinir gat líka verið slæmt því að ef einhver, sem ekki taldist vera fiskinn, fór að veiða óhemju mikið, var það oft kallað náfiskur og boðaði ekki gott fyrir þann sem aflaði. Ef fiskinn formaður fór allt í einu að afla illa, þegar aðrir fiskuðu, taldist það vera fyrir feigð. Menn gátu talist vera fiskifælur en færri vildu taka það alvarlega og fannst illa gert að kenna einhverjum einum um þó að illa gengi um stund. Frekar að óheppnum fiskifræðingum væri strítt og þeir sagðir vera fiskifælur ef þeir voru um borð í einhvem tíma.
Draumar skiptu skipstjórnarmenn miklu þar sem fiskveiðar hafa ekki verið öruggur atvinnuvegur. Sumir töldu að þeir treystu jafnvel fiskileitartækjunum um borð síður en draumunum og þeir vildu ekki fyrir sitt litla líf missa draumana frá sér. Þeir skipstjórar, sem aldrei hafði dreymt fyrir veiði eða veðri, sögðu að þeir hefðu gjarnan viljað hafa þennan hæfileika. Það hefði án efa komið í veg fyrir margar andvökunætur tengdar hugsunum um hvar myndi fiskast.
Draumar manna voru misjafnir en marga dreymdi mæður sínar fyrir veiði eða látna ættingja, sérstaklega feður sem höfðu verið sjómenn. Margir höfðu mjög góða reynslu af draumum og töldu að þeir hefðu gert þá betri fiskimenn. Þeir hefðu sérstaklega hjálpað þeim þegar þeir voru að hefja sjómennsku og voru ekki orðnir fullkomlega öruggir með sig og hvort þeir væru góðir fiskimenn. Reynslan tæki svo síðar yfir og draumunum fækkaði en þeir væru alltaf til bóta.
Draumar gátu einnig verið fyrir óhöppum um borð. Að dreyma ákveðna aðila gat verið mjög slæmt. Einn skipstjóri nefndi pabba sinn, sem er á lífi, og sagði að ef hann dreymdi hann, væri það fyrir vitlausu veðri og þá væri eins gott að binda allt niður og koma sér til hafnar.
Einnig er til saga af bónda undan Eyjafjöllum sem gat alltaf sagt fyrir um hve mikið hver fengi í hlut um borð hjá honum. Eitt árið gat hann ekki sagt neinum neitt og dreymdi aðeins að hann hefði verið í úlpu með 14 hneppslum og þær allar skornar af. Skip hans fórst á vertíðinni með 14 mönnum.
Látnir menn hafa einnig látið vita af sér í draumi og vísað á lík sín eða látið vita af sér á annan máta. Draumar og hugboð gátu líka orðið mönnum til bjargar. Einn draumur, sem er vert að nefna, er frá skipstjóra sem dreymdi að hann ætti leið inn í Friðarhöfn að líta á bát sinn. Hann sá í draumnum að þegar hann kom að bátnum, þar sem hann lá, vantaði bæði ankerin á hann. Hann vaknaði og túlkaði drauminn þannig að á komandi vetrarvertíð myndi hann missa tvo menn. Þetta fannst honum ekki ásættanlegt og var með áhöfnina í gjörgæslu alla vertíðina því hann vildi að sjálfsögðu gera allt sem hann gæti til að koma í veg fyrir að draumurinn rættist á þennan hátt. Draumurinn kom fram en ekki á sama hátt og skipstjórinn hafði túlkað. Hann kom fram á þann máta að skipstjórinn og áhöfn hans björguðu annarri áhöfn af báti sem sökk, öllum nema tveimur. Þarna var það ekki aðeins draumurinn sjálfur sem varð mönnunum til bjargar heldur einnig hugboð skipstjórans. Hann ætlaði ekki á sjó og var um það bil að segja áhöfn sinni að binda betur og fara heim þegar hann sá á eftir bát út úr höfninni og fannst hann verða að fara þótt hann ætti ekki neitt erindi á sjó. Þetta borgaði sig því báturinn, sem hann sá fara út, sökk og þeir komu að á hárréttum tíma til þess að bjarga mönnunum úr sjónum, öllum nema tveimur. Þarna blandast saman draumur og hugboð sem á endanum verða til góðs. Dæmi um drauma, sem benda til þess að eitthvað miður gott eigi eftir að gerast, er til dæmis draumur manns þar sem allt var vaðandi í blóði. Sá, sem dreymdi blóðið, sagði að í hvert sinn sem slíkt gerðist hefði eitthvað komið fyrir, hann hefði alltaf verið feginn að hann dreymdi ekki félaga sína um borð blóðuga því það hefði án efa boðað feigð fyrir þá. Einnig eru dæmi um að verur séu nefndar um borð í skipum. Einhverjir sem hafa verið í áhöfninni og jafnvel dáið í slysi um borð en af einhverjum ástæðum halda þeir áfram að vera um borð. Dæmi eru um að menn geti ekki sofið í ákveðnum kojum um borð í bátum vegna þess að sá sem hafði kojuna vildi ekki láta hana þó að hann þurfi ekki að nota hana lengur. Draugar eru ekki óalgengir í bátum og virðast bæði vera til góðs og ills. Yfirleitt er litið á þá sem óþægindi, þeir gera mönnum óleik og eru ekki til neins nema ófriðar en þeir eiga það til að vera til góðs. Maður nefndi að hann hefði legið sofandi á bekk á frívakt og ekki átt von á neinu þegar hann var vakinn með því að vera hent fram á gólf með látum. Hann kom sér upp í brú og sá að skipverjinn, sem átti vaktina, hafði sofnað og báturinn á leið upp í land. Því var hægt að afstýra en hann taldi að ef hann hefði ekki verið vakinn, hefði ekki verið hægt að afstýra strand. Þó mönnum sé ekki vel við draugagang um borð, kemur oftar fram en ekki að þeim er alveg sama um hvort draugur sé um borð eða ekki. Þeir þvælast fyrir áhöfninni og hrekkja smávegis, geta verið hreint og beint leiðinlegir en ef eitthvað kemur upp á, eru þeir jafn góðir og besta viðvörunarkerfi. Öll aðstoð er jákvæð og það er sama hvaðan gott kemur. Sjómenn vildu frekar hafa einn hrekkjóttan draug um borð sem gerði þeim einn og einn greiða frekar en að hafa enga aðstoð ef þeir þyrftu á henni að halda.
Það er langur vegur frá áraskipunum til fljótandi frystihúsa nútímans. Samt hafa án efa sömu hugsanir ávallt fylgt sjómönnum. Þeir vilja gjaman að heppnin fylgi sér. Sjómenn eru í þeirri aðstöðu að vera aldrei vissir um hvort fiskist og því eru draumar, fyrirboðar og lítill skammtur af hjátrú atriði sem geta ekki skaðað. Enginn vildi sjá þessa siði og venjur hverfa og þær voru almennt taldar vera til góðs.
Engu að síður virðist raunveruleg heppni ekki talin í tonnum eða krónum, hún telst í mannslífum. Þeir, sem telja sig heppna sjómenn, eru þeir sem hafa aldrei misst mann og hafa getað orðið öðrum til bjargar úti á sjó. Ef það gengur eftir, eru þeir heppnir.